Αλαζονεία, ναρκισσισμός, απομόνωση: το μοντέρνο Άτομο σε κρίση

 

Ω, σε τρώει η εγωπάθεια Μαλβόλιε, 
κι είσαι πάντα ανόρεχτος

 

Σαίξπηρ, Δωδεκάτη Νύχτα

«Η αυτονομία της επιθυμίας είναι απατηλή. (…) Οι επιθυμίες μας γίνονται αληθινά πειστικές μόνο όταν αντανακλώνται από τις επιθυμίες των άλλων. Ένα σκαλοπάτι πιο κάτω από την πλήρη συνείδηση, ο καθένας μας κατασκοπεύει τις αντιδράσεις των φίλων του και δοκιμάζει να τις προσανατολίσει προς την κατεύθυνση των αβέβαιων επιλογών του, μια κατεύθυνση από την οποία η επιθυμία μας δεν πρέπει να αποκλίνει ούτε στο ελάχιστον αν δεν θέλει να φανεί μιμητική. (…)

Από τη στιγμή που το πρότυπο, ο μεσολαβητής, μάς εμποδίζει να αποκτήσουμε το αντικείμενο που μας υποδεικνύει ως επιθυμητό, αποδίδουμε ολοένα και περισσότερη αξία σε αυτό. Όμως αυτό ισχύει μόνο σε μια πρώτη φάση. Όσο εντείνεται η αντιζηλία, το αντικείμενο περνάει σε δεύτερο πλάνο και ο μεσολαβητής-αντίζηλος κατέχει μια θέση ολοένα και πιο κεντρική. (…)

Διότι, σε τελική ανάλυση, το αντικείμενο δεν είναι παρά ένα μέσον ώστε να φτάσουμε το μεσολαβητή: η επιθυμία στοχεύει στο είναι, στην οντότητα αυτού του μεσολαβητή. (…)

Όποιος παρασύρεται σε μια τέτοια σπειροειδή μιμητική φρενίτιδα, θέλει να πείσει τον εαυτό του πως δεν έχει τίποτα το κοινό με τον αντίζηλό του, ενώ στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμιά διαφορά μεταξύ τους −κι αυτό κατά βάθος το γνωρίζει, αόριστα. (…)

Κατ’ αυτό τον τρόπο, σε μια κοινωνία αυτοαποκαλούμενων ‘‘ατομιστών’’, τα άτομα είναι στην πραγματικότητα ολοκληρωτικά υποδουλωμένα τα μεν στα δε. (…)» *

«Δεν μπορεί να είναι κανείς ματαιόδοξος, παρά μόνο εάν είναι απεριόριστα απαιτητικός με τον εαυτό του και εάν μερικές φορές αισθάνεται για τον εαυτό του μια περιφρόνηση που αγγίζει το μίσος. Από πού όμως μπορεί να πηγάζει μια τέτοια απαιτητικότητα, που το υποκείμενο αδυνατεί να ικανοποιήσει; Δεν μπορεί να πηγάζει από το ίδιο το υποκείμενο. Διότι μια απαίτηση που θα πήγαζε από το υποκείμενο και θα αφορούσε σε αυτό, δεν θα μπορούσε να είναι μια ανέφικτη απαίτηση. Πρέπει λοιπόν το υποκείμενο να έδωσε πίστη σε κάποια ψευδή υπόσχεση προερχόμενη απ’ έξω.        

Αυτή η ψευδής υπόσχεση είναι κυρίως υπόσχεση μεταφυσικής αυτονομίας. Πίσω από όλες τις δυτικές θεωρίες, που διαδέχονται η μια την άλλη εδώ και δυο με τρεις αιώνες, υπάρχει πάντοτε η ίδια αρχή: ο Θεός πέθανε, ο άνθρωπος πρέπει να πάρει τη θέση του. Ο πειρασμός της αλαζονείας είναι παντοτινός, αλλά γίνεται ακατανίκητος στη μοντέρνα εποχή διότι ενορχηστρώνεται και ενισχύεται με τρόπο ανήκουστο. Αυτό το μοντέρνο ‘‘ευαγγέλιο’’ το ακούνε οι πάντες. Όσο πιο βαθιά χαράζεται στην καρδιά μας, τόσο εντονότερη γίνεται η αντίθεση ανάμεσα σε αυτή τη θαυμαστή υπόσχεση και τη σκληρή διάψευσή της που επιβάλλεται από την εμπειρία.

Όσο δυναμώνουν οι φωνές της αλαζονείας, τόσο η συνείδηση της ύπαρξης γίνεται πικρή και πιο μοναχική. Είναι, ωστόσο, κοινή σε όλους τους ανθρώπους. Γιατί λοιπόν αυτή η αυταπάτη της μοναξιάς, που αυξάνει τον πόνο; Γιατί οι άνθρωποι δεν μπορούν να μετριάσουν τα δεινά τους προσπαθώντας να τα μοιραστούν; Γιατί η αλήθεια όλων είναι καταχωνιασμένη στα βάθη της συνείδησης του καθενός;

Μέσα στη μοναξιά της συνείδησής τους, όλα τα άτομα ανακαλύπτουν πως η υπόσχεση της μεταφυσικής αυτονομίας είναι ψευδής. Όμως κανένας δεν μπορεί να διακρίνει τον καθολικό, τον πανανθρώπινο χαρακτήρα αυτής της εμπειρίας. Νομίζει πως μόνο για αυτόν η υπόσχεση διαψεύδεται και πως για τους Άλλους παραμένει αληθινή. Καθένας πιστεύει πως μόνον αυτός είναι αποκλεισμένος από τη θεϊκή κληρονομιά και γι’ αυτό προσπαθεί να κρύψει αυτή την κατάρα. Το προπατορικό αμάρτημα δεν είναι πλέον μια αλήθεια κοινή σε όλους τους ανθρώπους, όπως συμβαίνει στον κόσμο της θρησκείας, αλλά το μυστικό καθενός ατόμου. (…)

Καθένας πιστεύει ότι μόνο αυτός βρίσκεται στην κόλαση∙ και αυτό ακριβώς είναι η κόλαση.» **

Σημ. του H.S. Προθέρμανση για τη μεθαυριανή, 2^η εκπομπή μας στο RadioBubble αυτά τα μικρά αποσπάσματα από δυο σπουδαία βιβλία του 91χρονου πλέον Ρενέ Ζιράρ, όπου * Σαίξπηρ: Οι φλόγες της ζηλοτυπίας (1990, ελλ. ΕΞΑΝΤΑΣ, 1993) και ** Ρομαντικό ψεύδος και μυθιστορηματική αλήθεια (1961, ελλ. ΙΝΔΙΚΤΟΣ, 2001).