Εξατομίκευση και Αυταρχισμός

Vincent Descombes

Πάρα πολλοί −και όχι μόνο από τη μεριά των λεγόμενων φιλελεύθερων ή νεοφιλελεύθερων− εξακολουθούν να πιστεύουν πως ότι η εξατομίκευση και η μαζικοποίηση είναι δυο αλληλοαποκλειόμενες πραγματικότητες, με την πρώτη να ενσαρκώνει στα μάτια τους την μοντέρνα ελευθερία, ενώ η δεύτερη τη μεσαιωνικού τύπου απολυταρχία. Μακάρι το πράγμα να ήταν τόσο απλό. Διότι αυτό που παρατηρούμε ολοένα και πιο πυκνό τις τελευταίες δεκαετίας, είναι πως η μοντέρνα εξατομίκευση με τον φιλελευθερισμό της από τη μια και η μαζικοποίηση με τον αυταρχισμό της από την άλλη δεν προσδιορίζουν αλληλοαποκλειόμενους όρους μιας αντίφασης, αλλά μάλλον μια «συμπληρωματικότητα», ένα εκκρεμές του τρόμου, στο οποίο έχει μπλεχτεί ο σύγχρονος άνθρωπος και από το οποίο δεν θα απαλλαγεί αν δεν προχωρήσει σε κόψιμο του γόρδιου ανθρωπολογικού δεσμού αυτών των ψευτοδιλημμάτων. Ας δούμε όμως τι λέει σχετικά ο πολύ ενδιαφέρων φιλόσοφος Βενσάν Ντεκόμπ. - Σημ. HS 

 

*

«Θεωρώ σημαντικό να διακρίνουμε δυο πράγματα. Υπάρχει το ζήτημα της επινοητικότητας στο επίπεδο του ατόμου και το ανθρωπολογικό ζήτημα της επινοητικότητας, το οποίο κατά βάθος είναι αφορά τη θεσμιστική ισχύ της κοινωνίας. Στο ατομικό επίπεδο, το μοντέρνο άτομο οφείλει βέβαια να είναι πιο επινοητικό από το άτομο που ζει σε μια κοινωνία, στην οποία πολύ περισσότερες συμπεριφορές είναι εθιμικές και τελετουργικές.

Όμως αυταπατάται εντελώς όποιος νομίζει ότι στις μοντέρνες κοινωνίες μας δεν υπάρχουν κανόνες. Απεναντίας, όπως το είδε πολύ καλά ο Émile Durkheim, όσο περισσότερο μια κοινωνία καταργεί τα έθιμα και τα τελετουργικά, τόσο περισσότερο μένει έκθετη σε συγκρούσεις και επομένως τόσο μεγαλύτερη ανάγκη έχει να φτιάχνει νόμους, να αναπτύσσει το Κράτος, να ενισχύει τη δικαστική εξουσία. Πρέπει λοιπόν να μιλάμε για μια μετατόπιση και όχι για ξεπέρασμα της κοινωνικής κανονιστικότητας.»

Συνέντευξη στο Sciences Humaines

«Όταν μια εξουσία παύει να είναι εξωτερική, όταν υποτίθεται ότι περνάει στα χέρια καθενός ατόμου σε μια κοινωνία, αυτό δεν σημαίνει διόλου ότι εξαφανίζεται. Το άτομο εξακολουθεί πάντοτε να εξαρτάται από μια πηγή, από την οποία θα αντλεί τις γνώμες που δεν είναι σε θέση να διαμορφώσει από μόνο του.

Επομένως, λέει ο Τοκβίλ, το ζήτημα δεν είναι να ξέρουμε αν στις δημοκρατικές κοινωνίες υπάρχει ή όχι μια πνευματική εξουσία, αλλά από πού αυτή πηγάζει και ποια είναι η έκταση της δύναμής της.

