Η «σχεδιασμένη οικονομία» των Πενταετών Πλάνων που αντικατέστησαν τη ΝΕΠ το 1928, αποτέλεσε αναγκαστικά ένα ωμό εργαλείο - πολύ πιο ωμό από τους εκλεπτυσμένους υπολογισμούς των πρωτοπόρων οικονομολόγων της Gosplan στη δεκαετία του '20, που με τη σειρά τους ήταν πολύ πιο ωμοί από τα εργαλεία οικονομικού σχεδιασμού που είχαν διαθέσιμα κυβερνήσεις και μεγάλες επιχειρήσεις στα τέλη του εικοστού αιώνα. Ουσιαστικός στόχος της «σχεδιασμένης οικονομίας» ήταν να δημιουργήσει νέες βιομηχανίες μάλλον παρά να τις διευθύνει, και γι' αυτό επέλεξε να δώσει άμεση προτεραιότητα στις βασικές βαριές βιομηχανίες και στην παραγωγή ενέργειας που αποτελούσαν και το θεμέλιο κάθε μεγάλης βιομηχανικής οικονομίας: άνθρακας, σίδηρος και χάλυβας, ηλεκτρισμός, πετρέλαιο, κλπ. Ο εξαιρετικός πλούτος της ΕΣΣΔ σε παραγωγικές πηγές, έκανε την επιλογή αυτή και λογική και βολική. Όπως συμβαίνει σε μια πολεμική βιομηχανία - η σοβιετικά σχεδιασμένη οικονομία δεν ήταν παρά ένα είδος πολεμικής οικονομίας - οι στόχοι της παραγωγής μπορούν να καθορίζονται και μάλιστα πρέπει να καθορίζονται χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το κόστος ή η αρχή του κόστους-ωφέλειας. Αυτό που έχει σημασία είναι εάν οι στόχοι που καθορίζονται μπορούν να επιτευχθούν και πότε. Όπως συμβαίνει σε όλες τις προσπάθειες ζωής ή θανάτου, η πιο αποτελεσματική μέθοδος για την εκπλήρωση των στόχων και την τήρηση των χρονικών προθεσμιών είναι η έκδοση επειγουσών διαταγών που παράγουν εσπευσμένες εφορμήσεις. Πρόκειται πάντα για διαχείριση μέσα σε διαρκείς συνθήκες κρίσης.
Η σοβιετική οικονομία πήρε λοιπόν τη μορφή εφαρμογής ορισμένων τυπικών κανόνων. Συχνά, όμως, αυτές οι διαδικασίες ρουτίνας έσπαζαν με την καταβολή θεσμοποιημένων σχεδόν «αιφνιδιαστικών προσπαθειών κρούσης» κατόπιν διαταγών εκ των άνω. Αργότερα ο Νικήτα Χρουστσόφ επεδίωξε απελπισμένα να εξεύρει μεθόδους για να κάνει το σύστημα να λειτουργήσει με άλλο τρόπο, παρά «βάζοντας τις φωνές» (Khrushchev, 1990, σ. 18). Προηγουμένως ο Στάλιν εκμεταλλευόταν την «καταιγιστική» αυτή προσπάθεια, θέτοντας σκόπιμα μη ρεαλιστικούς στόχους που ενθάρρυναν την καταβολή υπεράνθρωπων προσπαθειών.
Επιπροσθέτως, από τη στιγμή που καθορίζονταν οι στόχοι, έπρεπε να γίνουν κατανοητοί και να εφαρμοστούν ακόμα και στην τελευταία απόμακρη παραγωγική μονάδα στα βάθη της Ασίας από διοικητικά στελέχη, μάνατζερς, τεχνικούς και εργάτες που, τουλάχιστον η πρώτη τους γενιά, ήταν άπειροι, με χαμηλή μόρφωση και συνηθισμένοι στο ξύλινο άροτρο μάλλον παρά στις μηχανές. (Ο σκιτσογράφος David Low, που επισκέφτηκε την ΕΣΣΔ στις αρχές της δεκαετίας του '30, έκανε ένα σκίτσο που απεικόνιζε κάποια χωριατοπούλα η οποία «αφηρημένη προσπαθούσε ν' αρμέξει ένα τρακτέρ». Κατά συνέπεια, δεν υπήρξε καμιά προηγμένη εκλέπτυνση στις διαδικασίες αυτές, εκτός από τις υψηλές «κορυφές» που για τον ίδιο λόγο έφερναν την ευθύνη μιας όλο και μεγαλύτερης ολοκληρωτικής συγκεντροποίησης. Όπως ο Ναπολέων και το Επιτελείο του κάποτε αναγκάστηκαν να αντισταθμίσουν τις τεχνικές ελλείψεις των στρατηγών τους με την προαγωγή αγύμναστων και απαίδευτων μάχιμων αξιωματικών, έτσι και στη σοβιετική περίπτωση όλες οι αποφάσεις άρχισαν ολοένα και περισσότερο να συγκεντρώνονται στην κορυφή του σοβιετικού συστήματος. Η υπερσυγκεντρωτικότητα της Gosplan αντιστάθμιζε την έλλειψη μάνατζερς. Το μειονέκτημα της διαδικασίας αυτής ήταν η δημιουργία ενός τεράστιου γραφειοκρατικού μηχανισμού τόσο στον οικονομικό τομέα όσο και σε όλα τα άλλα τμήματα του συστήματος.
Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων
από το πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο για τον "Υπαρκτό Σοσιαλισμό".
Υγ Izi. Ο Ολοκληρωτισμός δεν είναι μια "ιστορική αναγκαιότητα" που πέρασε και πάει. Είναι το παρόν. Είναι εδώ, τώρα, μαζί με όλο τον ιδεολογικό του εξοπλισμό και τον περιοδεύοντα θίασο σε απαρτία. Με τον τραμπούκο με το τσεκούρι, τον γλυκανάλατο πολιτικάντη της δεξιαριστεράς, την κόρη του δράκουλα, τον μπίζνεσμαν Ευρωπαίο, τον διαπλεκόμενο και τον κάθε μαφιόζο, να διεκδικούν τον λόγο και το έργο επί των νέων πενταετών προγραμμάτων που θα οδηγήσουν στον απόλυτο έλεγχο της ίδιας της ζωής.
Είναι ένας ανεστραμμένος (upside down and reverse) κόσμος που προβάλλεται ως ο κόσμος της οικονομίας, της επιστήμης, της τεχνικής και της τάξης. Ο καπιταλισμός (είτε αυτός είναι "ελεύθερος" είτε "κρατικός") είναι ο κατ' εξοχήν μηχανισμός συγκέντρωσης της εξουσίας. Αυτό που πριν από όλα κεφαλαιοποιεί είναι η ισχύς. Πραγματώνεται ως ένας "τεράστιος γραφειοκρατικός μηχανισμός". Ένας μηχανισμός με την δυνατότητα του ολοκληρωτικού ελέγχου και της καταστολής κάθε εκδήλωσης και κάθε πράξης.
Στην πραγματικότητα αντιμετωπίζουμε ένα, κυριολεκτικά λογοκριτικό τερατούργημα που μας εγκλωβίζει στην παγίδα των απαγορεύσεών του. Καμουφλαρισμένη με "τη δυνατότητα της διεκδίκησης", της "αμφισβήτησης", την "αντιπροσωπευτική δημοκρατία", τα "δικαιώματα", το "δίκιο του εργάτη", την "ελεύθερη επιλογή", την "ανάπτυξη", την "επικοινωνία", το "επιχειρείν", κάθε κενή νοήματος φράση, κάθε λογής ιδεολογική κατασκευή, η παγίδα είναι στημένη στην "βάση" της "οικονομίας" και της ακόλουθης "σειράς των αναγκών" και των "προτεραιοτήτων". Της βίαιης επιβολής των κυρίαρχων "κριτηρίων".
Η διαπίστωση της κυριαρχίας τους, αλλά και πρωτίστως η έντονη και συνεχής αμφιβολία απέναντι σε αυτά τα κριτήρια είναι ένα από τα ζητούμενα κάθε ενεργού πνεύματος. Η αμφιβολία δεν εγκαθιστά τον μηδενισμό αλλά έναν αυτάρκη σχετικισμό ο οποίος αυτό που μηδενίζει είναι η επιθυμία για ισχύ.
Η αμφιβολία δεν στοχεύει το κάθε νόημα, αλλά τα νοήματα που ο χάρτης της ιστορίας καθόρισε σαν σημεία εκκίνησης ανεπανόρθωτων λαθών. Αυτά τα σημεία συγκαλυμμένα από τον μανδύα της ιδεολογίας αναδύονται ξανά και ξανά για να θρέψουν και να εξυπηρετήσουν τα κατακάθια της σκέψης, την παθητικότητα και τον διχασμό του υποκειμένου και τα συμφέροντα του ψυχρού και καθ' όλα θλιβερού κόσμου μας.
