Μια διαφορετική θεωρία των "δυο άκρων"

Πρέπει να το αναγνωρίσουμε. Η σύγχρονη κοινωνία κινείται πράγματι ανάμεσα σε δυο άκρα. Ανθρωπολογικά όμως άκρα! Το ένα άκρο, που αποτελεί και το ιδανικό ή πρότυπο προς μίμηση, προσδιορίζεται από την ατομοκεντρική αντίληψη του ανθρώπου. Το άλλο, που αποτελεί τον τύπο προς αποφυγή, προσδιορίζεται από την κολλεκτιβιστική αντίληψη. 

 

Για όσους δεν έχουν παρακολουθήσει τη σχετική προβληματική μας, χρειάζεται να επισημάνουμε κάπως σχηματικά αλλά με σχετική ακρίβεια τα εξής:

 

α) Ο ατομοκεντρισμός θεωρεί ότι το Άτομο προηγείται οντολογικά της Συλλογικότητας και έτσι ορίζει τον άνθρωπο προωτίστως ως «άτομο», δηλαδή με βάση όλα όσα τον διακρίνουν ή και χωρίζουν από τη συλλογικότητα∙ 

ενώ
β) ο κολλεκτιβισμός θεωρεί ότι η Συλλογικότητα προηγείται οντολογικά του Ατόμου και έτσι ορίζει τον άνθρωπο πρωτίστως ως «μέλος» συλλογικότητας, δηλαδή με βάση όσα τον ενώνουν ή και ταυτίζουν μαζί της.

Καθώς η εξατομίκευση αποτελεί (ιστορικά: μέσα από την αντίθεσή της προς το μεσαιωνικό κολλεκτιβισμό) το ιδανικό της σύγχρονης κοινωνίας, το δικό της ορισμό του «κατεξοχήν ανθρώπινου», επόμενο είναι αυτήν να δοξολογούν οι κυρίαρχοι διανοητές, προς αυτήν να προσανατολίζει η κυρίαρχη παιδεία και με αυτήν σαν πυξίδα ζωής να προσανατολίζεται η μέγιστη μάζα των συγχρόνων μας. Αντίστοιχα βεβαίως, κακολογείται, αποδοκιμάζεται και απαξιώνεται, ως τύπος προς αποφυγήν, η κολλεκτιβοποίηση.

Ατομοκεντρισμός και Κοινωνικό Συμβόλαιο 

 

Ένα ειδικό πρόβλημα του ατομοκεντρισμού είναι ότι, εάν εκληφθεί κατά γράμμα −και εξτρεμισμός δεν είναι παρά αυτό: η απαίτηση μιας κατά γράμμα πρόσληψης και άμεσης πραγμάτωσης ενός ιδανικού−, τότε δεν αποτελεί δύναμη ζωογόννησης αλλά απεναντίας διάλυσης της κοινωνίας. 

 

Στο πρόβλημα αυτό, η σύγχρονη, ατομοκεντρικά προσανατολισμένη κοινωνία μας απάντησε επιστρατεύοντας την ιδέα του συλλογικού ως «συμβολαίου»: κοινωνικό συμβόλαιο, πολιτικό συμβόλαιο, οικονομικό συμβόλαιο, ακόμα και συμβόλαιο γάμου σε τελική ανάλυση. Τούτη η ιδέα εννοεί ότι, για να παραμένει «λελογισμένα» στην τροχιά της εξατομίκευσης, δηλαδή χωρίς να υπονομεύει με ατομοκεντρικές ακρότητες τη συλλογική συνύπαρξη, ο σύγχρονος άνθρωπος οφείλει να είναι πριν από όλα ένας «διαπραγματευτής».

Παρολαυτά, τόσο η έννοια του «συμβολαίου όσο και της «διαπραγμάτευσης» ανήκουν και αυτές στη σφαίρα του ιδανικού. Ο λόγος είναι ότι, επί της ουσίας, προϋποθέτουν άτομα που διαθέτουν ίση, ή πολύ κοντινή, ποσότητα ισχύος, κάτι που ασφαλώς δεν συμβαίνει στον πραγματικό κόσμο, όπου η μέγιστη ατομοκεντρική ακρότητα στην οποία έχει την ισχύ να φτάσει ο ένας είναι π.χ. να βάψει φούξια τα μαλλιά του και να γεμίσει τη φάτσα του παραμάνες, ενώ ο άλλος να ιδιοποιηθεί το συλλογικό τόσο ώστε εξισώσει την περιουσία του με το ΑΕΠ μιας κάποιας χώρας. 

 

Γι’ αυτό το λόγο, άλλωστε, στη μοντέρνα κοινωνία άνθισε −και με το μαρασμό της άρχισε να μαραίνεται− η προβληματική των «δικαιωμάτων», που ασφαλώς πρέπει πάντοτε να νοούνται σε αντίστιξη με τα «προνόμια», δηλαδή ως δικαιώματα των αδυνάμων, ανασχετικά της ισχύος των δυνατών.  Και γι’ αυτό το λόγο, κύριο πρόβλημα της μοντέρνας κοινωνίας έγινε η μείωση της διαπραγματευτικής ρευστότητας, η αποδυνάμωση της ιδέας του «πολίτη», η υποκατάσταση του δρώντος υποκειμένου από τον «ρόλο» και η μέγιστη δυνατή παγίωση του «συμβολαίου».

