Προεκλογικά μηνύματα 3 | Η επιστήμη των δηλητηρίων

Μαρσέλ Μαριέν (1920-1993)

Γουίλιαμ Χηρστ και Γιόζεφ Γκαίμπελς

(…) Ο πολιτισμός μας, είναι γνωστό αυτό, οφείλει πολλές υπηρεσίες στο διάβολο. Ας ρίξουμε λοιπόν τώρα το φως της έρευνάς μας σε μορφές, όπως ο Γουίλιαμ Ράντολφ Χήρστ, που επινόησε τον σύγχρονο Τύπο, και ο Γκαίμπελς με τον Χίτλερ, που τον χρησιμοποίησαν μεταξύ πολλών άλλών μέσων για να ρίξουν τον κόσμο στη φωτιά και το αίμα. (…)

Χηρστ

Σε ό,τι αφορά τον Χηρστ αρκεί να θυμίσουμε, ότι με αυτόν αρχίζει ο Τύπος να επεμβαίνει αποφασιστικά στην Ιστορία, προκειμένου να την κατευθύνει προς προσχεδιασμένους σκοπούς. Χάρη σε μια δαιμόνια ενορχηστρωμένη καμπάνια, ο Χηρστ [παρέα με τον Τζόζεφ Πούλιτζερ, σ.τ. HS] συνέβαλε δραστικά στο ξέσπασμα του Ισπανοαμερικανικού πολέμου το 1898 για τον έλεγχο της Κούβας. Τα πιο ασήμαντα γεγονότα διογκώθηκαν στο έπακρο και χρησιμοποιήθηκαν κάθε λογής προβοκάτσιες προκειμένου να συναινέσει η κοινή γνώμη και, μέσω αυτής, να σπρωχτεί η κυβέρνηση σε αυτό τον πόλεμο, υπακούοντας στο απόφθεγμα του Χηρστ, που έλεγε «Μην περιμένετε τα πράγματα να αλλάξουν∙ αλλάξτε τα εσείς!».

Έχει μάλλον υποτιμηθεί η εκπληκτική επιρροή και η επιτυχία της συνταγής του Χηρστ  για τη δημοσιογραφία, η οποία συνοψίζεται στα εξής: μετασχηματισμός του Τύπου από όργανο πληροφόρησης σε εργαλείο συγκινησιακού αναβρασμού∙ προτεραιότητα στην πρόκληση εντυπώσεων και στην αναμόχλευση των ακατέργαστων ενστίκτων έναντι της λογικής προσέγγισης∙ και ανατροπή των παραδόσεων της τυπογραφίας με την εισαγωγή γιγάντιων πρωτοσέλιδων και εικόνων βίας. Σήμερα κανείς δεν αμφιβάλλει για την αποτελεσματικότητα αυτής της μεθόδου, στην οποία στηρίζονται τόσο όλες οι εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας όσο και η εφημερίδα του κομμουνιστικού κόμματος.

Γκαίμπελς

Σε ό,τι αφορά τον Χίτλερ και τον Γκαίμπελς, αυτό που εντυπωσιάζει είναι το πόσο φτωχή είναι η θεωρία τους σε σύγκριση με τη γνώση που έχουν για τα συναισθήματα του κυρ-Μήτσου και της κυρά-Κατίνας. Είναι άλλωστε γνωστή η φράση του Χίτλερ:

“Στη μεγάλη του πλειοψηφία, ο λαός έχει διαθέσεις και νοοτροπίες γυναίκας σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, που οι γνώμες και οι πράξεις του καθορίζονται πολύ περισσότερο από τις εντυπώσεις παρά από τη σκέψη. (...) Κάθε προπαγάνδα πρέπει να οργανώνεται με βάση τον πιο στενόμυαλο και αργόστροφο από εκείνους στους οποίους απευθύνεται. Γι’ αυτό και το νοητικό επίπεδο της προπαγάνδας πρέπει να είναι τόσο πιο χαμηλό όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός της ανθρώπινης μάζας, την οποία θέλει να πείσει”.

