Το ακανθώδες ζήτημα του "Υποκειμένου"

Με αφορμή την προηγούμενη ανάρτηση ορισμένοι καλοί φίλοι μου εξέφρασαν την απορία τους σχετικά με το νόημα και τη στόχευση των αναρτήσεών μας με θέμα την προβληματική γύρω από το «υποκείμενο». Επειδή λοιπόν θεωρώ δικαιολογημένη και γενικότερου ενδιαφέροντος την απορία αυτή, θα προσπαθήσω εδώ να εξηγήσω γιατί μας απασχολεί το θέμα αυτό και γιατί το θεωρώ εξαιρετικής σημασίας.

Χωρίς περιστροφές λοιπόν. Το ζήτημα του «υποκειμένου» μάς απασχολεί στο πλαίσιο μιας ευρύτερης και κατά τη γνώμη μου ουσιαστικότερης προβληματικής: της προβληματικής γύρω από τον αγώνα για μια καλύτερη κοινωνία. Κάτω από αυτό το πρίσμα, το ζήτημα του «υποκειμένου» προκύπτει αποφασιστικά σαν ζήτημα του συλλογικού υποκειμένου. 

Τούτη η προβληματική στηρίζεται σε δυο θεμελιώδεις παραδοχές:

1. Την παραδοχή ότι, αυτό που θεωρήθηκε και περιγράφτηκε ως το συλλογικό υποκείμενο της «αλλαγής του κόσμου» κατά το παρελθόν −αυτό που ορίστηκε ως προλεταριάτο (στο θέμα του οποίου θα επανέλθω)− απέτυχε να φέρει σε πέρας την αποστολή με την οποία το είχαν επιφορτίσει όσοι το ευαγγελίστηκαν∙
2. Την παραδοχή ότι η αποτυχία αυτή δεν σημαίνει πως η «αλλαγή του κόσμου» είναι εντελώς αδιανόητη, ή ένα κενό εγκεφαλικό κατασκεύασμα, αλλά ότι το συλλογικό υποκείμενό της δεν ήταν, και δεν μπορεί να είναι, αυτό που προσδιόρισε, και όπως το προσδιόρισε, η «θεωρία του προλεταριάτου».

Οι παραδοχές αυτές οδηγούν φυσιολογικά στο συμπέρασμα ότι είναι αναγκαίος ο επαναπροσδιορισμός του συλλογικού υποκειμένου της «αλλαγής του κόσμου». Ωστόσο, όποιος μέσα στις σημερινές συνθήκες επιχειρεί να καταπιαστεί με αυτή την προβληματική, γρήγορα συνειδητοποιεί μια γενικευμένη απουσία όρεξης και κατ’ επέκταση ενδιαφέροντος γύρω από αυτήν, που οφείλονται σε δυο ισχυρούς παράγοντες:

α. Στην απογοήτευση και την αποθάρρυνση από την αποτυχία του προλεταριάτου ως συλλογικού υποκειμένου της αλλαγής∙

και κυρίως

β.  στην κυριαρχία θεωριών, φιλοσοφιών και ιδεών γύρω από την έννοια του «υποκειμένου», που υπονομεύουν και αδρανοποιούν την ίδια την ιδέα του συλλογικού υποκειμένου.

Πιο συγκεκριμένα, ως προς το β, αναφέρομαι σε όλες εκείνες τις ιδέες που υποστηρίζουν π.χ. ότι μόνο το ατομικό εμπειρικό υποκείμενο είναι «πραγματικό» (αν και το θεωρούν πλέον εντελώς προβληματικό αυτό καθαυτό μετά τις υποψίες που έσπειρε ο Φρόυντ σχετικά με την ονειρική παντοδυναμία του) και ότι τα συλλογικά υποκείμενα δεν είναι παρά νοητικές αφαιρέσεις, συμβατικές κατασκευές, αυθαίρετες επινοήσεις, κ.ο.κ.

Δεδομένης της κυριαρχίας αυτών των ιδεών είναι απαραίτητο, προκειμένου έστω και μόνο να τεθεί η προβληματική του συλλογικού υποκειμένου, να «αδειάσουν» τα μυαλά από τις παραπάνω ιδέες −μιας και «η αλήθεια δεν μπορεί να φανερωθεί από μόνη της, όταν κάτι άλλο έχει πάρει τη θέση της».

Σκοπός επομένως των αναρτήσεών μας γύρω από το ζήτημα του «υποκειμένου» είναι να καταδειχτεί το ρίζωμα του ατομικού στο συλλογικό και κατ’ επέκταση ότι ακόμα και το μοντέρνο Άτομο, ως τύπος υποκειμένου, δεν μπορεί να υπάρξει παρά στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου συλλογικού υποκειμένου −του συλλογικού υποκειμένου που θέσμισε τη σύγχρονη, «νεοτερική» κοινωνία.

Κλείνοντας να παρατηρήσω, ότι στο ίδιο ακριβώς σκεπτικό εγγράφεται και η συνηγορία μας υπέρ μιας «θεσμοκεντρικής» προσέγγισης της λεγόμενης οικονομίας.