Η συλλογική δημιουργία

Η κίνηση του ίππου

«Το ζήτημα της συλλογικής δημιουργίας ξανάρθε στην επιφάνεια μέσα στο περίλαμπρο πεδίο της σύγχρονης συνείδησης. Απ’ ό,τι φαίνεται ωστόσο, πολλοί άνθρωποι έχουν μια πολύ απλοϊκή αντίληψη της συλλογικής δημιουργίας.

Για παράδειγμα, διαβάσαμε αυτή τη βδομάδα σε μια εφημερίδα ένα αρθράκι, που μας πληροφορούσε ότι κάποιοι σχεδιάζουν ν’ ανεβάσουν ένα θεατρικό έργο τεσσάρων συγγραφέων, που ο καθένας τους θα γράψει από μια πράξη. Ασφαλώς είναι δυνατό να δημιουργεί κανείς μ’ αυτό τον τρόπο. Ξέρουμε λ.χ. τα μυθιστορήματα που έγραψαν με συλλογικό ψευδώνυμο οι Ερκμάν-Σατριάν. Γνωρίζουμε επίσης πως ο Αλέξανδρος Δουμάς πατήρ είχε εγκαταστήσει στο σπίτι του ένα κανονικό εργοστάσιο μυθιστοριογραφίας και πως ο Σαρντού παράγγελνε σε ανώνυμους συγγραφείς ολόκληρες πράξεις, τις οποίες απλώς συνέδεε και ξαναδούλευε για να σκαρώσει τα θεατρικά έργα του.

Όμως σε καμιά απ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις δεν έχουμε να κάνουμε με συλλογική δημιουργία. Πρόκειται απλώς για δημιουργία από πολλούς. Άλλο η συλλογική δημιουργία και άλλο η δημιουργία από πολλούς. Η γνήσια συλλογική δημιουργία τοποθετείται σ’ ένα βαθύτερο και συνάμα πλατύτερο επίπεδο.

Όταν δίνουν σε κάποιον ένα πιστοποιητικό ευρεσιτεχνίας, αναγράφουν εκεί όχι μόνο την ημερομηνία αλλά ακόμα και την ώρα και τα λεπτά κατά τα οποία κατέθεσε την αίτησή του. Διότι η εμπειρία έχει δείξει πως μπορεί κάλλιστα να βρεθεί κι άλλος που να έχει προτείνει την ίδια εφεύρεση. Αυτό έγινε λ.χ. με το τηλέφωνο. Πάντως είναι πολύ δύσκολο να διαπιστωθεί πότε ακριβώς έγινε για πρώτη φορά μια εφεύρεση, ή μια ανακάλυψη. Το έδαφός της το προετοίμασε ο χρόνος και πολλά άτομα, που τίποτα δεν τα συνδέει μεταξύ τους, θεωρούν το καθένα ότι ήταν δικό του έργο. Σε μια τέτοια περίπτωση, ο άνθρωπος και ο εγκέφαλος του ανθρώπου δεν είναι τίποτε άλλο από το γεωμετρικό τόπο των σημείων τομής μεταξύ των γραμμών μιας συλλογικής δημιουργίας.

Εξηγούμαι με τη βοήθεια μιας παρομοίωσης. Αν ρίξουμε μια πολύ λεπτή σκόνη σ’ ένα ποτήρι νερό και μετά το ανακατέψουμε, θα παρατηρήσουμε ότι, όταν η επιφάνεια του νερού ξαναέλθει στην ηρεμία, τα μικροσκοπικά σωματίδια της σκόνης θα συνεχίσουν να κινούνται σαν ένα σμάρι σκνίπες κάτω απ’ τον ήλιο, αν και σαφώς πιο αργά. Αυτή την κίνηση την ονομάζουμε “κίνηση Μπράουν”, από το όνομα του επιστήμονα που την ανακάλυψε και μας εξήγησε ότι τα σωματίδια που αιωρούνται μέσα σ’ ένα υγρό, ακριβώς επειδή έχουν αμελητέα μάζα, εξομοιώνονται με την κίνηση των μορίων του και πάλλονται μαζί τους.

Ο ρόλος του δημιουργού –είτε είναι ποιητής, ή εφευρέτης της μηχανής εσωτερικής καύσης– μοιάζει ακριβώς με το ρόλο αυτών των σωματιδίων: κάνει ορατή μια κίνηση που είναι αόρατη δια γυμνού οφθαλμού.

Ίσως γνωρίζετε με ποιο τρόπο φτιαχνόταν η ιταλική κωμωδία αυτοσχεδιασμού, που είναι γνωστή με τ’ όνομα comedia dell’ arte. Έπαιρναν ένα σενάριο και πάνω σε αυτό όριζαν στην τύχη ένα ‘‘θέμα’’. Τα ‘‘θέματα’’ αυτά δεν είναι προϊόντα ατομικής δημιουργίας. Περνούν ή μάλλον παραδίδονται από το ένα στρώμα δημιουργών στο επόμενο και σ’ αυτή την πορεία τροποποιούνται, ώστε ν’ ανταποκρίνονται σε κάποιο ζωντανό υλικό της εποχής –και πάνω σ’ αυτό το έδαφος οι ερμηνευτές των ρόλων της comedia dell’ arte ξεδίπλωναν τα χωρατά τους ζωντανεύοντας και στολίζοντας τα παραδοσιακά λόγια.

