Έχουμε από παλιά και πολλές φορές επισημάνει από εδώ (και αλλού,
κι αλλού και παρ’ αλλού), ότι η σύγχρονη εποχή, αυτή που
ονομάζουν «νεωτερικότητα», στήθηκε μες από μια πρόσκαιρη συμπαιγνία ανάμεσα
στο Ρασιοναλισμό και το δημοκρατικό Ανθρωπισμό, δυο ρεύματα που δεν θα
μπορούσαν να συμβαδίζουν εσαεί καθώς από άλλες πηγές έρχεται και σε άλλους ορίζοντες
κατευθύνεται το καθένα από αυτά. Πολύ συνοπτικά:
1. Ο ρασιοναλιστικός ολιγαρχισμός
Το πρώτο ρεύμα, ο ρασιοναλισμός, προέρχεται από μια τεχνική αντίληψη των πραγμάτων και των ανθρώπων, δηλαδή από το τεχνικό πνεύμα, το οποίο:
- για να εμφανιστεί, προϋπέθεσε την αποπνευμάτωση του κόσμου, δηλαδή την αποϊεροποίηση της Φύσης και της ίδιας της ζωής μέσα από τη θεώρησή τους ως «ουδέτερων» πεδίων προς εξονυχιστική πειραματική έρευνα και τεχνική διαμόρφωση∙ την συνταύτιση γνώσης και ισχύος∙ και τη μηδενιστική αναίρεση κάθε ηθικού κριτηρίου, που έως τότε διέκρινε μεταξύ ιερού και βέβηλου στην ανθρώπινη παρέμβαση θέτοντας στον άνθρωπο βαθύτατα, οντολογικών, υπαρξιακών και όχι απλώς ψυχολογικών διαστάσεων διλήμματα προ της πράξης∙
και το οποίο:
- για να επικρατήσει, χρειάστηκε την υποτίμηση και αποκαθήλωση του Λόγου − δηλαδή της φιλοσοφίας που θέτει τον φιλάνθρωπο Λόγο ως αρχή και πηγή της συντεταγμένης ανθρώπινης ύπαρξης − και την απαξίωσή του υπέρ μιας (άλλοτε υλιστικής και άλλοτε ιδεαλιστικής) φιλοσοφίας της Πράξης έως του σημείου, όπου η πρωταρχικότητα του πρακτικού-τεχνικού αποτελέσματος να κάμψει, να υποσκελίσει και τα τελικά να εξοστρακίσει από το ατομικό και συλλογικό ενδιαφέρον τη διάσταση και την ιερότητα του ανθρώπινου προσώπου.
2.
Ο δημοκρατικός ανθρωπισμός
Από την άλλη, το δεύτερο ρεύμα, ο δημοκρατικός ανθρωπισμός, προέρχεται από μια αντίληψη του κόσμου και της ζωής στο επίκεντρο της οποίας βρίσκεται ο άνθρωπος, όχι αφηρημένα, σαν μια ωραία και υψηλή ιδέα, αλλά ως μοναδικό και απαραβίαστο πρόσωπο, που ενώπιον της ιερότητάς του οι τεχνικοί λογισμοί και υπολογισμοί οφείλουν να στέκονται προσοχή ή ακόμα και να ακυρώνονται εάν πρόκειται να το βλάψουν.
Επομένως, η ριζική αντίθεση μεταξύ αυτών των δυο
ρευμάτων είναι, πιστεύω, ολοφάνερη και πράγματι, στις μέρες μας, μάλλον εύκολο
να διαπιστωθεί από τον καθένα και αυτή, και το τίνος από τα δυο ρεύματα η
επικράτηση χαρακτηρίζει τελικά τη νεωτερικότητα.
3.