Ο Χίτλερ ήταν ο πρώτος που επισήμανε ότι, από όλες τις ώρες της ημέρας, οι βραδυνές είναι οι καταλληλότερες για να αιχμαλωτίσει κανείς τη βούληση των ανθρώπων. Αυτός ήταν επίσης ο πρώτος που τοποθέτησε μπροστά του, κατά την ομιλία του στη Νυρεμβέργη [ενώπιον της χιτλερικής νεολαίας το Σεπτέμβριο του 1935], ένα ειδικό ροοστάτη με τον οποίο ανεβοκατέβαζε την ένταση του φωτισμού για να μαγνητίζει τα πλήθη των ακροατών του.

Όσο για τον Γκαίμπελς, έναν άνθρωπο που δεν ενδιαφερόταν για κανενός είδους θεωρητική καλλιέργεια αλλά μελετούσε εξονυχιστικά όλες τις μικρολεπτομέρειες της καθημερινής ζωής, ας μην ξεχνάμε ότι αποδείχτηκε εκπληκτικά επινοητικός, κυριολεκτικά δαιμόνιος, σε αυτό το επίπεδο. Σκέφτηκε ακόμα και ότι ο ακροατής του ραδιοφώνου μπορεί να μην είναι στο ίδιο δωμάτιο με το ράδιο την ώρα της εκπομπής − π.χ. μια νοικοκυρά να μαγειρεύει στην κουζίνα ενώ το ραδιόφωνο παίζει μόνο του στο σαλόνι −, με αποτέλεσμα να ξεγλιστράει κάμποσο από την προπαγάνδα. Γι’ αυτό το λόγο άρχισε να βάζει τις διαδεδομένες πλέον στερεοτυπικές προειδοποιήσεις λίγο πριν ξεκινήσουν οι εκπομπές του, ούτως ώστε ο ακροατής να έχει το χρόνο ν’ αφήσει αυτό που κάνει και να καθίσει μπροστά στο ραδιόφωνο. Και βέβαια, εκτός από τις μυριάδες παρόμοιες προπαγανδιστικές τεχνικές που επινόησε, είχε πλήρη επίγνωση ότι η αξία της αλήθειας είναι πάρα πολύ σχετική − γι’ αυτό και υιοθέτησε το οργανωμένο ψέμα ως το ισχυρότερο μέσον δράσης πάνω στις συνειδήσεις των ανθρώπων. (…)

Έτσι, την εποχή που το ναζιστικό κόμμα αγωνιζόταν ακόμα για την κατάκτηση της εξουσίας, ο Γκαίμπελς δεν δίσταζε να υπόσχεται, από τις σελίδες της ίδιας εφημερίδας, στους μεν ιδιοκτήτες ακινήτων ότι οι ναζιστές θ’ αυξήσουν τα ενοίκια, στους δε ενοικιαστές ότι θα τα μειώσουν. Η εξόφθαλμη αντίφαση δεν είχε γι’ αυτόν καμιά σημασία, διότι γνώριζε ότι ο καθένας διαβάζει μόνο αυτό που τον ενδιαφέρει, ότι ακούει μόνον ό,τι τον συμφέρει και πιστεύει μόνον ό,τι τού υπόσχεται ένα άμεσο κέρδος. (…)