Αλλά μην πάμε τόσο μακριά. Όλοι όσοι έχουμε ακούσει ή διηγηθεί ανέκδοτα, γνωρίζουμε πολύ καλά ότι τ’ ανέκδοτα αποτελούν ένα είδος ενεχυροδανειστηρίου: ο καθένας παίρνει το υλικό από ένα ένα παραδοσιακό πλαίσιο (με την ευρεία έννοια του όρου), και πάνω σε αυτό αυτοσχεδιάζει εισάγοντας ένα νέο παραδοσιακό συμπλήρωμα. Πάνω σε αυτό το πρότυπο άλλωστε δημιουργήθηκε και η τέχνη της επικής ποίησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο εθνογράφος και φιλόλογος Πάβελ Ρύμπνικωφ (1831-1885) περιέγραφε με αυτούς ακριβώς τους όρους τη δημιουργία των προφορικών αφηγήσεων μιλώντας για ένα ‘‘κοινό ταμείο’’ όλων των αφηγητών.

Έχουμε την εντύπωση πως η ‘‘ατομική’’ δημιουργία μας δεν υπακούει σε αυτούς τους νόμους, αλλά αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι μας είναι αδύνατο, ή μάλλον πολύ δύσκολο, να έχουμε μια σφαιρική άποψη της στιγμής στην οποία ζούμε.

Καταλαβαίνουμε πολύ καλά πως η μεσαιωνική ποίηση δουλεύει πάνω σε μια παράδοση σχολής και ότι π.χ. το ιπποτικό μυθιστόρημα δεν είναι παρά μια αδιάκοπη υπέρθεση των ίδιων καλλωπιστικών στερεότυπων. Ξέρουμε το ίδιο καλά πως ακόμα και τα μετεπαναστατικά αφηγήματα της ρώσικης λογοτεχνίας είναι εξίσου παραδοσιακά μ’ εκείνα που θίγουν το ‘‘πρόβλημα του σεξ’’. Κι όμως αδυνατούμε να καταλάβουμε, ότι ακόμα και σήμερα εξακολουθούμε ν’ αναφερόμαστε σε μια κατά παράδοση συλλογική δημιουργία –και όταν λέω συλλογική, δεν εννοώ το σύνολο του πληθυσμού αλλά την κοινότητα των ποιητών-συγγραφέων είτε μιλάμε για τη λεγόμενη ‘‘λαϊκή’’ τέχνη, είτε για την ‘‘έντεχνη’’ δημιουργία.

Ο Πούσκιν κι ο Γκόγκολ, όπως και οποιοσδήποτε άλλος δημιουργός, ενσαρκώνουν εκδηλώσεις της σχολής στην οποία ανήκουν. Αν τους ξεχωρίζουμε από την ανώνυμη μάζα, αυτό συμβαίνει μεταξύ άλλων επειδή δεν ξέρουμε να σκεφτόμαστε με όρους ολότητας και χρειαζόμαστε τις ‘‘περικοπές’’ και τ' ‘‘αποσπάσματα’’ .

Η δημιουργία, ακόμα και η καλλιτεχνική-επαναστατική δημιουργία, είναι παραδοσιακή. Για να παραβούμε τον κανόνα, θα πρέπει πρώτα-πρώτα ο κανόνας να υπάρχει. Η βλασφημία προϋποθέτει μια θρησκεία, που παραμένει ζωντανή.

Υπάρχει μια ‘‘εκκλησία’’ της τέχνης. Είναι η ιερατική σύναξη όλων εκείνων που την αισθάνονται. Αυτή η εκκλησία έχει τους Κανόνες της, που δημιουργήθηκαν από τη διαστρωμάτωση των αιρέσεων.

Το να κατατρυχόμαστε με τη δημιουργία μιας συλλογικής τέχνης είναι σαν να πασχίζουμε να ρίξουμε το Βόλγα μέσα στην Κασπία θάλασσα.»

Βίκτορ Σκλόφσκι, Η συλλογική δημιουργία (1923)

Σημ. HS. Από το Η κίνηση του αλόγου. Εξηγούσε ο θαυμάσιος εκείνος Βίκτορας (1893-1984): «Είναι πολλοί οι λόγοι της παράξενης κίνησης του αλόγου [στο σκάκι]. Πρώτος απ’ όλους, η σύμβαση της τέχνης. Γι’ αυτήν γράφω. Δεύτερος, ότι το άλογο δεν είναι ελεύθερο: κινείται διαγώνια επειδή απαγορεύεται να κινηθεί ευθεία». 

Ο φίλος, διεθνής Μετρ στο σκάκι, Ηλίας Κουρκουνάκης επισήμανε κάτι το εξαιρετικά ενδιαφέρον. Αντιγράφω το μήνυμά του:

«Ο καλύτερος ορισμός της κίνησης του Ίππου που γνωρίζω προέρχεται από τον παγκόσμιο πρωταθλητή 1894-1921 Emanuel Lasker, ο οποίος ήταν μαθηματικός και φιλόσοφος, καθώς και προσωπικός φίλος του Einstein: ‘‘η κίνηση του Ίππου από ένα τετράγωνο σε άλλο συνίσταται στην κάλυψη της μικρότερης δυνατής απόστασης που δεν βρίσκεται σε ευθεία (οριζόντια, κάθετη ή διαγώνια)’’, εννοείται αναφορικά με τις ευθείες που σχηματίζουν τα τετράγωνα. Με άλλα λόγια, η κίνηση του Ίππου είναι η μικρότερη δυνατή μη ευθεία στην σκακιέρα. Έτσι ο Ίππος εισάγει σε ένα τεχνητό σύμπαν ευθειών την έννοια του κύκλου».

Αξίζει να ρίξετε μια ματιά και στα άλλα γραπτά του Σκλόφκι, που έχουμε ανεβάσει.  

Για την καίρια διαφορά αναμεσα στο συλλογικό και το από πολλούς, βλ. εδώ. Στη σχέση μεταξύ δημιουργικότητα και παράδοσης έχουμε αναφερθεί, δια του Ντέιβιντ Μπομ, και εδώ.