Ο τελικός νικητής: η τεχνοκρατική αριστοκρατία
Πάνω σε αυτό, έχουμε επίσης επισημάνει πολλές φορές την επικράτηση, από νωρίς, του τεχνοκρατικού ρασιοναλιστικού ρεύματος πάνω στο δημοκρατικό ανθρωπιστικό −μια επικράτηση αναμενόμενη, θα λέγαμε, επειδή:
- το τεχνικό πνεύμα και η συναφής με αυτό φιλοσοφία της Πράξης ήταν και είναι ο πυρήνας της κοσμοθεωρίας των Αυλικών και των ανθρώπων του Χρήματος, η συμμαχία των οποίων ηγήθηκε της αστικής επανάστασης και έφερε την επικράτηση της νεωτερικότητας στο πεδίο τόσο του κράτους όσο και της κοινωνικής συναλλαγής∙
και επειδή:
- οι δευτερεύοντες προσωρινοί σύμμαχοί τους και οι εν συνεχεία κυριαρχούμενοί τους (ανάμεσα στους οποίους ρίζωναν περισσότερο οι δημοκρατικές ανθρωπιστικές αξίες) διαποτίστηκαν βαθμιαία, και αυτοί, από την παραπάνω κοσμοθεωρία με μοιραίο αποτέλεσμα, αγωνιζόμενοι υπό την καθοδήγηση των ψευδοεπιστημόνων μέντιουμ του «επιπέδου ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και συνακόλουθης όξυνσης των αντιφάσεων», να μην μπορούν να διαπεράσουν το σκληρό κέλυφος του επικρατούντος πολιτισμού.
Από εδώ ασφαλώς προέρχεται η σημερινή (έως της απόλυτης
έπαρσης) αναρρίχηση των οικονομικοτεχνικών μάνατζερς στη θέση των Υπάτων και
των Αυτοκρατόρων, που μια ρήση ή μια απόφασή τους μπορεί να ρίξει ολόκληρους
πληθυσμούς στο παραμιλητό ή τη δυστυχία, και που ένα στατιστικό διάγραμμά τους
αρκεί για να παραλύσει η σκέψη των ακροατών τους, εφόσον:
- τούτης της παράλυσης προηγήθηκαν χρόνια και δεκαετίες κατάθεσης των όπλων της κριτικής στα πόδια της Οικονομίας, δηλαδή της ιδέας που − ισχυριζόμενη ότι εκείνο που καθορίζει συντελεστικά τον άνθρωπο είναι οι «υλικές ανάγκες», η «ικανοποίησή» τους και επομένως η «τεχνική διαχείρισή» τους σε επίπεδο κοινωνίας − ύψωσε σε Έννοια την κυρίαρχη συμμαχία της νεωτερικότητας και κύρωσε, έτσι, την επικράτησή της.
Ιδού λοιπόν, σε υπερσυμπύκνωση, μια ιδέα για το τι
θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς διαβάζοντας τις αγέρωχες προχτεσινές δηλώσεις
της κας Λαγκάρντ* για τις προτιμήσεις των ανθρωπιστικών της αισθημάτων σε
συνάρτηση με τον διαχειριστικό της ρασιοναλισμό.
* [29/5] Περιττό, νομίζω, να επισημάνουμε ότι οι δηλώσεις αυτές αποκαλύπτουν πλήρως τη λογική και την οπτική κάτω από την οποία σχεδιάστηκε, συντάχθηκε και επιχειρήθηκε να εφαρμοστεί το Μνημόνιο - καθιστώντας περιττή μια κριτική ανάλυσή του λέξη προς λέξη, αν υποθέσουμε ότι θα την ήθελε κανείς.
Από την άλλη, το δεύτερο ρεύμα, ο δημοκρατικός ανθρωπισμός, προέρχεται από μια αντίληψη του κόσμου και της ζωής, στο επίκεντρο της οποίας βρίσκεται ο άνθρωπος, όχι αφηρημένα, σαν μια ωραία και υψηλή ιδέα, αλλά ως μοναδικό και απαραβίαστο πρόσωπο, που ενώπιον της ιερότητάς του οι τεχνικοί λογισμοί και υπολογισμοί οφείλουν να στέκονται προσοχή ή ακόμα και να ακυρώνονται εάν πρόκειται να το βλάψουν.
