Fake news και ελευθερία του Τύπου | Μνήμη Ζακ Μπουβρές

Ζακ Μπουβρές, 20.08.1940-09.05.2021

Δίνουμε το λόγο στο μαχητικό Γάλλο φιλόσοφο Jacques Bouveresse, από τους πρώτους διδάξαντες τη φιλοσοφία του Βίτγκενσταϊν στη Γαλλία και μελετητή, μεταξύ άλλων, του έργου και του Karl Krauss. Το πρώτο κείμενο είναι από συζήτησή του με τον Φρανσουά Ντυβάλ και το δεύτερο από μια συνέντευξή του που δημοσιεύτηκε στην  επιθεώρηση του Ινστιτούτου Ερευνών της  Συνδικαλιστικής Ένωσης Εκπαιδευτικών της Γαλλίας

 

 Να σημειώσουμε, σχετικά με το σημερινό μας θέμα, την παρατήρηση του Χέγκελ, που έλεγε ότι «η ανάγνωση της εφημερίδας είναι κάτι σαν την πρωϊνή προσευχή του ρεαλιστή» (Σημειώσεις και Αποσπάσματα, Ιένα 1803-1806) και ας θυμίσουμε επίσης ότι για τον Λούκατς, «η απουσία στους δημοσιογράφους μιας αυτόνομης κρίσης, ο ευτελισμός των εμπειριών τους και των πεποιθήσεών τους, μπορούν να κατανοηθούν μόνο σαν το άκρον άωτο της καπιταλιστικής πραγμοποίησης» (από το κεφάλαιο Το φαινόμενο της πραγμοποίησης στο κλασικό βιβλίο του Ιστορία και Ταξική Συνείδηση, 1922). —Σημ. HS

1.

 

«(…)

Καρλ Κράους
(1874-1936)

Με το θρίαμβο του νεοφιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης, επιβεβαιώνεται ολοένα και περισσότερο η κριτική των μμε, την οποία είχε διατυπώσει [από το τελος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα] ο Καρλ Κράους παρουσιάζοντας τις ηθικά και κοινωνικά καταστροφικές επιπτώσεις των σύγχρονων συστημάτων επικοινωνίας πάνω στον άνθρωπο.

Εκείνο που υπογράμμιζε πρώτα απ’ όλα, ήταν ότι ο Τύπος είναι πλέον ένα όργανο στην υπηρεσία της παγκόσμιας αγοράς, ένα εργαλείο που την συνδράμει εφαρμόζοντας την αρχή “τα πάντα μπορούν να πουληθούν, τα πάντα μπορούν ν’ αγοραστούν”.

Πράγματι, στα πρώτα του βήματα, δηλαδή περίπου κατά τη δεκαετία του 1850, θεωρούσαμε ότι ο Τύπος υπηρετούσε την ελευθερία του σκέπτεσθαι και την επιμόρφωση του πολίτη. Όμως, πολύ γρήγορα είδαμε ότι άρχισε να προδίδει αυτή την αποστολή του. Σύμφωνα με τον Κράους, ο Τύπος ήταν σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνος για το παγκόσμιο μακελειό του 1914-1918 καθώς εξωράιζε τη φρίκη ντύνοντάς την με επικολυρικούς μανδύες. (…)

Σήμερα, τα μμε υπηρετούν κατά βάση όλες εκείνες τις επιχειρήσεις που δεν ενδιαφέρονται για τίποτε άλλο πέρα από το κέρδος. Γι’ αυτό μπορούμε να πούμε ότι, αντίθετα απ’ ό,τι νομίζαμε αρχικά, ο Τύπος δεν εφευρέθηκε τόσο για να πληροφορεί τον αναγνώστη που θέλει να μάθει και καταλάβει τι τρέχει στον κόσμο, όσο για να διαπλάσει ένα νέο τύπο καταναλωτή: τον καταναλωτή ειδήσεων.

Πράγματι, το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς των μμε αφορά στο πώς θα προσελκύσουν τον αναγνώστη, πώς θα πουλήσουν και θα πολλαπλασιάσουν τα κέρδη τους παρά στην αποκάλυψη σημαντικών και συνάμα ενοχλητικών αληθειών. Το μικρό κομμάτι του Τύπου που εξακολουθεί να διατηρεί μια υψηλή αίσθηση των καθηκόντων και των ευθυνών του, αποτελεί πλέον μια ηρωική εξαίρεση και όχι τον κανόνα. (…)

Ο Κράους θεωρούσε πως ο Τύπος μετατρέπει τον κόσμο σε μια εφημερίδα και τίποτα περισσότερο, και πραγματικά με εντυπωσιάζει το πόσοι άνθρωποι σήμερα, χωρίς καν να το αντιλαμβάνονται, μιλούν ολοένα και περισσότερο σαν τις εφημερίδες που διαβάζουν!

Αυτό σημαίνει, σύμφωνα με τον Κράους, ότι ζούμε πια σ’ ένα σύμπαν περισσότερο “δημοσιογραφίστικο” παρά αληθινό. Τα μμε κατασκευάζουν καθημερινά τον κόσμο μας. Βάζουν, έλεγε, τον κόσμο μέσα σε συγκεκριμένες φράσεις, σε έτοιμα συντακτικά και λεκτικά σχήματα, στερεύοντας τη φαντασία, αναισθητοποιώντας την ευαισθησία, τα ανθρώπινα συναισθήματα και την ικανότητα αντίδρασης σε αυτά που συμβαίνουν, και κάνοντάς μας απίστευτα ανεκτικούς σε κάθε λογής φρικαλεότητες.

