Εκπομπή #45 | Θεωρίες και δικιολογίες

Θεωρίες, δικαιολογίες, άνθρωποι, πίθηκοι, δυνατότητες, ελευθερία. Είναι οι άνθρωποι εξελιγμένοι πίθηκοι, ή μήπως οι πίθηκοι είναι άνθρωποι που ξέμειναν στο δρόμο; Σε ό,τι αφορά τον άνθρωπο πάντως, η αρχή βρίσκεται πάντα στο τέλος! Είχαν ανάγκη οι δουλέμποροι ν’ απαντήσουν κάτι στους αμπαρωμένους σκλάβους; Ή δεν γίνεται να κάνεις κάτι χωρίς να του δίνεις μια συνολικότερη διάσταση; Με ποιο θάρρος λες «εμείς»; Όντα βασανισμένα από θορύβους και κουμπάκια κάθε λογής. Ελευθερία δεν σημαίνει «περισσότερες δυνατότητες». Σημαίνει αποφασίζω και δεσμεύομαι σε αυτό που αποφάσισα. Η φιγούρα που περνάει δίπλα σου στη βιτρίνα σού βγάζει τη γλώσσα. Όλες οι λεπτομέρειες μέσα σε 1 ώρα και 57 λεπτά με μουσική που τα σπάει!

Η Εξέλιξη ως εξόντωση των αδύναμων

«Η επιθετική στάση του δυτικού ανθρώπου απέναντι στη Φύση και στους πρωτόγονους λαούς ήταν, με μια έννοια, μια αναψυχή από τις επιθέσεις που είχε εξαπολύσει για πολύ καιρό ενάντια στους άμεσους γειτόνους του. Είχε το πλεονέκτημα να είναι σαφώς πιο μονόπλευρη, γι’ αυτό και είχε ευκολότερους και μεγαλύτερους καρπούς. Μα η στάση του ανθρώπου απέναντι στον πρωτόγονο και τη Φύση ήταν αμφίλογη. Η μια του πλευρά ντρεπόταν για την απληστία του και τη σκληρή του αλαζονεία, και τον οδηγούσε να στραφεί με εγκάρδιο ενδιαφέρον προς το ίδιο το αντικείμενο, στο οποίο είχε επιτεθεί. (…)

Ο Μπυφφόν, ο Έρασμος, ο Δαρβίνος, ο Λαμάρκ, ο Γκαίτε, ενδιαφέρονταν όλοι όχι απλώς για τη μεγάλη ποικιλία των ζωντανών οργανισμών, με τους οποίους ήταν διαπλεγμένη η ζωή του ανθρώπου, μα και για τη φύση και την ανάπτυξη και το μετασχηματισμό τους. Ο άνθρωπος άρχισε ν’ αναγνωρίζει τον εαυτό του ως το κορυφαίο βλαστάρι ενός γιγάντιου γενεαλογικού δέντρου, κι όχι ως ένα νεόπλουτο που του είχε απονεμηθεί ένας θείος τίτλος ευγενείας κάπου πέντε χιλιάδες χρόνια παλιότερα. (…)

Η γεωλογία, η παλαιοντολογία, η φυλογενετική επέκτειναν όλες τους τη χρονική προοπτική του ανθρώπου· οπότε ο άνθρωπος άρχισε ν’ αντιμετωπίζει την ανάπτυξή του ως μέρος μιας ιστορικής διαδικασίας, στην οποία ήταν ενταγμένα και άλλα πλάσματα, η ίδια η Γη και τελικά το ηλιακό σύστημα και το σύμπαν. (…)

Δώστε αρκετό χρόνο στη Φύση, αναφωνούσαν οι οπαδοί του εξελικτισμού, κι εκείνη θα μεταμορφώσει ένα αρχέγονο κύτταρο σε μια παρέα πιθήκων, ή σε μια Ακαδημία πλατωνιστών. (…)

Ο φυσιοδίφης Κάρολος Δαρβίνος ήταν ένα πρότυπο στο είδος του. Συνδύαζε την έξη της οξυδερκούς παρατήρησης με μια μεθεκτική ενόραση των παρορμήσεων και των αναγκών κάθε οργανικής ζωής. (…) Η έρευνά του πάνω στην έκφραση των συναισθημάτων στα ζώα έβαλε τα θεμέλια της νέας επιστήμης της ψυχολογίας των ζώων, που τόσες καρποφόρες ενδείξεις έχει δώσει για τα πρωταρχικά περιεχόμενα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. (…)

Μην το λες εξόντωση, πες το «φυσική επιλογή»

Μα ο Δαρβίνος δοξάστηκε από τους συγχρόνους του για κάτι διαφορετικό από τη διήγηση του ταξιδιού του με το Μπιγκλ [το καράβι με το οποίο για πέντε χρόνια περιδιάβηκε τα πέρατα της γης παρατηρώντας το φυσικό τοπίο και της μορφές της ζωής].  Έγινε γνωστός ως ο κεντρικός εκφραστής της θεωρίας της βιολογικής εξέλιξης.

