Μια από τις πολλές μπερδεμένες προσεγγίσεις στην παρούσα κρίση −εκείνη γύρω από την
οποία αναπτύσσονται οι κορώνες και οι λυρισμοί της πιο στείρας ηθικολογίας− είναι αυτή, που χρεώνει όλη την παρούσα
κρίση στον «καταναλωτισμό».
Κατ’ αυτήν υποτίθεται ότι η κοινωνία μας βρίσκεται στο χείλος της καταστροφής
επειδή «καταναλώναμε υπερβολικά». Έτσι, ως μέσο θεραπείας προτείνεται «να
καταπιαστούμε επιτέλους με την παραγωγή», «να πάψουμε να είμαστε καταναλωτικοί
και να γίνουμε παραγωγικοί», «να αυξήσουμε όσο περισσότερο γίνεται την
παραγωγικότητα», «ανάπτυξη, ανάπτυξη, ανάπτυξη» και φυσικά με όρους
«ανταγωνιστικότητας»: δηλαδή όχι απλώς να γίνουμε πιο παραγωγικοί αλλά να
φτάσουμε και να προσπεράσουμε σε «παραγωγικότητα» τους ήδη καταξιωμένους «υπερανθρώπους»
της Εσπερίας.
Ωστόσο, ο «καταναλωτισμός» δεν είναι, ούτε ποιοτικά ούτε
και ποσοτικά, άσχετος και ασύνδετος με τον «παραγωγισμό»!
Απεναντίας, ο ίδιος ο «παραγωγισμός» οδηγεί και ενισχύει μαζικά τον
«καταναλωτισμό»!
Δίνω λοιπόν το λόγο στον Ζακ Ελλύλ, από το
βιβλίο του για Το Τεχνικό Σύστημα:
«(…) Πρέπει προφανώς να έρθω τώρα στον ορισμό που
έκανε πάταγο το 1968: “Καταναλωτική κοινωνία”. Πρόκειται περισσότερο για ένα
σύνθημα, κατάλληλο για μαζικές κινητοποιήσεις και προπαγάνδα. Έχει την αρετή,
ότι τονίζει μια όψη που συχνά παραμελείται και εστιάζει τον ορισμό της
κοινωνίας στην ατομική ζωή. Είναι όμως ολοφάνερο, πως η κοινωνία μας
χαρακτηρίζεται τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό από την εργασία και την παραγωγή όσο
και από την κατανάλωση! Ο όρος “καταναλωτική κοινωνία” ισχύει, εάν με αυτόν
θέλουμε να προσδιορίσουμε την ιδεολογία που διαπερνά τον καθένα μας. Είναι όμως
εντελώς ανεπαρκής εάν θέλουμε να προσδιορίσουμε την οικονομική και κοινωνική
πραγματικότητα. Αλλά αυτό που κατά τη γνώμη μου έχει σημασία, είναι ότι μέσα
στην κατανάλωση συναντάμε το τεχνικό στοιχείο και μάλιστα ως στοιχείο
καθοριστικό. Τι είναι αυτό που προκαλεί την κατανάλωση; Η διαφήμιση. Δηλαδή
οι διαφημιστικές τεχνικές. Ποιος απαιτεί να καταναλώνουμε περισσότερο; Η μαζική
παραγωγή, η οποία δεν μπορεί να υπάρξει παρά χάρη στην Τεχνική. Τι είναι αυτό
που δίνεται προς κατανάλωση; Τεχνικά αντικείμενα, διότι αυτά παράγουμε στο
μεγαλύτερο βαθμό. Επομένως σε όλες τις όψεις της, η καταναλωτική κοινωνία
χαρακτηρίζεται κατά πρώτο λόγο από διάφορες τεχνικές.
Σίγουρα την καλύτερη ανάλυση της καταναλωτικής κοινωνίας τη χρωστάμε στον
Μποντριγιάρ και το βιβλίο του Le Système des objets. Κατ’
αυτόν, η κατανάλωση δεν είναι ούτε μια υλική πρακτική, ούτε μια φαινομενολογία
της αφθονίας και δεν προσδιορίζεται ούτε από το τρόφιμο, κ.λπ. Είναι η δυναμική
ολότητα όλων των αντικειμένων και των μηνυμάτων, που από τώρα κιόλας συγκροτούν
ένα περισσότερο ή λιγότερο συνεκτικό λόγο· η κατανάλωση είναι μια δραστηριότητα
συστηματικής χειραγώγησης των σημείων. Όμως όσο ευρεία κι αν είναι η ανάλυσή
του, δεν κατόρθωσε να αποδείξει πως η κατανάλωση είναι το ίδιο πράγμα σε εποχές
διαφορετικές από τη δική μας. Με άλλα λόγια, εάν η κατανάλωση είναι όπως την
αναλύει, αυτό συμβαίνει επειδή στηρίζεται σε τεχνικά αντικείμενα, επειδή
ασκείται μέσα σε συνθήκες αφθονίας, επειδή τελικά ενσωματώνεται και η ίδια μέσα
σε ένα σφαιρικότερο Τεχνικό Σύστημα, μέσα στο οποίο και μόνον βρίσκει τη
δυνατότητα ύπαρξης και την αναφορά της η συστηματική χειραγώγηση των
σημείων. (...)»
Έτσι έχουν τα πράγματα. Με δυο λόγια: Δεν
βγαίνεις από το τούνελ όσο παλεύεις να μπεις σε αυτό!
Αλλά δυστυχώς,
αυτό ακριβώς κάνουν οι περισσότερες προσεγγίσεις στην κρίση, προτείνοντας
την «παραγωγική ανάπτυξη» και τα παρόμοια σαν αίτιό της και
ταυτόχρονα μέσο εξόδου από αυτήν.