ΑπάντησηΔιαγραφήΧμμ, ιστορικά όμως ποιό ρεύμα είναι αυτός ο «δημοκρατικός ανθρωπισμός»;
Γιατί νομίζω στην Δύση ―και στην Ανατολή ενδεχομένως― είχε επικρατήσει ως αντίποδας του ρασιοναλισμού ένας άλλου τύπου «ανθρωπισμός», στον οποίο ο άνθρωπος ήταν «αφηρημένος», δηλαδή «μια ωραία και υψηλή ιδέα».
Κάπως σαν εκείνο το χαρακτήρα που περιγράφει ο Ντοστογιέφσκυ, ο οποίος αγαπούσε ως θυσίας την ανθρωπότητα, αλλά σιχαίνονταν κάθε απτό συγκεκριμένο άνθρωπο.
Υπήρχε όντως αυτό το ρεύμα του «δημοκρατικού ανθρωπισμού» ή ήταν μάλλον το ζητούμενο ―ή στην καλύτερη περίπτωση περιθωριακό, όχι απλά σε σχέση με το ρασιοναλισμό, αλλά και με τον «δυτικό ανθρωπισμό» γενικά;
Ενδιαφέρον πολύ (και επ᾽ αυτών) το παρακάτω
ΑπάντησηΔιαγραφή(βουλησιαρχία-νοησιαρχία ):
ΧΑΙΜΖΕΤ ΧΑΙΝΤΣ
ΤΑ ΕΞΙ ΜΕΓΑΛΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ
Και οι ρίζες της νεότερης φιλοσοφίας
Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης
Βασίλης Κούγκουλος
Γνωμοδότη,
ΑπάντησηΔιαγραφήΧωρίς να έχω πολλές γνώσεις με τα γλωσσολογικά, νομίζω ότι βρισκόμαστε ένα βήμα παρακάτω. Αν δεν κάνω λάθος από την επίθεση των ισραηλινών στην Γάζα πριν μερικά χρόνια αντί για μια φιλοσοφική σκέψη, ενέργεια ή πρόθεση όχι μόνο χρησιμοποιείται με τρόπο που μου φαίνεται αντιφατικός χρησιμοποιώντας μια λέξη με θετική χροιά για να περιγράψει κάτι αρνητικό (ανθρωπιστική κρίση, ανθρωπιστική καταστροφή κλπ.) αλλά και για να προσδώσει ουδετερότητα σε καταστάσεις με θήτες και θύματα. Ενσωματώνεται σαν όρος και στην διεθνή νομολογία (ως συμβάν ή σειρά συμβάντων) και δεν θα αργήσει ο καιρός που μετά τα εγκλήματα υπέρ της δημοκρατίας θα δούμε και εγκλήματα υπέρ του ανθρωπισμού (ο όρος χρησιμοποιήθηκε πολύ συχνά πριν την επέμβαση στην Λιβύη).
αλλά για να μην αδικούμε την "καλή κυρία":
[...] μη ερχόμενοι σε ρήξη με τον κριτικό ορθολογισμό και την δημοκρατική του προϋπόθεση, θεωρητικοί της «αρνητικής διαλεκτικής» δεν ήταν σε θέση να αντιληφθούν τα πολιτικά κινήματα που συγκλόνισαν τις γραφειοκρατικούς θεσμούς της εκπαίδευσης και του πολιτισμού στα τέλη της δεκαετίας του εξήντα. Πολύ συχνά εγκλωβισμένοι σε μια ολοκληρωτική ανάλυση της κυριαρχίας του "συστήματος" που θα έρθει να κάνει μια σύνθεση ανάμεσα στην δύναμη της τεχνολογίας και τη δύναμη της λογικής, οι κριτικοί στοχαστές έχουν έτσι αυτονομήσει αυτή την αρνητική κριτική και την έχουν φέρει στον υψηλότερο βαθμό αφαίρεσης, που οδηγεί σε μια κριτική", που αρέσκεται στην κυνική περιγραφή του μέλλοντος".[...] Jacques Guigou
@ Γνωμοδότη,
ΑπάντησηΔιαγραφήαν πάρουμε υπόψη μας ότι η έννοια του προσώπου, και οι διαμάχες γύρω από αυτήν, αποτυπώνεται ισχυρά στο δυτικό Δίκαιο σε συνάρτηση με τις έννοιες της ελευθερίας καθενός ανθρώπου και της δημοκρατικής πολιτικής υπόστασης του ως ανθρώπου - με τρόπο διαφορετικό από το ρωμαϊκό Δίκαιο, όπου η persona αναφερόταν στο ρόλο κάποιου μέσα στο δικαστήριο και όχι σε αυτόν τον ίδιο - θα πρέπει νομίζω να σκεφτούμε πως αποτελεί ίχνος ενός ισχυρού ρεύματος.