Εννοείται ότι και οι κομμουνιστές γνωρίζουν άριστα τα της προπαγάνδας και η μέθοδός τους είναι σε αρκετά σημεία ανώτερη από των ναζιστών. Ωστόσο τους δυσχεραίνει τρομακτικά το γεγονός, ότι είναι υποχρεωμένοι να προπαγανδίζουν μια πολύπλοκη και υπερβολικά πυκνή θεωρία. Έτσι πασχίζουν να πείσουν με αφετηρία μια αφηρημένη ανάλυση των κοινωνικών συνθηκών και απευθυνόμενοι κατά πρώτο λόγο στη λογική των ακροατών τους και στη διάθεσή τους να καθίσουν, να συγκεντρωθούν, να μελετήσουν και να σκεφτούν τα πράγματα. Την ίδια όμως στιγμή απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους απόκληρους της κοινωνίας, δηλαδή σε ανθρώπους που δεν έχουν τις δυνατότητες και τα φόντα για κάτι τέτοιο. Το αποτέλεσμα είναι ότι, για να πετύχει η δική τους προπαγάνδα και να πιάσει τόπο στο κοινό στο οποίο απευθύνεται, υποχρεώνεται να ξεπέσει στην υπεραπλούστευση και τελικά να βάλει την τυφλή δογματική πίστη στη θέση του στοχασμού. (…)

Στο απέναντι άκρο, οι φασίστες, που περιφρονούν κάθε θεωρητική ανάλυση και κάθε λογική επιχειρηματολογία μιας και δεν εξυπηρετούν τους στενά πρακτικίστικους σκοπούς τους, βρίσκουν μεγάλη απήχηση στα πιο ευπειθή τμήματα της λαϊκής μάζας, παίζουν με την άγνοια και την ημιμάθειά τους, και καλλιεργούν και κολακεύουν τα ταπεινότερα ένστικτά τους. Καθώς οι ναζιστές στηρίζονται αποκλειστικά και μόνο στη δεδομένη στιγμή, στο επίκαιρο, δηλαδή σε μια πραγματικότητα περισσότερο άμεση από την ιστορικότητα, είναι αναπόφευκτο να πετυχαίνουν εκεί που οι κομμουνιστές καταφεύγουν σε μια ξύλινη δασκαλίστικη γλώσσα. (…)

Σήμερα

Η εποχή του προσηλυτισμού στο όνομα μιας συγκροτημένης θεωρίας μοιάζει πλέον εντελώς ξεπερασμένη και ο λόγος είναι, πως δεν μπορεί να ανταγωνιστεί αποτελεσματικά τα μεγάλα μέσα μαζικής αποχαύνωσης, αυτής της τεράστιας και ακούραστης μηχανής στην υπηρεσία του Κεφαλαίου.

Παρ’ όλα αυτά, ας προσέξουμε ότι η σύγχρονη τεράστια συγκέντρωση των οικονομικών δυνάμεων απολήγει σε μια ανάλογη υπερσυγκέντρωση της κεντρικής εξουσίας στο πολιτικό επίπεδο. Από εδώ προκύπτει η κρισιμότητα που παίρνουν τα ζητήματα διαδοχής κάποιου ηγέτη, η σκληρότητα των συγκρούσεων στο παρασκήνιο και η απίστευτη ευαισθησία της Γουώλ Στρητ απέναντι στην παραμικρότερη γαστραλγία του Αμερικανού προέδρου. (…)

Ας θυμηθούμε λοιπόν, ότι ο γερμανικός στρατός δεν θα μπλεκόταν στην ολέθρια περιπέτεια της εισβολής στην ΕΣΣΔ αν δεν επέμενε ο Χίτλερ, δηλαδή αν δεν είχε αποκτήσει τόσο απίστευτο βάρος η προσωπικότητα του ηγέτη −ο οποίος μάλιστα δεν έκανε βήμα χωρίς να συμβουλεύεται τον αστρολόγο του−, ώστε να αποφασίζει παραβλέποντας ακόμα και αυτά που τον συμβούλευε το επιτελείο του. (...)

Μαρσέλ Μαριέν, Η επιστήμη των δηλητηρίων,

κεφ. 5 από το Α΄ μέρος του μανιφέστου του

«Θεωρία της παγκόσμιας και άμεσης επανάστασης»,

περιοδικό Les Lèvres Nues, Σεπτέμβριος 1958

Σημ. HS. O Marcel Mariën (1920-1993) ήταν Βέλγος σουρεαλιστής ποιητής, δοκιμιογράφος, φωτογράφος, κινηματογραφιστής και κατασκευαστής αντικειμένων. Δεν διέπρεψε μόνον ως καλλιτέχνης αλλά υπήρξε άριστος ναυτικός, εκδότης, βιβλιοπώλης και καταπληκτικός φαρσέρ. Το 1954 έφτιαξε το περιοδικό Les Lèvres Nues, που μεταξύ πολλών άλλων φιλοξένησε και άρθρα των νεαρών λετριστών Μισέλ Μπερνστάιν και Γκυ Ντεμπόρ. 

