Ύπαρξη, Θεός, Αντιλεξικόν

Μια που το έφερε μια ωραία συζήτηση στη fb σελίδα του Μίλτου Θεοδοσίου γύρω από τη χρήση της έννοιας «ύπαρξη» στο περί Θεού ερώτημα, να θυμίσω ένα εξαιρετικό και πολύτιμο εργαλείο για όποιον ενδιαφέρεται για τη γλώσσα, το Αντιλεξικόν του Θεολόγη Βοσταντζόγλου (1895-1984). 

Συγκεκριμένα, ο Μ.Θ. έθεσε ευθύβολα το εξής ωραίο θέμα: «Εάν ο Θεός δημιουργεί την ύπαρξη, τότε πριν από τη δημιουργία ο Θεός δεν υπήρχε». Η δική μου παρέμβαση ήταν απλώς και μόνο η παραπομπή σε μια πολύ ενδιαφέρουσα υποσημείωση στο βιβλίο-διδακτορική διατριβή του Σπύρου Κυριαζόπουλου, Προλεγόμενα εις την ερώτησιν περί Θεού (1957, εκδ. Γρηγόρης, 2000, σσ. 128-129). Να τι έγραφε ο σπουδαίος εκείνος Έλληνας φιλόσοφος —μεταξύ άλλων ίσως ο πρώτος στη χώρα μας που αναφέρθηκε στον Ζακ Ελλύλ και στην κριτική του τεχνικού φαινομένου—, που δυστυχώς χάθηκε μόλις 45 ετών το 1977 :

«Ανεξαρτήτως της παραδοχής ή μη της υπάρξεως του Θεού, ο όρος “ύπαρξις” είναι ακατάλληλος δια να εκφράση ότι ο Θεός ε ί ν α ι. Ο ελληνικός όρος “ύπαρξις” έχεις τέσσαρας βασικάς σημασίας: α. αρχή (έναρξις), β. υπόκεισθαι, γ. εξάρτησις, δ. εμφάνισις (πρόκυψις). Προκειμένου περί της υπάρξεως ως χαρακτήρος του Θεού, τα “υπόκεισθαι-εξαρτάσθαι”, ως και η χρονική σημασία του “άρχεσθαι”, αποκλείονται. Η έννοια “εμφάνισις-πρόκυψις” συνέπεσε προς την έννοιαν του ε ί ν α ι. 

Ετυμολογικώς, ο λατινικός όρος existentia, εκ του οποίου κατάγονται ο γαλλικός και αγγλικός “existence” (αγγλ. ωσαύτως “existency”) και ο γερμανικός “Existenz”, προερχόμενος εκ του ex-sistere, σημαίνει την κατάστασιν του υποκειμένου το οποίον εξέρχεται εκ τινος προδεδομένου, εκ του οποίου και εξαρτάται. Προς την ανωτέρω ερμηνείαν του Etienne Gilson συμφωνών και ο Jacques Maritain, θεωρεί το “existere” ταυτόσημον του “ίστασθαι εκτός των αιτίων” ή “εκτός του μηδενός”. Και ενταύθα η έννοια της existentia συμπίπτει προς την της προκύψεως-υπάρξεως. 

Αμφότεραι, ως δηλωτικαί εκ-στάσεως, προϋποθέτουν προκατάστασιν, εις την οποίαν το εξ-ιστάμενον υπήκε προτού εκ-σταθή. Αλλ’ εάν ο Θεός ε ί ν α ι, οφείλει να είναι το Α π ρ ο ϋ π ό θ ε τ ο ν και να μην “ίσταται εκτός των αιτίων του”, ως εάν ήτο αιτιατός, ούτε “εκτός του μηδενός”, ως εάν το Μηδέν προηγείτο του Θεού. Τόσον ο όρος “ύπαρξις”, όσον και ο όρος “existentia”, κυριολεκτικώς εννοούμενοι, αντιφάσκουν προς την έννοιαν του Θεού.»

Μάλιστα! Πώς προέκυψε ο Βοσταντζόγλου; Έπειτα από ερώτηση σχολιαστή από πού προκύπτουν οι παραπάνω τέσσερεις σημασίες της έννοιας «ύπαρξη», τον οποίο παρέπεμψα αφενός μεν στην παραπομπή του ίδιου του Κυριαζόπουλου στο Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης του Ι. Σταματάκου (1949, σ. 1028, «υπάρχω») και αφετέρου στο Αντιλεξικόν του Βοσταντζόγλου. 

Προσέξτε το εξής: «Το Αντιλεξικόν δεν είναι λεξικό συνωνύμων/αντωνύμων, αλλά θησαυρός, διότι συγκεντρώνει υπό μία λέξη (στην πραγματικότητα υπό  έναν  εννοιολογικό κόμβο) όλες τις λέξεις και φράσεις που συνδέονται σημασιολογικά με αυτήν» (Γιώργος Τράπαλης, Στέλλα Μαρκαντωνάτου, Μαρία Αλεξοπούλου, Αγγελική Φωτοπούλου και Γιάννης Μαΐστρος, «Το Αντιλεξικόν του Θ. Βοσταντζόγλου και η δημιουργία μιας μικρής κλίμακας σημασιολογικά οργανωμένης βάσης δεδομένων της Σύγχρονης Ελληνικής», 2011). 

Οι φωτογραφίες είναι από τη 2^η έκδοση (1962), που με συντροφεύει πολλά χρόνια.