@ Παναγιώτη,
συμφωνώ ότι τα εγκλήματα γίνονται και στο όνομα της δημοκρατίας και του ανθρωπισμού. Συμφωνώ επίσης σ' αυτό που λέει ο Γκιγκού. Διότι διαφωνώ πλήρως με την ιδέα ότι η ίδια η κοινωνία έχει γίνει
"σύστημα" ή "μεγαμηχανή": άλλο το σύστημα και άλλο η κοινωνία. Παρολαυτά πρέπει να καταδείχνονται οι δυνάμεις της ίδιας της κοινωνίας που ισχυροποιούν το σύστημα - δηλαδή, κατ' εμένα, όλα όσα, μέσα στην κοινωνία, συντελούν στην υποταγή στο τεχνικό πνεύμα.
Μα hollow πως λές άλλο το σύστημα και άλλο η κοινωνία;
ΑπάντησηΔιαγραφήΔεν υπάρχει το "κοινωνικό" σύστημα?
Τι μπέρδεμα υπάρχει ανάμεσα στο οικονομικό σύστημα, το κοινωνικό σύστημα, το πολιτικό σύστημα και το, σώνει και καλά,"τεχνικό" σύστημα που υποτίθεται ότι περιλαμβάνει, επικρατώντας, τα υπόλοιπα;
(με κλικ στο όνομα μου ένα παράδειγμα όπου ο γλυκύτατος κύριος,μπερδεμένος βλέπει την ιερότητα να "μεταφέρεται" από την φύση στην τεχνική ενώ στο ίδιο το παράδειγμα που δίνει είναι φανερό ότι έχει μεταφερθεί στον προσωποποιημένο πλούτο, την ιδιοκτησία.
Στις διαδηλώσεις καίνε αυτοκίνητα αλλά και καταστήματα, κι επίσης βανδαλίζουν την πόλη γενικότερα, σπάνε τα μάρμαρα τα πεζοδρόμια μουτζουρώνουν με σπρεί τους τοίχους κτλ.)
@ Findecop,
ΑπάντησηΔιαγραφήΓια τη σχέση τεχνικού συστήματος και κοινωνίας. Είναι απλό, το έχει πει κι ο γλυκύτατος κύριος. Σκέψου το ως εξής: Όταν λέμε ότι κάποιος είναι καρκινοπαθής, δεν εννοούμε πως ολόκληρος ο οργανισμός του κι όλα του τα κύτταρα έχουν καρκίνο. Εννοούμε ότι το ασθενές σε αυτόν έχει, σε αυτόν, συμπυκνωθεί σε μια περιοχή (ας πούμε) με μια ορισμένη μορφή. Και δίνεται μια μάχη, διότι μιλάμε για σοβαρό πάθημα.
Για τη μεταφορά της ιερότητας. Η σημερινή μορφή του πλούτου και της ιδιοκτησίας (κεφάλαιο) είναι αδύνατο να υπάρξει χωρίς τη γενικευμένη εμπορευματοποίηση ("ο πλούτος των κεφαλαιοκρατικών κοινωνιών εμφανίζεται σαν ένας τεράστιος 'σωρός από εμπορεύματα'"), που με τη σειρά της είναι αδύνατον να υπάρξει χωρίς τη γενικευμένη εκτεχνίκευση - εφόσον για να γίνει κάτι εμπόρευμα, πρέπει να αναπαράγεται πανομοιότυπα και σβέλτα σε τεράστιες ποσότητες. Δεν είναι πολύ απλό κι αυτό; Η κεφαλαιοκρατική κοινωνία γεννήθηκε από τη στιγμή που το κεφάλαιο (προϋπήρχε του καπιταλισμού!) συναντήθηκε με την Τεχνική. Χωρίς αυτήν, θα παρέμενε στα πλαίσια που ήταν στο ιστορικό παρελθόν. Επομένως, η προσκύνηση της Τεχνικής, η ιεροποίησή της, ήταν προϋπόθεση για την εμφάνιση του καπιταλισμού και παραμένει η ισχυρότατη βάση του. Όχι απλά με την έννοια της "παραγωγικής βάσης", αλλά πολύ βαθύτερα με την έννοια της πνευματικής αιχμαλωσίας από τον τεχνολογικό μεσσιανισμό.
