Ανθρώπινη φύση και «κανονικότητα»

Σε αυτή τη σύντομη συνέντευξη ο γνωστός μας Καναδός φιλόσοφος Ίαν Χάκινγκ (18.02.1936 - 10.05.2023) επισημαίνει μια δραματική μετάπτωση των σύγχρονων κοινωνιών από τις αρχές του 19^ου αιώνα σε ό,τι αφορά το πολυσυζητούμενο ζήτημα της «ανθρώπινης φύσης». Όπως εξηγεί, αυτός ο όρος εννοούσε από την Αρχαιότητα αυτό που καθορίζει το ουσιώδες της ζωής του ανθρώπου, δηλαδή το τι σημαίνει να ζεις βίον αγαθόν, ενώ στο νεωτερικό κόσμο εννοεί την «κατά βάση στατιστική κανονικότητα», εγείροντας έτσι μια στείρα πολεμική «υπέρ ή κατά».

[Update 2023: Δυστυχώς το βίντεο έχει κατέβει από το youtube] - Σημ. HS

«(…) Πιστεύω ότι υπήρχε ένας μάλλον καθιερωμένος τρόπος, με βάση τον οποίο σκέφτονταν την ανθρώπινη φύση ως ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.  Στον Αριστοτέλη, αυτό καθόριζε το ουσιώδες της ζωής του ανθρώπου, το τι σήμαινε να ζεις βίον αγαθόν. Σήμαινε να εκπληρώνεις αυτό που αρμόζει στο ανθρώπινο ον — όπως ακριβώς αυτό που αρμόζει στο σκύλο ή σε ένα δέντρο είναι να εκπληρώνει αυτήν τη φύση, τη φύση του σκύλου ή του δέντρου.

Με διάφορους τρόπους, αυτή η έννοια της ανθρώπινης φύσης έφτασε μέχρι τις μέρες μας μέσω του Διαφωτισμού, όταν ο Χιούμ και ο Λοκ μιλούσαν περί ανθρώπινη φύσης. Το έκαναν βέβαια με ένα νέο τρόπο, που έδινε περισσότερη προσοχή στις ιδιαιτερότητες της ανθρώπινης ψυχολογίας, ωστόσο εξακολουθούσε να αναφέρεται ουσιαστικά στο τι σημαίνει να είναι κανείς ανθρώπινο ον. 

Στις αρχές του 19^ου αιώνα συσσωρεύτηκε μια τεράστια συλλογή λεπτομερειακών αριθμητικών πληροφοριών γύρω από τις αποκλίσεις, τους τρελούς, τις αυτοκτονίες, τους εγκληματίες. Συχνά, όλα αυτά συλλέγονταν από τις διάφορες γραφειοκρατικές υπηρεσίες. Για παράδειγμα, το υπουργείο Δικαιοσύνης στη Γαλλία άρχισε εκείνη την εποχή να εκπονεί πίνακες με τα διάφορα είδη εγκλημάτων, ποιοι τα διέπραξαν, πού συνέβησαν, με τις αυτοκτονίες, την πορνεία, για διάφορα κοινωνικά προβλήματα, τα οποία άρχισαν ξαφνικά να τα μελετούν με στατιστική μεθοδολογία πιστεύοντας ότι μόνο αν κατορθώσουμε να γνωρίσουμε με ποιο τρόπο συμπεριφέρονται οι άνθρωποι σε μια κοινωνία, μόνο τότε θα μπορέσουμε να τους βελτιώσουμε, ή να τους ελέγξουμε, ή να απαλλαγούμε από αυτούς, ή να τους αλλάξουμε, ή να αλλάξουμε την κοινωνία.