Τα παραμύθια και τα ψέμματα

Δανεικά από πολύ σοφότερους τα λόγια αυτά: 

Τα παραμύθια δεν λένε ψέμματα. Άλλο τα ψέματα, άλλο τα παραμύθια, κι είναι καλό να ξέρουμε να τα διακρίνουμε για να μην σνομπάρουμε τα πρώτα, ούτε να μας πλανεύουν τα δεύτερα.

Διότι τα παραμύθια αφηγούνται τρόπους για ν’ αντιμετωπίσει κανείς γενναία τις δυσκολίες της ζωής∙ 

ενώ τα ψέμματα επιστρατεύονται για να κρυφτεί κανείς από τις δυσκολίες και να τις αποφύγει.

Δωρεάν παιδεία για όλους!

Α.

 

Το Γενάρη του 1849 ο προοδευτικός Ευρωπαίος Φρίντριχ Ένγκελς καλεί τους οπαδούς της "ηθικής θεωρίας" (τον Μπακούνιν και τους "αγαπησιάρηδες" "παν-Σλαβιστές") να καταλάβουν πως "όλοι οι ευσεβείς πόθοι και τα ωραία όνειρα" για αγάπη αλληλεγγύη και δικαιοσύνη δεν χρησιμεύουν εναντίον "της σιδερένιας πραγματικότητας":

(...) "Μόνο μία λέξη για την "οικουμενική αδελφική ένωση των λαών" και την χάραξη των "συνόρων που καθιερώνει η κυρίαρχη θέληση των ίδιων των λαών στην βάση των εθνικών τους χαρακτηριστικών". Οι Ενωμένες Πολιτείες και το Μεξικό είναι δύο δημοκρατίες, στις οποίες η θέληση του λαού είναι κυρίαρχη.  

 

Πώς συνέβη και ξέσπασε πόλεμος για το Τέξας ανάμεσα στις δύο δημοκρατίες, οι οποίες σύμφωνα με την ηθική θεωρία, έπρεπε να είναι "αδελφικά ενωμένες" και "ομόσπονδες", και πώς, εξαιτίας "γεωγραφικών, εμπορικών και στρατηγικών αναγκών", η "κυρίαρχη θέληση" του Αμερικάνικου λαού, υποστηριζόμενη απ' την γενναιότητα των Αμερικάνων εθελοντών, μετακίνησε τα σύνορα που είχε χαράξει η φύση μερικές εκατοντάδες μίλια πιο νότια; Και θα κατηγορήσει ο Μπακούνιν τους Αμερικάνους γι' αυτόν τον "κατακτητικό πόλεμο" που παρότι δίνει ένα γερό χτύπημα στην θεωρία του, την βασισμένη στην "δικαιοσύνη και την ανθρωπιά", διεξήχθη πλήρως και αποκλειστικά προς το συμφέρον του πολιτισμού; Ή μήπως είναι ίσως ατύχημα που η θαυμάσια Καλιφόρνια αποσπάστηκε απ' τους τεμπέληδες Μεξικάνους, που δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτε μ' αυτήν; Που οι δραστήριοι Γιάνκηδες με την εντατική εκμετάλλευση των Καλιφορνέζικων ορυχείων χρυσού αυξάνουν τα μέσα κυκλοφορίας, σε μερικά χρόνια θα συγκεντρώσουν μεγάλους πληθυσμούς και εκτεταμένο εμπόριο στα πιο κατάλληλα μέρη της ακτής του Ειρηνικού Ωκεανού, δημιουργούν μεγάλες πόλεις, επικοινωνίες με ατμόπλοια, κατασκευάζουν σιδηρόδρομο απ' την Νέα Υόρκη στο Σαν Φρανσίσκο, ανοίγοντας στην πραγματικότητα για πρώτη φορά τον Ειρηνικό Ωκεανό στον πολιτισμό, και δίνοντας για τρίτη φορά στην ιστορία νέα κατεύθυνση στο παγκόσμιο εμπόριο; Η "ανεξαρτησία" μερικών Ισπανόφωνων της Καλιφόρνιας και του Τέξας ίσως δοκιμάστηκε απ' αυτό, σε κάποια μέρη η "δικαιοσύνη" και οι άλλες ηθικές αρχές ίσως βιάστηκαν, αλλά τι είναι αυτά τα γεγονότα μπροστά σε τέτοια γεγονότα"κοσμοϊστορικής σημασίας;" (...) [1]