Κι όμως izi, αυτό που ονομάζεις σημεία εκκίνησης ανεπανόρθωτων λαθών-που έτσι είναι- δεν ήταν και άσχημα σχέδια αρχικά, και πριν από όλα αποτελούσαν "σχέδια" κοσμοθεωρίες και προτάσεις βασισμένες σε θεωρήσεις του ανθρώπινου κόσμου και των περασμένων σφαλμάτων του.
ΑπάντησηΔιαγραφήΤώρα το ότι τα νέα σφάλματα που προέκυψαν πήραν τέτοιες διαστάσεις δεν αναιρεί τις προθέσεις των σχεδίων ή την αναγκαιότητά τους την ίδια.
Θέλω να πω ότι δεν μπορεί να γίνει κάτι δίχως ακόμη μια τέτοια σύλληψη....
@ Adrian,
ΑπάντησηΔιαγραφήπάνω που είχα αρχίσει να απογοητεύομαι, ότι αυτή η τόσο ενδιαφέρουσα και σημαντική ανάρτηση του Ίζι θα πέρναγε χωρίς συζήτηση, ήρθε το πολύ ωραίο σχόλιό σου!
Από την πλευρά μου θα έλεγα τα εξής:
1. Είναι σίγουρο πως "ο δρόμος για την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις".
2. Αντίθετα από ό,τι λέει η ιστορική αισιοδοξία των αριστερών, κεντρώων τε και δεξιών απόγονων του Διαφωτισμού, η πραγματικότητα είναι πως απολύτως ΟΛΑ τα σχέδια είναι και θα είναι πάντοτε δυνατόν να εκτραπούν από το όποιο καλό τους ξεκίνημα στη φρίκη.
3. Διότι "έχουν ταραγμόν αι φύσεις των βρωτών" και είναι τρεπτές τόσο προς το καλό όσο και προς το κακό.
4. Γι' αυτό και βρίσκω μάλλον απλουστευτική και κάπως "αυτοκτονική" (=ματαιώνει από τη ρίζα της κάθε πρόταση και σύμπραξη) την άποψη, ότι για την κακή τροπή των όποιων σχεδίων φταίει το ότι ήταν σχέδια.
5. Παρολαυτά, όσο περισσότερο ένα σχέδιο ορίζει σαν κριτήριο επιτυχίας του τη μαζικότητα, τόσο πιο έκθετο είναι στην ολοκληρωτική εκτροπή - ενώ από την άλλη, βέβαια, όσο περισσότερο ένα σχέδιο ορίζει σαν κριτήριο επιτυχίας του την ατομικότητα, τόσο πιο έκθετο είναι στην τρέλα.
6. Κινούμαστε στην κόψη του ξυραφιού.
Adrian, συμφωνώ μαζί σου και με τις πολύ ακριβείς και κατατοπιστικές παρατηρήσεις του hollowsky.
ΑπάντησηΔιαγραφήΤο ζητούμενο της αμφιβολίας αφορά στις αξίες που των σχεδίων εκτραπηκαν προς την φρίκη και την αποκτήνωση. Σε καμία περίπτωση δεν αποκλείει την εκπόνηση ενός νέου σχεδίου.Το αντίθετο. Νομίζω πως επιδιώκει και ρισκάρει να την προκαλέσει.
Βρισκόμαστε στην κόψη του ξυραφιού.
… Κι εγώ (που είναι μια λέξη που αποφεύγω όπως ο Διάολος το λιβάνι) είχα αρχίσει να απογοητεύομαι μια και δεν μπορούσα να βρω από πού να πρωταρχίσω τη συζήτηση σ’ αυτή την τόσο σημαντική ανάρτηση, ώσπου ήρθαν αυτά τα τρία σχόλια που κινούνται πάνω στην «κόψη του ξυραφιού» για να με ξε-απογοητεύσουν. Το σημαντικό φυσικά δεν είναι η δική μου απογοήτευση ή το ξεπέρασμά της αλλά το ξεπέρασμα της κόψης του ξυραφιού όσον αφορά την εκπόνηση σχεδίων που κινούνται ανάμεσα στην μαζικότητα που οδηγεί στην ολοκληρωτική εκτροπή (από τι, άραγε; - μια και όλα φαίνονται ολοκληρωτικά, πλέον) και στην ατομικότητα που οδηγεί στην τρέλα (από πού, άραγε; - μια και όλα φαίνονται ήδη τρελά).