Έτσι, στο τέλος του Διαφωτισμού, δηλαδή την περίοδο ας πούμε ακριβώς πριν από τη Γαλλική επανάσταση, είχε σχηματιστεί ένας ολόκληρος κλάδος, που αυτοονομάστηκε ‘‘ηθική επιστήμη’’. Ήταν μια αφηρημένη επιστήμη, η οποία ασχολούνταν με το θέμα ‘‘η λογική επιλογή των ανθρώπων’’, δηλαδή με το πώς κάνουν επιλογές τα όντα που έχουν ανθρώπινη φύση. Μετά τους ναπολεόντειους πολέμους, αυτή η ‘‘ηθική επιστήμη’’ έγινε μια επιστήμη που μελετούσε τις αποκλίσεις των ανθρώπινων όντων, το πώς μεταβάλλονταν από άνθρωποι που ζούσαν μια ‘‘σωστή’’ ζωή, πώς απομακρύνονταν από το ‘‘κανονικό’’. Κατ' αυτό τον τρόπο, εστία της ανθρώπινης φύσης έπαψε να θεωρείται αυτό που είναι ουσιώδες στον άνθρωπο και έγινε, αντίθετα, το ‘‘κανονικό’’, ο ‘‘μέσος όρος’’, αυτό που θα μπορούσε να είναι ένα στατιστικώς μέσον —κατά κάποιο τρόπο μια παρωδία της αριστοτελικής μεσότητας, η οποία αναφερόταν στην ισορροπία μεταξύ των διαφορετικών όψεων ενός ανθρώπινου όντος.

Αυτή η ιδέα αντικαταστάθηκε από την ιδέα μιας αριθμητικού τύπου ‘‘ισορροπίας’’, η οποία έφτασε να συμπεριλάβει ακόμα και την άποψη για την ομορφιά: αν καθίσουμε και μετρήσουμε τα ανθρώπινα άτομα, έλεγαν αυτοί οι ‘‘επιστήμονες της ηθικής’’, τα άτομα της δικής μας φυλετικής ομάδας εννοείται, θα βρούμε τον μέσο όρο των διαστάσεων του ατόμου εδώ, εκεί, κ.λπ., και αυτό θα προσδιορίσει πραγματικά το πρότυπό μας για την ομορφιά! Θα προσδιορίσει δηλαδή τον ‘‘κανονικό’’, τον μέσο άνθρωπο. Με παρόμοιους τρόπους θα προσδιορίσουμε και την ιδέα μας για την κανονική ευφυΐα, κ.τ.τ.

Θεωρώ ότι όλο αυτό σηματοδότησε μια ριζική τροποποίηση της αντίληψής μας για την ανθρώπινη φύση, μια τροποποίηση που κυριαρχεί μέχρι τις μέρες μας παρ’ όλο που γίνεται κάποια ακαδημαϊκή συζήτηση περί ανθρώπινης φύσης. Αν πάτε στο Εθνικό Ίδρυμα Επιστημών και ζητήσετε χρήματα για μια έρευνα, δεν θα σας δώσουν δεκάρα έτσι και πείτε ότι θέλετε να κάνετε έρευνα πάνω στην ανθρώπινη φύση. Αν όμως ενδιαφέρεστε να ερευνήσετε τις ‘‘αποκλίνουσες συμπεριφορές’’ ή την ‘‘κανονικότητα’’ σε οποιοδήποτε πεδίο, είτε πρόκειται για το έγκλημα, ή για την παιδική υπερκινητικότητα, ή το ‘‘σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής’’, ποιο είναι εδώ το ‘‘κανονικό’’, πού εντοπίζεται η ‘‘απόκλιση’’, ποια είναι η ‘‘κατανομή τους στο πληθυσμό’’, ποιες οι ‘‘αιτιολογικές επιδράσεις’’, κ.ο.κ., τέτοια πράγματα ζητάει η κοινωνική επιστήμη μας [και η έρευνά τους χρηματοδοτείται].

Νομίζω λοιπόν, πως η ιδέα της ανθρώπινης φύσης ως ζήτημα για σοβαρή έρευνα έχει εξοβελιστεί από την κουλτούρα μας και έχει αντικατασταθεί από την ιδέα της κανονικότητας (…)».