Β.

 

Ξεπερνώντας καμιά τριανταριά  χρόνια αργότερα την "δικαιοσύνη" και "τις άλλες ηθικές αρχές" υπέρ των κοσμοιστορικών γεγονότων ο ιμπε-ρεαλιστής Ευρωπαίος "επιχειρεί", και έτσι:

(...) Τον Σεπτέμβριο του 1876 , προβάλλοντας τις καλύτερες δυνατές προθέσεις και αποποιούμενη τάχα την προαγωγή πάσης φύσεως εθνικών συμφερόντων, ιδρύεται η Association Internationale pour l' Exploration et le Civilisation en Afrique. Υψηλά ιστάμενες προσωπικότητες από κάθε σφαίρα της κοινωνίας, εκπρόσωποι της αριστοκρατίας, της εκκλησίας, των επιστημών, της βιομηχανίας και της οικονομίας, συμμετέχουν στην ιδρυτική συνέλευση όπου ο βασιλιάς Λεοπόλδος, ως πάτρον του υποδειγματικού εγχειρήματος, διαγγέλει ότι οι φίλοι της ανθρωπότητας δε θα μπορούσαν να υπηρετήσουν έναν πιο ευγενή σκοπό από αυτόν που τους είχε ενώσει εκείνη την ημέρα, με άλλα λόγια η εξερεύνηση του τελευταίου μέρους της Γης μας που μέχρι στιγμής έχει στερηθεί το ευεργετικό άγγιγμα του πολιτισμού. Καλούμαστε, είπε ο βασιλιάς Λεοπόλδος, να συντρίψουμε το σκότος όπου βρίσκονται σήμερα λαοί ολόκληροι· τολμώ μάλιστα να πω ότι πρόκειται περί σταυροφορίας, επωμιζόμενης το υπέρτατο καθήκον να οδηγήσει τον αιώνα της προόδου στην ολοκλήρωση. Όπως ήταν φυσικό τα υψηλά ιδεώδη από τα οποία διαπνέονταν οι παραπάνω δηλώσεις δεν άργησαν να ξεθωριάσουν.

 
Ήδη από το 1885, με την ανακήρυξή του σε Souverain de l'Etat Indepentent du Congo, ο Λεοπόλδος είναι πλέον ο μοναδικός και ελεώ θεού κυρίαρχος της επικράτειας γύρο από τον δεύτερο σε μήκος ποταμό της γης. Δίχως τον παραμικρό δισταγμό ο Λεοπόλδος αρχίζει να εκμεταλλεύεται τα ανεξάντλητα πλούτη της άγνωστης χώρας, ιδρύοντας μια σειρά από εμπορικές εταιρείες, που μέσα σε ελάχιστο χρόνο αποφέρουν θρυλικά κέρδη, εφαρμόζοντας ένα σύστημα δουλείας και καταναγκαστικών έργων, με την έγκριση όλων των μετόχων και την συμμετοχή όλων των Ευρωπαίων που εργάζονται στο Κονγκό. Σε ορισμένες περιοχές του Κονγκό ο πληθυσμός των ιθαγενών αποδεκατίζεται από την βαριά εργασία, ενώ οι σκλάβοι, που μεταφέρονται σωρηδόν από άλλες περιοχές της Αφρικής ή ακόμα κι από τα πέρατα της θάλασσας, αφανίζονται από τη δυσεντερία, τους ελώδεις πυρετούς, την ευλογιά,το μπέρι μπέρι, τον ίκτερο, την πείνα, την σωματική εξάντληση και την φυματίωση. Εκτιμάται ότι από το 1890 έως το 1900, πεντακόσιες χιλιάδες ανώνυμα θύματα έχαναν κάθε χρόνο την ζωή τους, δίχως να αναφέρονται σε καμία από τις ετήσιες εκθέσεις. Την ίδια περίοδο οι μετοχές της Compagnie Du Chemin de Fer du Congo σημείωσαν άνοδο από τα 320 στα 2.850 φράγκα. [...] [2]

