Μερικές διευκρινίσεις για το κείμενο "Η εργασία ΔΕΝ παράγει κα-νέ-να πλούτο" από τον συγγραφέα του

Η πρόσφατη αναδημοσίευση του παλιότερου (2013) κειμένου μας Η εργασία ΔΕΝ παράγει κα-νέ-να πλούτο στη σελίδα του φίλου μας Βασίλη Στρατιώτη έδωσε την ευκαιρία σε ορισμένους αναγνώστες να το σχολιάσουν και σε μένα την ευκαιρία να πω δυο λόγια, με τη μορφή σχολίου, πάνω σε αυτό. Τα παραθέτω αυτούσια εδώ πιστεύοντας ότι έχουν κάποιο ενδιαφέρον.

Μερικές σύντομες διευκρινίσεις αφού πρώτα πω ότι χαίρομαι για τα ωραία σχόλια και ευχαριστώ τους εδώ σχολιαστές. Το κειμενάκι αυτό ήθελε να εστιάσει την προσοχή, με τη μορφή μιας «διακήρυξης» ας πούμε, σε τέσσερα πράγματα:

α) Ότι ο πλούτος είναι μια δραστηριότητα και όχι τα οποιαδήποτε αποτελέσματα μιας δραστηριότητας (χρήματα, πράγματα, κ.λπ).

β) Ότι αυτή η δραστηριότητα δεν είναι η εργασία (η παραγωγή πραγμάτων), αλλά η δραστηριότητα της κοινωνικής θέσμισης (η δημιουργία θεσμών) αυτή καθαυτή – άρα και των όρων όχι μόνο κάτω από τους οποίους γίνεται η εργασία (περισσότερο ή λιγότερο ευάερα, ας πούμε), αλλά και της ίδιας της αντίληψής της (γιατί παράγουμε, τι παράγουμε, πόσο παράγουμε, κλπ.).

γ) Ότι αυτή η δραστηριότητα θέσμισης δεν είναι απλώς «παραγωγή θεσμών», αλλά μια σκόπιμη, δηλαδή με πρόθεση και σκέψη, δραστηριότητα ορισμού και κοινωνικής θεσμοθέτησης του τι έχει αξία και τι δεν έχει αξία, τι έχει ενδιαφέρον και τι δεν έχει ενδιαφέρον για τον άνθρωπο.

και τέλος,

δ) Ότι κατά συνέπεια, το όλο ζήτημα της «ιδιοποίησης του πλούτου» δεν είναι ζήτημα ιδιοποίησης πραγμάτων (οπότε και «δικαιότερης μοιρασιάς» τους), αλλά ζήτημα ιδιοποίησης αυτής της δραστηριότητας θέσμισης από ένα μέρος (ομάδα, τάξη, κ.λπ) της ανθρωπότητας με τον αποκλεισμό από αυτήν του υπόλοιπου κόσμου — άρα ότι εκεί, σε αυτή τη δραστηριότητα, παίζεται το όλο ζήτημα.

Έχει λοιπόν δίκιο ο σχολιαστής που είπε ότι το κειμενάκι τού θυμίζει Βουαγιέ. Ακριβέστερα, το κειμενάκι κινήθηκε μεταξύ Βουαγιέ («επικοινωνία/δημοσιότητα») και Καστοριάδη («θέσμιση») στηριζόμενο στην αριστοτελική φιλοσοφία της πράξης (βλ. «Ηθικά Νικομάχεια» και τη συνολικότερη εστίαση του Αριστοτέλη στο ζήτημα της διαφοράς μεταξύ «έργου» και «ενέργειας», ή αλλιώς ανάμεσα στην πράξη που ο σκοπός της βρίσκεται στα αποτελέσματά της και την πράξη που ο σκοπός της εμπεριέχεται διαρκώς στην ίδια). — Οπότε, δείτε αν θέλετε και το κείμενο από τους dangerfew, για την παρερμηνεία του Αριστοτέλη, στο οποίο σας παρέπεμψε ο Βασίλης.