Βέβαια δεν μπορούμε να διανοηθούμε μια σύγχρονη δημοκρατία χωρίς ελευθερία του Τύπου. Αυτό εννοείται, όμως οφείλουμε ταυτόχρονα ν’ αναρωτηθούμε τι ακριβώς εννοούμε με αυτό τον όρο.

Το “δικαίωμα να πληροφορούμε και να πληροφορούμαστε” δεν έχει νόημα παρά μόνο αν την ίδια στιγμή θέτουμε το ερώτημα: Να πληροφορούμαστε για ποιο πράγμα και για ποιο σκοπό; Ειδάλλως, η πληροφόρηση χάνει το νόημά της κι όταν πιανόμαστε να μιλάμε για “επίθεση στην ελευθερία του Τύπου” αδιακρίτως και για το παραμικρό, στο τέλος το κριτήριο παύει να είναι η πληροφόρηση για πράγματα που πραγματικά αξίζει να μάθουν οι άνθρωποι, και καταντάει η πληροφόρηση για πράγματα που “γουστάρουν” να μάθουν∙ κι αυτό δεν είναι το ίδιο πράγμα.

Δεν είναι το ίδιο πράγμα διότι, με αυτό τον τρόπο, τα πιο μηδαμινά, ποταπά, γελοία και παιδαριώδη θέματα, ή και “θέματα” που κατασκευάζονται απ’ το τίποτα, μπαίνουν στο ίδιο επίπεδο με πράγματα και γεγονότα που είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε. Όμως αυτό είναι ελευθερία ή μήπως είναι μια μορφή πνευματικής υποδούλωσης του πολίτη; (…)»

Ζακ Μπουβρές, À quoi servent les journalistes?,

συζήτηση με τον Ζαν-Φρανσουά Ντυβάλ, στο Construire, τχ 18 (2001)

2. 

N.R :  Έχουμε την αίσθηση ότι σήμερα υπάρχει μια πραγματική συμπαιγνία μεταξύ των μεγάλων μμε, των διανοούμενων και της εξουσίας του χρήματος. Πώς μπορούμε να ξεφύγουμε από αυτήν;

Ζ. Μπ. Ο Καρλ Κράους μιλούσε για τη βαθιά θλίψη που νιώθουν οι έντιμοι άνθρωποι όταν έχουν να κάνουν με ανθρώπους επαρμένους, «επαρμένους και αναίσχυντους» θα προσέθετα εγώ. Σήμερα, οι τίμιοι άνθρωποι έχουν κάθε λόγο να νιώθουν εξαπατημένοι και να αισθάνονται βαθιά θλίψη μπροστά στην αλαζονεία και την ξεδιαντροπιά εκείνων που έχουν στα χέρια τους την εξουσία και το χρήμα κι αισθάνονται πως είναι πάνω από το νόμο. Με τρομάζει το πόσο πολύ έχουμε παραδοθεί πια στην εξουσία του χρήματος.

Ο Μπερνάρ Ανρί-Λεβί έλεγε και ξανάλεγε, ότι δεν πρέπει με τίποτα να «δαιμονοποιούμε» το χρήμα (κατά τη γνώμη του κάτι τέτοιο είναι πολύ επικίνδυνο και φασιστοειδές). Όταν όμως βλέπουμε γύρω μας τη σημερινή λατρεία του χρήματος, είναι προφανές πως το θέμα δεν είναι η «δαιμονοποίηση» του χρήματος. Απεναντίας, αυτό που εγώ νιώθω είναι ότι το έχουμε κυριολεκτικά θεοποιήσει! Με απελπίζει η πλήρης παθητικότητα ενός κόσμου της διανόησης, που παρακολουθεί χωρίς να αντιδρά την αναγέννηση και την επέλαση ενός άγριου καπιταλισμού. […]

Πρέπει να μας ανησυχεί το πώς άλλαξε η σχέση ανάμεσα στον κόσμο της διανόησης και τον κόσμο της αγοράς και της εξουσίας του χρήματος. Είμαστε οπωσδήποτε πολύ μακριά από την εποχή του Σαρτρ. Είναι ανυπόφορος ο τρόπος με τον οποίον όλος ο κόσμος, μαζί και οι διανοούμενοι, υποκλίνονται στις χάρες του θριαμβεύοντος καπιταλισμού, της ατέρμονης ανάπτυξης και του ξέφρενου ανταγωνισμού για την οικονομική επικράτηση.(...)

Σήμερα έχουμε μπροστά μας προβλήματα παρόμοια μ’ εκείνα που αντιμετώπισαν ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, μόνο που τώρα τα πράγματα είναι χειρότερα εξαιτίας του γεγονότος ότι τα σύγχρονα συστήματα επικοινωνίας δίνουν μέσα απίστευτης δύναμης στη χειραγώγηση και το ψέμμα. Οι δικτάτορες δεν κυβερνούν μόνο με την καταστολή και τη βία, αλλά και με το λόγο.»

Από συνέντευξη του  Ζακ Μπουβρές,

που δημοσιεύτηκε τον Σεπτέμβριο του 2006 στην Nouveaux  Regards, 

επιθεώρηση του Ινστιτούτου Ερευνών της  Συνδικαλιστικής Ένωσης Εκπαιδευτικών της Γαλλίας