Η αντικατάσταση του Συμβολαίου από το Σύστημα

 

Έτσι, και ιδίως στο βαθμό που υποχωρούσε η επαναστατική ορμή δια της οποίας επικράτησαν αυτά τα μοντέρνα ιδανικά, η πορεία των πραγμάτων −δηλαδή συγκεκριμένα: η πορεία αυτονόμησης του συλλογικού από τα δρώντα υποκείμενα που το συγκρότησαν− πήρε μια νέα τροπή. Συγκεκριμένα, οδήγησε στην προοδευτική αντικατάσταση του «συμβολαίου» από το σύνολο εκείνων των δυναμικών και των αλληλεξαρτώμενων στοιχείων του συμβολαίου, που μπορούν να σταθούν αυτονομημένα από τη δράση των «διαπραγματευτών». Αυτή η διαδικασία σήμαινε με δυο λόγια την αντικατάσταση του «συμβολαίου» από το «σύστημα»: κοινωνικό σύστημα, πολιτικό σύστημα, οικονομικό σύστημα.

Με αυτό τον τρόπο, η μοντέρνα ατομοκεντρική κοινωνία βρέθηκε να εξαρτάται από την ευρυθμία όχι μόνο των επιμέρους «συστημάτων» της, αλλά και του συνόλου της ως «σύστημα». Τούτη η ευρυθμία απειλείται  εκ των έσω, από την αυξανόμενη δυναμική του ενός ή του άλλου από τα δυο ανθρωπολογικά άκρα του κυρίαρχου συστήματος και την παρεπόμενη «πτώση» του, είτε προς μια κολλεκτιβιστική υποστροφή, είτε προς μια υπεξατομικευτική αποδιάθρωση.

Η σημερινή κατάσταση πραγμάτων

 

Σίγουρα δεν είναι παράλογο να υποθέσουμε, ότι συνθήκες ανατροπής −όχι όμως οπωσδήποτε και ανατροπή, ούτε και οπωσδήποτε ανατροπή υπέρ μιας καλύτερης κοινωνίας−μπορούν να υπάρξουν μόνον όταν επισυμβεί συνάντηση των δυο παραπάνω συνθηκών, δηλαδή όταν, όπως έχει ευφυώς ειπωθεί, «όταν οι πάνω δεν θα μπορούν κι οι κάτω δεν θα θέλουν». Παρολαυτά, επειδή δεν έχουμε ούτε το χάρισμα ούτε και το θράσος να το παίξουμε προφήτες ή στρατηγοί, ας αρκεστούμε να θυμίσουμε πού βρισκόμαστε τώρα υπό το φως των παραπάνω επισημάνσεων.

Βρισκόμαστε λοιπόν σε μια ιστορική στιγμή (από εκείνες που μπορεί να βαστάξουν δεκαετίες και βάλε…) κατά την οποία:

• η διαδικασία αντικατάστασης του «συμβολαίου» από το «σύστημα» είχε ήδη εκβάλλει στην υπαγωγή όλων των μοντέρνων υποσυστημάτων στο «τεχνικό σύστημα» και στην αντίστοιχη σάρωση όλων των μοντέρνων «εσχατολογιών» από τον τεχνολογικό μεσσιανισμό∙

και κατά την οποία,

• μετά την πτώση του μυθολογικού «σοβιετικού» αντιπάλου και με τις πλάτες του τεχνικού συστήματος, η ευρυθμία του «συστήματος» απειλήθηκε κρίσιμα εκ των έσω από μια υπέρμετρη «πτώση» προς το άκρο της εξατομίκευσης −από όπου τόσο η μεγιστοποίηση της κοινωνικής αναισθησίας όσο και η λεγόμενη υπερσυγκέντρωση του κεφαλαίου, με την αντίστοιχη καταρράκωση της δημόσιας σφαίρας και των λειτουργιών της.

Σε τούτες τις συνθήκες, η χαρακτηριστική σπάνη προτάσεων και η αδυναμία δυναμικών που να πηγαίνουν πέρα από τα ανθρωπολογικά όρια της κυρίαρχης κοινωνίας, οδήγησε εκ των πραγμάτων και εξακολουθεί να παρασέρνει τμήματα του μικρομεσαίου χώρου του συστήματος προς τον αντίπερα πόλο, αυτόν της κολλεκτιβιστικής υποστροφής ακόμα και με τη ναζιστική εκδοχή της, χωρίς ασφαλώς αυτό να σημαίνει την έστω και στο ελάχιστο «απεξάρτησή» τους από την κύρια γραμμή πλεύσης του όλου συστήματος, δηλαδή από τον τεχνολογικό μεσσιανισμό και την τεχνική ολοποίηση −απεναντίας ! [1].

Παρολαυτά, τούτη η τάση δεν αποτελεί τον κύριο κίνδυνο της ιστορικής στιγμής μας, ή μάλλον αποτελεί κίνδυνο μόνο στο βαθμό που, ουρλιάζοντας κατά της «διαφθοράς» και υπέρ της «τάξης» και της «ασφάλειας», αιματοδοτεί και αυτή την κυρίαρχη πεποίθηση ότι το πρόβλημα που έχουμε να λύσουμε δεν είναι παρά η αποκατάσταση της ευρυθμίας του «συστήματος».

Αλλά σε τελική ανάλυση, το πρόβλημα δεν βρίσκεται εκεί…

---

[1] Γι’ αυτό αξίζει να επισημάνουμε με συντομία το εξής: ότι η ιστορικά πασίγνωση αφοσίωση του φασιστοναζισμού στον τεχνολογικό μεσσιανισμό −η οποία τον τοποθετεί με σαφήνεια εντός των ορίων της νεωτερικής κοινωνίας− πρέπει πάντοτε να τονίζεται όσες «συγγένειές» του κι αν εντοπίζει κανείς με προνεωτερικές/προκαπιταλιστικές κοινωνίες και ανθρωπολογικές διακηρύξεις.