Οι Νέγκρι-Χάρντ μιλούν για δύο ρεύματα ανθρωπισμού (τους αναφέρω από μνήμης) για έναν ''υπερβατικό'' ανθρωπισμό, τον άνθρωπο να αντλεί την αξία του από κάποια υπερβατική αρχή, με την υπερβατικότητα αυτή να μεταβιβάζεται σε κάποιον (μονάρχη-βασιλιά και τελικά έθνος-κράτος), ενώ ο εμμενής ανθρωπισμός θέτει στο κέντρο τον άνθρωπο ως corpus και animus σε μία οντότητα και τελικά σε ένα πλήθος απολύτως ''γήινων'' οντοτήτων που συγκροτούν πιο σύνθετα παραγωγικά σώματα. Τα δύο ρεύματα συνυπήρχαν από το Διαφωτισμό και επικράτησε εκείνο που στηρίζει τελικά την ''υπερβατική εξουσία-Λόγο''. Αναρωτιέμαι αν υπάρχει κάποια σύγκριση της δική σου και της δικής τους δυαδικής ταξινόμησης.
ΑπάντησηΔιαγραφήΌπως είπες, προκαπιταλιστικό (εμπορικό, τοκογλυφικό, και απλή συσσώρευση πλούτου) κεφάλαιο που συναρθρώνεται με κάποια άλλα στοιχεία. Πιο ''πρωταρχική'' είναι κατά τη γνώμη μου η αποσάθρωση των δεσμών με τη γη, την ''κοινότητα'' (μεσαιωνικού τύπου), τον δήμο και δεν ξέρω και εγώ τί άλλο. Γιατί μια ορισμένη τεχνική υπήρξε και στη Κίνα και την αρχαία Αθήνα, που αν όχι μαζικά, μπορεί να επέτρεπε σε ένα βαθμό μια περισσότερο ''σειριακή'' παραγωγή. Αυτό που λες για τη Τεχνική το επισημαίνει ο Μάρξ με την ανάπτυξη του εργαλείου, την αποκόλλησή του από τις πρώτες ύλες και τη ξεχωριστή ιδιοκτησία, άρα και την ξεχωριστή παραγωγή του, με την εξειδίκευσή του. Αλλά η αποκόλληση του εργαλείου προυποθέτει να γίνουν πιο ''αναιμικοί'' οι δεσμοί ιδιοκτήτη-εργαλείου και ιδιοκτήτη-κοινότητας. Η απρόσωπη νομική προσωπικότητα και άλλες νομικές μορφές κάνουν τον ιδιοκτησιακό δεσμό αφηρημένο και κατά υποκατάσταση φορέων υλοποιήσιμο.
" σύγχρονη εποχή, αυτή που ονομάζουν «νεωτερικότητα», στήθηκε μες από μια πρόσκαιρη συμπαιγνία ανάμεσα στο ρασιοναλισμό και το δημοκρατικό ανθρωπισμό"
ΑπάντησηΔιαγραφήΚαι τα δυο ρεύματα είναι προϊόντα της νεωτερικότητας. Στον αγώνα τους κατά του μεσαιωνικού τρόπου σκέψης και ζωής (θαύματα/εκκλησία ως χορηγός τους-φεουδαρχική/μοναρχική εξουσία) έπρεπε να συμμαχήσουν. Αναπόφευκτα.