ΑπάντησηΔιαγραφήΕνδεχομένως, η μαζικότητα και η ατομικότητα να είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τρόπο που να συνιστούν εκείνον τον φαύλο κύκλο μέσα στον οποίο το όποιο «σχέδιο», παρά την όποια τονική/χρωματική αξία του, να καταλήγει υποχρεωτικά (όπως μέσα σε ένα πλυντήριο ρούχων ή σ’ ένα χρωματικό τροχό)να λειτουργεί ως ένα ουδέτερο γκρίζο, όπου τίποτα δεν δύναται να επιφέρει καμία τονική/χρωματική αλλαγή στην ουδέτερη τονικότητα του όλου «φαύλου συστήματος». Μια και όλα τα σχέδια στοχεύουν στη μαζική αλλαγή που μπορεί να επέλθει από τα κάτω, μέσω της ατομικής αλλαγής που δύναται, για παράδειγμα, να επιτευχτεί μέσω της παιδείας, του νομικού συστήματος κ.λπ., τα οποία όμως ορίζονται από τα επάνω, μέσω των «αρχών» μια πολιτικής η οποία με τη σειρά της ορίζεται ήδη από τα κάτω της ατομικότητας, η οποία με τη σειρά της ορίζεται από τα επάνω της μαζικότητας κ.ο.κ… Μέσα σε αυτή τη χοάνη της διανοητικής απελπισίας, λίγη σημασία έχει αν είσαι εξουσιαστής, αντι-εξουσιαστής, αναρχικός, υπουργός, δεξιός, αριστερός, πλούσιος, φτωχός, μορφωμένος, αμόρφωτος, «ηθικός», «ανήθικος», «παράνομος», «νόμιμος» κ.λπ. Μπορείς να είσαι τα πάντα ταυτόχρονα είτε εκ περιτροπής, και η επίγευση της ζωής να είναι πάντα μία και ουδέτερη: το απόλυτο τίποτα.
Μήπως επομένως ο σχεδιαστικός/τονικός/χρωματικός πειραματισμός, οι διάφοροι, ποικίλοι και άπειροι, ενδεχόμενοι, ανάλογοι πειραματισμοί, θα όφειλαν (λογικώς) να λάβουν χώρα κάπου εκτός του κοινωνικού πλυντηρίου/καμβά των ουδέτερων αξιών;
ΑπάντησηΔιαγραφήΓιατί να μη συστήνονται δήμοι ποιητικών αξιών, για παράδειγμα, όπου το κύριο μέλημα των όποιων πειραματισμών εντός τους, να είναι ακριβώς μια άλλη μορφή κοινοτικής/κοινωνικής ζωής; Γιατί να μη συστήνονται μικρές ανθρωπότητες ως μορφές συλλογικής ζωής που να μην κινούνται στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα στις ήδη δεδομένες και αμετάλλακτες, μαζικότητα και ατομικότητα;
Λέμε τώρα...:-)
Και αν μια θεμιτή απάντηση, θα ήταν πως «μα έχουν γίνει αναρίθμητες τέτοιες προσπάθειες κοινοτικό-κοινοβιακής απόπειρας ζωής κι έχουν όλες καταλήξει ή στην τρέλα ή στον ολοκληρωτισμό και τελικώς στη διάλυση» ποιος μας λέει (και από ποια «θέση» εκτός του κενού) πως γι’ αυτό θα πρέπει να σταματήσουμε την διαρκή προσπάθεια του πειραματισμού; Ενδεχομένως ακόμα και τώρα που μιλάμε, να υπάρχουν στις ζούγκλες πολύ πιο ανθρώπινες κοινωνίες «αγρίων», από τον παγκοσμιοποιημένο πολιτισμό της αποκτήνωσης. Υπήρξαν σίγουρα, ενδεχομένως υπάρχουν και σίγουρα θα υπάρξουν ανθρώπινες κοινότητες, πέραν του πολιτισμού της λήθης. Το ζητούμενο είναι πώς μπορούμε να ζήσουμε, εκτός της παραμόνιμης και δεδομένης λήθης, την ανθρώπινη α-λήθεια.
ΑπάντησηΔιαγραφή