Σε κάθε περίπτωση όμως, κινούμενο σε αυτά τα πλαίσια, το κειμενάκι δεν απομακρύνθηκε και πολύ από τον Μαρξ, όταν αυτός, πετώντας την εκπληκτική εξήγησή του τού υποτιθέμενου «μυστικού της πρωταρχικής συσσώρευσης» στα μούτρα των αστών οικονομολόγων (οι οποίοι την έψαχναν μέσα στην οικονομία και με καθαρώς οικονομικούς όρους), κατέθεσε μια μνημειώδη ιστορική ανάλυση ενός πλήθους θεσμίσεων, ηθών, εθίμων, νόμων και πρακτικών επιβολής τους, δείχνοντας έτσι αυτό ακριβώς που θέλησε να πει το κειμενάκι μου.

Τέλος, συμφωνώ με τον σχολιαστή που μίλησε για το ενδιαφέρον του Clastres και για το «εφετζίδικο» ύφος του κειμένου. Να πω μόνο ότι αυτό που ίσως δεν πρόσεξε, είναι ότι το κειμενάκι αυτό δεν θέλησε με κανένα τρόπο (ούτε ως προς το μέγεθός του, ούτε ως προς το στυλ) να είναι κάτι σαν δοκίμιο, δηλαδή ένα κείμενο διεξοδικής ανάπτυξης μιας επιχειρηματολογίας, πολύ δε λιγότερο μια μελέτη. Όπως είπα προηγουμένως, το είχα σκεφτεί σαν μια «διακήρυξη», σαν ένα «γιουρούσι» για την απελευθέρωση της λέξης και της έννοιας του πλούτου από την αιχμαλωσία της στα κυρίαρχα δόγματα (αστοί οικονομολόγοι και εργατιστές). Οπότε, ναι, ήταν και είναι ένα κείμενο που ήθελε να κάνει «εφέ» και που θα μπορούσα καλύτερα να το φανταστώ σαν αφίσα.

 

 

Υπενθύμιση μιας πορείας που συνεχίζεται

Σε λίγες μέρες συμπληρώνονται είκοσι χρόνια από τότε που ξεκινήσαμε την περιπέτεια happyfew/dangerfew. Τον πρώτο κιόλας χρόνο, ένας καλός αναγνώστης μας, κατηγορώντας μας για «ελιτισμό», μάς είχε απευθύνει αυτή την ερώτηση:

«Θεωρείτε ότι σήμερα με 300 ευρώ το μήνα μπορεί κάποιος να ζήσει αξιοπρεπώς; Άντε πες του αυτουνού για τον Apollinaire!».

Η τότε απάντησή μας παραμένει διαχρονικά η ίδια και ίσως αξίζει να την υπενθυμίσουμε τώρα, στα γενέθλιά μας:

«Για τη σχέση μεταξύ των 300 ευρώ το μήνα και του Απολινέρ, μπορούμε να σε διαβεβαιώσουμε, ότι ο Απολινέρ ή ο Καρλ Μαρξ ζούσαν με λιγότερα. Φυσικά δεν εννοούμε ότι είναι σωστό ή ανεκτό να ζει κανείς με 300 ευρώ το μήνα. Είναι δυσβάσταχτο! Είναι απάνθρωπο! Είναι σκανδαλώδες! 

Όμως: είναι υποφερτό να ζει κανείς π.χ. με 3.000 ευρώ το μήνα και να μη μπορεί να σκεφτεί κάτι πέρα από τις αθλητικές εφημερίδες, τις χυδαιότητες των lifestyle σκουπιδιών, ή τις αρλούμπες των τηλεαστέρων; Είναι υποφερτό να ζει π.χ. με 3.000.000 ευρώ το μήνα και η ζωή του να μην έχει ούτε ένα κόκκο από την έμπνευση, την περιπέτεια και τη στοχαστικότητα ανθρώπων όπως ο Απολινέρ ή ο Μαρξ; Δεν είναι υποφερτό. Είναι δυσβάσταχτο! Είναι απάνθρωπο! Είναι σκανδαλώδες! 

Εδώ λοιπόν, σε αυτή την ιστοσελίδα, πιστεύουμε πως αυτό το δεύτερο είναι ακόμα πιο δυσβάσταχτο για έναν άνθρωπο από το πρώτο. Και αυτό προσπαθούμε να πούμε, ο καθένας μας με τον τρόπο του, διαφωνώντας με τη συνδικαλιστική οπτική τών πραγμάτων στο βαθμό που αυτή κινείται φυλακισμένη στη κυρίαρχη λογική της σκέτης 'επιβίωσης', στη λογική ότι μόνο ή πρώτα απ' όλα τα 300 ευρώ το μήνα είναι κάτι το δυσβάσταχτο, κάτι που πρέπει να καταγγελθεί.»

