Δυο διαφορετικές ευρωπαϊκές ιδέες περί έθνους

Προθερμαίνοντας την αμέσως επόμενη ανάρτησή μας −η οποία θα έχει θέμα το ναζιστοφασισμό ως ένα κατεξοχήν μοντέρνο (και καθόλου «αρχαϊκό» ή «προνεωτερικό») φαινόμενο−, παραπέμπουμε εδώ στην εξαιρετική ανάλυση της σύγχρονης ιδεολογίας του έθνους από τον σεβαστό μας Γάλλο ανθρωπολόγο Λουί Ντυμόν μέσα από ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Δοκίμια για τον Ατομικισμό (1983) που φωτίζει παράλληλα την παράξενη σχέση αντιπαλότητας-συμμαχίας μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας.

Απαραίτητη διευκρίνηση: Με τον όρο «ατομικισμός» (ή ατομοκεντρισμός), ο Ντυμόν δεν εννοεί τον ηθικό ατομισμό ή εγωϊσμό, αλλά την ιδεολογία που υποστηρίζει την προτεραιότητα του Ατόμου και του ατομικού έναντι της Κοινωνίας και του συλλογικού. Ως Άτομο, πάλι, δεν εννοεί την εμπειρική μονάδα, η οποία υπάρχει σε κάθε κοινωνία, αλλά «το ανεξάρτητο, αυτόνομο και άρα στην ουσία μη-κοινωνικό ον», το οποίο τίθεται ως φορέας των υπέρτατων αξιών στις νεωτερικές κοινωνίες. 

Ο χωρισμός σε υποενότητες και οι τίτλοι τους, δικά μας. − Σημ. HS

 

*

Η νεωτερική εθνική ιδεολογία

«(...) Πρέπει να κατανοήσουμε συγκριτικά τον παγγερμανισμό, ώστε να εξαλείψουμε ό,τι μοιάζει σκοτεινό ή παράλογο σε αυτόν. Ας επανέλθουμε λοιπόν στην ιδεολογία του έθνους.

Σε μια συγκριτική προοπτική που βάζει τον τόνο στην ιδεολογία, το έθνος −όπως το συναντάμε στη δυτική Ευρώπη του 19^ου αιώνα− είναι η σύγχρονη κοινωνικοπολιτική ομάδα που αντιστοιχεί στην ιδεολογία του Ατόμου. Με την έννοια αυτή, το έθνος είναι δυο πράγματα σε ένα: μια συλλογή Ατόμων αφενός και αφετέρου ένα συλλογικό Άτομο, δηλαδή κάτι το συλλογικό ως άτομο έναντι άλλων ατόμων-εθνών. Είναι φανερό πως αυτές οι δυο όψεις είναι πάρα πολύ δύσκολο να συνδυαστούν, και η σύγκριση της γαλλικής και της γερμανικής κουλτούρας το επιβεβαιώνει.

Το γαλλικό έθνος ως «συλλογή Ατόμων»

Αν κοιτάξουμε τις κυρίαρχες εθνικές ιδεολογίες σε αυτές τις δυο χώρες, μπορούμε να τις χαρακτηρίσουμε ως εξής. Από τη γαλλική πλευρά, είμαι άνθρωπος εκ φύσεως και Γάλλος κατά τύχη. Όπως και στη φιλοσοφία του Διαφωτισμού εν γένει, το έθνος καθαυτό δεν έχει οντολογική υπόσταση. Σε αυτό το επίπεδο δεν υπάρχει τίποτα, μόνο ένα μεγάλο κενό ανάμεσα στα επιμέρους  άτομα και το ανθρώπινο είδος. Έτσι, το έθνος δεν είναι, εδώ, παρά το πλησιέστερο προς την ανθρωπότητα ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο μπορώ να έχω πρόσβαση στο πεδίο της πραγματικής ζωής. Κι ας μη μου πείτε πως λέω κάτι το αφηρημένο κι εξεζητημένο, που δεν ισχύει. Αν εξετάσετε σοβαρά τα κύρια μέτωπα της γαλλικής πολιτικής ζωής, ή την εξέλιξη της γαλλικής κοινής γνώμης γύρω από τους δύο παγκόσμιους πολέμους, θα δείτε ότι έτσι έχουν τα πράγματα.