Δεν θα ήταν άστοχο αν λέγαμε, ότι ο Τοκβίλ είναι κοινωνιολόγος στο βαθμό που θέτει την (κανονιστική) πολιτική φιλοσοφία του υπό την αιγίδα μιας (περιγραφικής) κοινωνικής φιλοσοφίας. Έτσι, ενώ ακόμα και σήμερα οι ατομιστές κληρονόμοι της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού εξακολουθούν να λένε, ότι “στο παρελθόν οι άνθρωποι καθοδηγούνταν από την παράδοση, ενώ σήμερα πλέον κάθε άνθρωπος οδηγείται από τη δική του λογική”, ο Τοκβίλ, παραμένοντας συνεπής στη συγκριτική οπτική κάτω από την οποία περιγράφει την αμερικάνικη και τη γαλλική κοινωνία, διαπιστώνει ότι:

Στο παρελθόν οι άνθρωποι αναζητούσαν την πνευματική καθοδήγηση εκεί όπου θεωρούσαν ότι υπήρχε κάτι το ανώτερο (οι θεμελιωτές πρόγονοι, οι αδιαφιλονίκητοι διδάσκαλοι), ενώ σήμερα την αναζητούν στην ανθρώπινη λογική, δηλαδή στην κοινή γνώμη, την οποία εκπροσωπεί γι’ αυτούς η γνώμη του μεγαλύτερου αριθμού των γειτόνων τους.

Η εξατομίκευση λοιπόν της σκέψης και της άποψης στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες έχει να κάνει με ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους: σε αυτές τις κοινωνίες, η “κύρια πηγή των πεποιθήσεων” δεν βρίσκεται ούτε στους ουρανούς, ούτε και εντός του ατόμου, αλλά “στην ανθρώπινη λογική”, δηλαδή στην κοινή γνώμη.»

Le Complément de Sujet, 2004

«Το ότι το άτομο κηρύσσεται ανεξάρτητο από τα άλλα στο επίπεδο των δικαιωμάτων του, δεν σημαίνει καθόλου ότι γίνεται και πνευματικά ανεξάρτητο. Το άτομα έχουν τις ιδέες που έχει όλος ο κόσμος και, για να θρέψει το πνεύμα του, το μοντέρνο άτομο εξαρτάται από αυτά που σκέφτονται οι άλλοι για τα πράγματα. Επομένως υπάρχει διαρκής σύγκρουση ανάμεσα στο ατομιστικό ιδεώδες που έχει τεθεί, και σε μια κοινωνική πραγματικότητα, η οποία είναι καμωμένη από αλληλεξαρτήσεις. (...)

Άλλωστε, παρ’ όλο που οι σημερινοί άνθρωποι θεωρούν τον εαυτό τους ως άτομο, δεν έχουν καμιά όρεξη να γίνουν γνήσια άτομα, δηλαδή άτομα “εκτός κόσμου”, αναχωρητές ή μοναχικοί. Δεν έχουν καμιά όρεξη να απαρνηθούν την κοινωνική ζωή. Εδώ βρίσκεται η κύρια πνευματική σύγκρουση που μας διαπερνά εξαιτίας των αξιών μας. (…)

Το γεγονός ότι το μοντέρνο άτομο σιχαίνεται την ιεραρχία, δεν σημαίνει οπωσδήποτε ότι απορρίπτει και κάθε μορφή ανισότητας, ούτε ότι απεχθάνεται την ιδέα να έχουν κάποιοι πολλά και κάποιοι άλλοι ελάχιστα. Η αμερικάνικη κοινωνία είναι στον ύψιστο βαθμό ατομικιστική και εξισωτική, όμως οι Αμερικάνοι δεν σοκάρονται όπως εμείς με την τεράστια ανισοκατανομή του πλούτου. Το ότι εμείς θεωρούμε εντελώς σκανδαλώδη αυτή την ανισοκατανομή, την οποία ένα πιο μοντέρνο βλέμμα δεν βρίσκει και τόσο σοκαριστική, το οφείλουμε σε ό,τι έχει απομείνει από την παραδοσιακή κουλτούρα μας.»

Προς μια συγκριτική ανθρωπολογία των μοντέρνων δημοκρατιών, ­

Συζήτηση, επιθεώρηση ESPRIT, Μάιος 2000