Η διδασκαλία πως όλες οι υπαρκτές μορφές ζωής είχαν αναπτυχθεί από παλιότερες και απλούστερες μορφές, που όλες τους μπορούσαν να αναχθούν σε μια κεντρική ρίζα, ήταν γνώριμη στους αρχαίους Έλληνες και είχε ξαναδιατυπωθεί σε στίχους από τον παππού του Δαρβίνου, τον Έρασμο Δαρβίνο [1731-1802, γιατρός, φιλόσοφος και φυσιοδίφης]. (…)

Μα στην Καταγωγή των Ειδών, ο Κάρολος Δαρβίνος είχε δώσει μια ιδιότυπη τροπή στη θεωρία της εξέλιξης. Η βασική του ιδέα, εκείνη που είχε την εντύπωση πως ήταν καθαυτό δική του, ήταν η άποψη πως, κάτω από φυσιολογικές συνθήκες, ο πληθυσμός κάθε είδους τείνει να υπερσκελίσει την προσφορά τροφής· πως αυτό επιφέρει έναν αγώνα ύπαρξης μεταξύ των μελών του ίδιου είδους· και πως, ως αποτέλεσμα, τα πιο αδύναμα μέλη στήνονται στον τοίχο, ενώ εκείνα που επιβιώνουν αναπαράγουν το είδους τους και μεταβιβάζουν στους απογόνους τους εκείνες ακριβώς τις ευνοϊκότερες παραλλαγές που τους επέτρεψαν να επιβιώσουν. Η εξόντωση γινόταν, έτσι, το κλειδί της ανάπτυξης.

Ιδέα: φτιάξε το σπίτι σου ρίχνοντας στην τύχη τούβλα!

Η θεωρία αυτή, που ξεδιπλωνόταν μέσα από μια πληθώρα φυσιοδιφικών παρατηρήσεων, συνάρμοζε πολλά δεδομένα σχετικά με τις μετατροπές, τις ταλαντεύσεις και τις μεταβολές που συνέβαιναν μέσα στα είδη [και] πολλά λαβράκια πιάστηκαν σ’ αυτό το εξελικτικό δίχτυ· μα το μεγαλύτερο ήταν μια πλάνη, που είχε ασυνείδητα τοποθετηθεί εκεί από τον ίδιο τον Δαρβίνο: η άποψη πως η φυσική επιλογή εξηγούσε την οργανική ανάπτυξη. Ο Δαρβίνος προσπάθησε να συναγάγει ένα σκόπιμο αποτέλεσμα από τα δεδομένα της τυχαίας μεταβολής. Ο μηχανισμός αυτής της σκοπιμότητας ήταν ο αγώνας για την ύπαρξη και «η επιβίωση του καταλληλότερου».

Ως προς αυτή την κεντρική θέση, η συμβολή του Δαρβίνου παρέμεινε συγκεχυμένη και αντιφατική. Πράγματι, αρκεί να τη διατυπώσουμε ξεκάθαρα και θα δούμε ότι πρόκειται για μια αρνητική αρχή, η οποία, ακόμα κι αν υποτεθεί ότι εξηγεί την επιβίωση, δεν προσφέρει κάποια εκδοχή για τις συγκεκριμένες διαδικασίες της μεταβολής και του μετασχηματισμού αυτές καθαυτές. (…) Για την ίδια την ιδέα της «φυσικής επιλογής» μάλιστα, ο Χανς Ντρις [1867-1941] χαρακτήρισε ορθά την υπόθεση του Δαρβίνου για μια βαθμιαία συσσώρευση τυχαίων μεταβολών, ως μια υπόθεση η οποία, αν ίσχυε, θα δημιουργούσε εξίσου καλά τη δομή ενός σπιτιού με το να πετάει κανείς στη τύχη τούβλα μέσα στο οικόπεδο.

Μα είναι φυσικό να πατάς τον άλλο κάτω!