Στη Γαλλία, η αντίληψη του έθνους ως συλλογικό άτομο −και ιδιαίτερα η αντίληψη των άλλων εθνών ως διαφορετικών από το γαλλικό−  είναι πολύ αδύναμη στο επίπεδο της συνολικότερης ιδεολογίας.  Το ίδιο και σε ό,τι αφορά την αντίληψη των ανταγωνισμών μεταξύ των εθνών: ο γαλλικός φιλελευθερισμός, όπως και η Γαλλική Επανάσταση πριν από αυτόν, φαίνεται πως πίστεψε πως η συγκρότηση τόσο των Ευρωπαίων όσο και των άλλων λαών σε έθνη, αρκούσε για να λύσει όλα τα προβλήματα και να εδραιώσει την ειρήνη. Σε τελική ανάλυση, για το γαλλικό φιλελευθερισμό το έθνος δεν είναι παρά το πλαίσιο χειραφέτησης του Ατόμου,  το οποίο (Άτομο) είναι το άλφα και το ωμέγα όλων των πολιτικών προβλημάτων.

Το γερμανικό έθνος ως «συλλογικό Άτομο»

Από τη γερμανική τώρα πλευρά, (…) είμαι κατ’ ουσίαν Γερμανός ενώ άνθρωπος είμαι χάρη στο ότι είμαι Γερμανός. Με άλλα λόγια, εδώ ο άνθρωπος αναγνωρίζεται άμεσα ως κοινωνικό ον, ως ον εντός μιας ορισμένης κοινωνίας. Έτσι, η υποτέλεια αναγνωρίζεται γενικά ως φυσική και αναγκαία στην κοινωνία. Η ανάγκη χειραφέτησης του ατόμου δεν είναι λοιπόν τόσο αισθητή όσο είναι η ανάγκη για ένα υποστηρικτικό πλαίσιο και για επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων.

Κατά συνέπεια, η πρώτη όψη του νεωτερικού έθνους −το έθνος ως συλλογή ατόμων− είναι εδώ αδύναμη. Απεναντίας, είναι πολύ ισχυρή η δεύτερη όψη του, το έθνος ως συλλογικό Άτομο. Εκεί λοιπόν που οι Γάλλοι αρκούνται να αντιπαραβάλλουν τα έθνη ως μερίσματα της σύνολης ανθρωπότητας, οι Γερμανοί, αναγνωρίζοντας την ατομικότητα κάθε έθνους, μεριμνούν να διατάξουν τα έθνη εντός της ανθρωπότητας με κριτήριο την αξία ή την ισχύ τους.

Δυο συμπληρωματικές εκδοχές έξαρσης του «εμείς» 

σε βάρος των «άλλων»

Παρατηρούμε από αυτά ότι ο παλιός εθνοκεντρισμός ή κοινωνιοκεντρισμός, που εκθειάζει το εμείς περιφρονώντας τους άλλους, επιβιώνει στη σύγχρονη εποχή αλλά με δυο διαφορετικές μορφές: οι Γερμανοί είδαν τον εαυτό τους, και προσπάθησαν να επιβληθούν στους άλλους, ως ανώτεροι χάρη στην ιδιότητά τους ως Γερμανών, ενώ οι Γάλλοι πρόβαλαν ενσυνείδητα μόνο την ανωτερότητα της εκκαθολικευμένης, ‘‘πανανθρώπινης’’ κουλτούρας,  ταυτίζοντας όμως αφελώς τον εαυτό τους με αυτήν σε σημείο που να αυτοθεωρούνται διδάσκαλοι του ανθρώπινου γένους.

Τελικά όμως, και πέρα από την εμφανή αντίθεσή τους, η ‘‘καθολικότητα’’ των μεν και ο παγγερμανισμός των δε έχουν ανάλογη λειτουργία. Και οι δυο εκδοχές εκφράζουν το αδιέξοδο του έθνους ως  συλλογή Ατόμων και συλλογικό Άτομο ταυτόχρονα. Δηλαδή, και οι δυο εκφράζουν χειροπιαστά τη δυσκολία της νεωτερικής ιδεολογίας να μας δώσει, με τους δικούς της όρους, μια ικανοποιητική εικόνα της κοινωνικής (τόσο της ενδο-κοινωνικής όσο και της δια-κοινωνικής) ζωής.

Σε ό,τι αφορά τις αδυναμίες τους, η διαφορά μεταξύ αυτών των δύο εκδοχών εντοπίζεται στο ότι, ενώ η γαλλική εθνική ιδεολογία κατορθώνει με πολύ βαρύ τίμημα να παραμένει καθαρή και ασθενής, ανίκανη έπειτα από δυο αιώνες προσπαθειών και δοκιμασιών να πιάσει επαφή με την ενεργή πραγματικότητα, η γερμανική −γεννημένη μέσα από την πολιτισμική ενσωμάτωση και την ανάμειξη παραδοσιακών και μοντέρνων στοιχείων− αποδείχτηκε σχετικά πλουσιότερη και πιο ανοικτή, αλλά ευάλωτη στον κίνδυνο σοβαρότατου εκτροχιασμού όταν η ανάμειξη αυτή εκλαμβάνεται σαν πραγματική σύνθεση.(…)»