"ο ρασιοναλισμός, ...για να εμφανιστεί, προϋπέθεσε την αποπνευμάτωση του κόσμου, δηλαδή την αποϊεροποίηση της Φύσης "
Προφανώς. Για να είναι δυνατή μια δημοκρατική αντίληψη της κοινωνίας, θα έπρεπε να καταρρεύσει το «μεταφυσικό» στήριγμα του μεσαιωνικού καθεστώτος. Κι αυτό με τη σειρά του απαιτούσε την αφαίρεση τω αρμοδιοτήτων επί του επιστητού (κοινωνία) από το «μεταφυσικό» στήριγμα του μεσαιωνικού καθεστώτος, την εκκλησία. Δηλαδή μέσω ενός τεχνικού πνεύματος να μην υπάρχει πλέον λόγος για ύπαρξη θαύματος, αγγέλλων που σου συμπαραστέκονται, ειδικά αν είσαι ο φεουδάρχης προστάτης της εκκλησίας. Ο φίλος (η εκκλησία) του εχθρού (του μεσαιωνικού καθεστώτος και τάξης πραγμάτων) είναι εχθρός, και έπρεπε να αντιμετωπιστεί με τη δημιουργία αντίστοιχου «όπλου», του τεχνικού πνεύματος, που θα απαντούσε αντίστοιχα στα πνευματικά όπλα του εχθρού. Αν η συνδρομή του θαύματος παρέχεται από μια εκκλησία φιλική στην φεουδαρχία ή πάντως όχι ενάντια σε αυτήν, τότε καταργώντας με τον τεχνικό πολιτισμό, τον ρασιοναλισμό, το θαύμα, καταργείται και η υπεροχή του συμπαραστάτη της φεουδαρχίας.
«για να επικρατήσει, χρειάστηκε την υποτίμηση και αποκαθήλωση του Λόγου − δηλαδή της φιλοσοφίας που θέτει τον φιλάνθρωπο Λόγο ως αρχή και πηγή της συντεταγμένης ανθρώπινης ύπαρξης»
Ποιος είναι αυτός ο φιλάνθρωπος λόγος που έθετε τον άνθρωπο ως «ως μοναδικό και απαραβίαστο πρόσωπο, που ενώπιον της ιερότητάς του οι τεχνικοί λογισμοί και υπολογισμοί οφείλουν να στέκονται προσοχή ή ακόμα και να ακυρώνονται εάν πρόκειται να το βλάψουν.»; Πού ανιχνεύεται ως κυρίαρχη πραγματικότητα στις μεσαιωνικές δυτικές κοινωνίες;
@ Ονειρμός,
ΑπάντησηΔιαγραφήμπορεί να σου φανεί παράξενο, αλλά δεν έχω διαβάσει Νέγκρι-Χαρντ. Από Νέγκρι έχω διαβάσει μόνο ένα βιβλίο του, πριν 20φεύγα χρόνια, που μίλαγε για την εργατική τάξη στην οπτική της "αυτονομίας". Δεν θυμάμαι κάτι παραπάνω...
Συμφωνώ με αυτό που λες για την αποδέσμευση από τη γη και τη διάλυση των κοινοτήτων. Αυτό το προσδιορίζω ως "αποϊεροποίηση της Φύσης και της ίδιας της ζωής", δηλαδή ότι χάνουν τη διάσταση του "εδάφους" της ανθρώπινης ύπαρξης. Από κοντά έρχονται κι αυτά που λες για την απρόσωπη νομική προσωπικότητα και εκθέτει πολύ ωραία, πιστεύω, (και) η Τσιβάκου.
@ Γιάννης,
ΑπάντησηΔιαγραφήπιθανότατα να έγιναν κάπως έτσι τα πράγματα. Αν και π.χ. το μηχανικό ρολόι, που ήταν μια εφεύρεση τρομερά καταλυτική για την αποδέσμευση από τη Φύση και την εκτίναξη στην Τεχνική, το εφηύραν χριστιανοί μοναχοί το Μεσαίωνα. Και οι πουριτανοί ήταν, αργότερα, οι φανατικότεροι κήρυκες της βιομηχανικής εργασίας. Δηλαδή τα στρατόπεδα δεν ήταν τόσο ξεκάθαρα κι αυστηρά οριοθετημένα, και νομίζω είναι φυσικό αυτό, έτσι γίνεται.