Γ.

 

Έναν αιώνα μετά στις αρχές της δεκαετίας του 90, ο  γερασμένος Ευρωπαίος, παραδομένος στον Μινώταυρο του πραγματισμού, διαπιστώνει με άτσαλο κυνισμό "απλώς" ότι :

(...) Το άκρως επικίνδυνο παράδοξο της πλανητικής κατάστασης έγκειται ακριβώς στο ότι ακόμη και οι δίκαιες λύσεις, ακόμη και μια αυταπάρνηση δίχως ιστορικό προηγούμενο, δεν θα προσέφερε μακροπρόθεσμη διέξοδο. Αν ο πλούτος των 800 εκατομμυρίων μοιρασθεί σε 6 δισεκατομμύρια, απλώς θα γίνουν όλοι αδέρφια μέσα στην φτώχεια. (...) [3]*

Δ.

 

Είκοσι χρόνια μετά, οδεύοντας προς  το 2013, μιας και η υπόθεση της δικαιοσύνης είναι περισσότερο από ποτέ ένα  άκρως επικίνδυνο παράδοξο, η πραγματικότητα παραμένει σιδερένια κι "εμείς οι δυτικοί" υποτίθεται ότι ευημερούμε, ο καθένας μόνος του, ας παραταθεί αυτό που εξασφαλίζει την "ευημερία" μας. 

 
Το "πάτημα στο σβέρκο" των  6,3 πλέον δισεκατομμυρίων ώστε να μην γίνουμε, κι "εμείς", αδέρφια μέσα στην φτώχεια, και έτσι να μπορούνε κάποιοι από "εμάς" να διαβάζουν υπερήφανοι την "Ηθική" του Σπινόζα από τα δεκατέσσερα τους, να διδάσκουν, να διδάσκονται και να τσαμπουνάνε, τις ανθρωπιστικές καθολικότητες της "βαθιάς" Ευρώπης στα αμφιθέατρα του φωταγωγημένου από τον δυτικό πολιτισμό πλανήτη...


Ας αναφωνήσουμε λοιπόν: Δωρεάν παιδεία για όλους!

----------------
[1]Φ.Ενγκελς, Ο Δημοκρατικός Παν-Σλαβισμός
(http://www.marxists.org/ellinika/archive/marx/works/1849/02/14/slav.htm)
[2] W.G.Sebald, Οι δακτύλιοι του Κρόνου (εκδ. Αγρα μετ. Γ.Καλιφατίδης σ.135).
[3] Π.Κονδύλης, Το Αόρατο χρονολόγιο της σκέψης (εκδ. Νεφέλη σ.35)

* στην θεωρητική υπόθεση να μοιραστεί η παγκόσμια παραγωγη σε ίσα μέρη, αντιστοιχούν 10.000 δολάρια ετησίως  ανα κάτοικο του πλανήτη δηλαδη 40.000 δολ. για μια τετραμελή οικογένεια.