Συμπληρώνουμε με δυο λόγια που ξεκαθαρίσαμε μερικά χρόνια αργότερα, στο ίδιο πάντοτε πνεύμα: 

«Ανέκαθεν η κεντρική κοινωνική διαπάλη γινόταν και εξακολουθεί να γίνεται γύρω από τον ορισμό του πλούτου, γύρω από το τι αξίζει και τι δεν αξίζει να παρακινήσει τον άνθρωπο, και όχι γύρω από μαθηματικούς τύπους, οικονομικές παραμέτρους και λοιπά στατιστικά πυροτεχνήματα. 

Ανέκαθεν η κεντρική κοινωνική διαπάλη αφορούσε και εξακολουθεί να αφορά στην αποκάλυψη ή τη συγκάλυψη του κυρίαρχου κάθε φορά ορισμού του πλούτου. 

Ανέκαθεν η κεντρική κοινωνική διαπάλη κρινόταν και κρίνεται από τη διατύπωση και την ενεργοποίηση ενός νέου, βαθύτερου, πλατύτερου και αυθεντικότερου ορισμού του Λόγου για τον οποίο αξίζει να ζούμε.»

Πόσο διασκεδαστική μπορεί να είναι η (καλή) φιλοσοφία;

Aς πάρουμε ένα ξένο, που επισκέπτεται για πρώτη του φορά την Οξφόρδη ή το Κέιμπριτζ, και στον οποίο δείχνουν διάφορα κολέγια, βιβλιοθήκες, γήπεδα αθλοπαιδιών, μουσεία, επιστημονικά τμήματα και γραφεία διοικητικών υπηρεσιών. Μετά την ξενάγηση, ο επισκέπτης αυτός ρωτάει: «Και το Πανεπιστήμιο; Πού είναι το Πανεπιστήμιο; Είδα πού ζουν τα μέλη των κολεγίων, πού εργάζεται το προσωπικό της Γραμματείας, πού διεξάγουν τα πειράματά τους οι επιστήμονες, κ.λπ. Όμως ακόμα δεν είδα το Πανεπιστήμιο, στο οποίο ζουν και εργάζονται τα μέλη του Πανεπιστημίου σας».

Χρειάζεται τότε να του εξηγήσουν ότι το Πανεπιστήμιο δεν είναι ένα άλλο ίδρυμα, κάτι επιπλέον, αντίστοιχο των κολεγίων, των εργαστηρίων και των γραφείων που είδε. Το Πανεπιστήμιο είναι απλώς ο τρόπος με τον οποίο είναι οργανωμένα όλα όσα έχει ήδη δει. Όποιος τα δει όλα αυτά και κατανοήσει την συνάρθρωσή τους, τότε έχει δει το Πανεπιστήμιο. 

Το λάθος που έκανε ο επισκέπτης μας οφείλεται στο ότι υπέθεσε, αθώα, ότι είναι σωστό να γίνεται λόγος για το Κολέγιο Christ Church, την Bodleian Library, το Ashmolean Museum και το Πανεπιστήμιο. Δηλαδή να μιλάει κανείς λες και «το Πανεπιστήμιο» αποτελεί ένα επιπλέον μέλος της κλάσης, στην οποία ανήκουν ως μέλη οι άλλες μονάδες. Εσφαλμένα κατέταξε έτσι το Πανεπιστήμιο στην ίδια κατηγορία, στην οποία ανήκουν τα άλλα ιδρύματα του έδειξαν. Αυτό εννοώ με τη φράση «κατηγοριακό σφάλμα» (Category-mistake)

Gilbert Ryle, The Concept of Mind (1949) 

– Το απολαυστικό αυτό απόσπασμα είναι από το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, που έχει τίτλο «Ο καρτεσιανός μύθος».

 

Σημ. HS. Μπορείτε να το διαβάσετε στα ελληνικά, σε απόδοση Γ. Μαραγκού, εδώ