Ποια ήταν τότε η συμβολή του Δαρβίνου; Τι έκανε την Καταγωγή των Ειδών σημείο καμπής στη σκέψη του 19^ου αιώνα; (…)

Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα δεν βρίσκεται στην ίδια τη βιολογία. Η ίδια η θεωρία της φυσικής επιλογής είχε εν μέρει διατυπωθεί από τον Ντιντερό ήδη το 18^ο αιώνα: «Υποστηρίζω», έλεγε αυτός, «πως τα θηρία εξόντωσαν διαδοχικά το ένα το άλλο, πως όλοι οι εσφαλμένοι συνδυασμοί της ύλης εξαφανίστηκαν και πως επέζησαν μόνο εκείνα που ο μηχανισμός τους δεν περιείχε κάποια σημαντική αδυναμία προσαρμογής κι είχαν τη δύναμη να στηρίξουν και να διαιωνίσουν τους εαυτούς τους». (…)

Εκείνο που έκανε ο Δαρβίνος ήταν να ανιχνεύσει μέσα στη Φύση τον καθημερινό αγώνα για την οικονομική επιτυχία. Τόσο αυτός όσο και ο Άλφρεντ Γουάλλας χρησιμοποίησαν άκριτα τον Μάλθους [, τον Άγγλο αιδεσιμότατο που υποστήριζε πως ο πληθυσμός αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο ενώ η προσφορά τροφής με αριθμητική πρόοδο], χωρίς να ζητήσουν αποδείξεις για τις καλοστημένες γενικεύσεις του. Έτσι ο Δαρβίνος κατέληξε να μπερδέψει το  γεγονός της επιβίωσης, που εξαρτάται από πολλές άλλες περιστάσεις πέρα από την ατομική δεξιότητα και ικανότητα, με το γεγονός της βιολογικής ανάπτυξης: μπέρδεψε την καταλληλότητα με τη βελτίωση, και την προσαρμογή με τη φυσική ρώμη. Με δυο λόγια, δικαιολόγησε τη σύγχρονη απανθρωπιά του ανθρώπου προς τον άνθρωπο, ρίχνοντας στη Φύση την ευθύνη για όλη τη διαδικασία.

Κανένας, φυσικά, δεν μπορεί να αμφισβητήσει την ύπαρξη του αγώνα, της αιματηρής επιθετικότητας και της αδηφάγας όρεξης στον κόσμο της Φύσης. Εκείνο που έκανε η θεωρία του Δαρβίνου, ήτανε να μεγαλοποιήσει αυτούς τους παράγοντες και να τους καταστήσει επαρκή εξήγηση του ρου της ιστορίας.

Εδώ βρισκόταν το μυστικό της μεγάλης λαϊκής επίδρασης του Δαρβίνου· η θεωρία της φυσικής επιλογής καθαγίαζε τη βαρβαρότητα της βιομηχανικής κοινωνίας κι έδινε μια νέα ώθηση στον ιμπεριαλισμό των «ανώτερων» φυλών [ερμηνεύοντας] κάθε πράξη ωμού εγωϊσμού ως εκδήλωση του θεμελιώδους νόμου της Φύσης. Ο βιομηχανικός κόσμος ένιωσε κολακευμένος, βρίσκοντας τις ανταύγειες του μέσα σ’ αυτή η μυθική μαυρολίμνη της Φύσης. Βρήκε τα λεχρίτικα κόλπα του εργοστασίου και του λογιστηρίου να δικαιώνονται μέσα από τα στρατηγήματα του αγρού και του δάσους. Η τύχη, η δύναμη, η ανηλεότητα, η απληστία, θεωρήθηκαν από τις κυρίαρχες τάξεις ως το μυστικό της επιβίωσης. (…)

Τελικά, αν δεν είσαι άγριος, δεν πας καλά…

Στις εκλαϊκευμένες του μορφές, ο δαρβινισμός δεν εξοβέλισε απλώς την αξία και την στόχευση από τις διαδικασίες της ζωής· απάλλαξε κιόλας την ανθρωπότητα από το συλλογικό υπερεγώ της. (…)

Έτσι, το εξαπλωνόμενο ενδιαφέρον για τις διαδικασίες της ζωής εξέθρεψε τη βαρβαρότητα κι εξυπηρέτησε τα συμφέροντα των αδίστακτων. Αντιδρώντας στην απανθρωποποίηση της μηχανής, οι άνθρωποι ταύτισαν λαθεμένα το φυσικό με το άγριο, το οργανικό με το πρωτόγονο, την προωθητική για τη ζωή οργάνωση με την ευρείας κλίμακας εξόντωση.

Λιούις Μάμφορντ, Δαρβίνος: Μυθολογία και Οικολογία (1944)

Σημ. HS. Από την εξαιρετική ανθολογία κειμένων του με τίτλο Η προσωπικότητα στην ιστορία (μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, εκδ. Ύψιλον/βιβλία, 1988). Έχουμε πολλές φορές παραθέσει από αυτό το βιβλίο. Εννοείται ότι τα υποκεφάλαια και οι τίτλοι τους είναι δικής μου ... έμπνευσης.