Μόνο για (πολύ) άντρες

"Κρεμάστε, και φροντίστε ο απαγχονισμός να λάβει χώρα μπροστά στα μάτια του κόσμου, όχι λιγότερους από εκατό γνωστούς ... Κάντε το με τέτοιο τρόπο, ώστε εκατοντάδες χιλιόμετρα ολόγυρα οι άνθρωποι να δουν, να τρέμουν, να μάθουν, να φωνάζουν: τους στραγγαλίζουν, και θα συνεχίζουν να τους στραγγαλίζουν μέχρις ότου επέλθει ο θάνατος, αυτούς τους ... Φροντίστε ανάμεσά τους να υπάρχουν μερικά πραγματικά σκληρά καρύδια."  [1]

Χέερτ Μακ

Αυτές είναι οι ταχυδρομημένες οδηγίες ενός ηγέτη στους πιστούς του. Το θέμα δεν είναι ποιοι είναι οι πιστοί, ποιοι είναι αυτοί που θα κρεμαστούν και ποιος είναι ο ηγέτης, μάλλον δεν θα έπρεπε να είναι αυτό το θέμα. Οι "φωτισμένοι" όμως άνθρωποι του σύγχρονου κόσμου επιλέγουμε το θέμα μας να είναι ακριβώς αυτό.

 

Πες μου ποιος πότε και που, έστειλε αυτό το γράμμα και σε ποιους αναφαίρεται, ποιες είναι "οι συνθήκες", και τότε θα σου πω τι γνώμη έχω για αυτό. Οι  "άνθρωποι της γνώσης" είμαστε βέβαιοι ότι κάθε τι έχει και "κάποιο λόγο" που συμβαίνει. Αυτή είναι η όλη απορία μας και αυτή είναι και η αρχή μας.

 

Ποιες "συνθήκες" ποιά "κατάσταση" θα μπορούσε να δικαιολογήσει τις παραπάνω διαταγές, γιατί αυτές οι συνθήκες κι αυτή η κατάσταση υπάρχουν πάντα στο φάσμα της ιστορίας.

 

Μα βέβαια. Στο τέλος όλα επιτρέπονται!

 

Ένας νομιμόφρων γκεσταπίτης διατάζει να κρεμαστούν Εβραίοι στην Βαρσοβία ή την Βιέννη, ένας μπολσεβίκος ηγέτης προστάζει τον θάνατο των κουλάκων στα βάθη της Ρωσικής επικράτειας, κάποιος ιεραπόστολος στην Αφρική αποφασίζει σχετικά με την μοίρα μιας "άπιστης" φυλής, ένας ευσεβής ρατσιστής στον αμερικάνικο νότο, ένας εξεγερμένος Γάλλος αστός στα Παρισινά περίχωρα, ο αρχηγός μιας συμμορίας στο Μεξικό, ένας αρχικυνηγός αρκούδων στην Αλάσκα, κάποιος Έλληνορθόδοξος στρατηγός στην μικρά Ασία το το '20, ο Ισραηλινός διοικητής ενός τάγματος τεθωρακισμένων στην Παλαιστίνη, ένας Αφγανός φύλαρχος στα Πακιστανικά σύνορα, ένας Σέρβος πολέμαρχος στα Βαλκάνια, κι ένας Ισπανός κατακτητής στην Βραζιλία...

Κάτι κοινό όμως όλων των παραπάνω, κι αμέτρητων άλλων περιπτώσεων, στο γράμμα υπάρχει... και είναι το ίδιο το γράμμα και η ουσία του. Το ανθρώπινο μίσος! (ή ακριβέστερα, τώρα που το σκέφτομαι, μήπως να πούμε το "ανδρικό" Μίσος;). Θα μπορούσε με τα ίδια λόγια να το έχει στείλει ο καθένας από εμάς, κι αυτό γιατί κανείς μας πλέον δεν αναρωτιέται:

 

Τι μας ενώνει στην απέναντι πλευρά αυτού του μίσους;

[1] Δείτε το βιβλίο του Χεϊρτ Μακ/Geert Mak, Στην Ευρώπη (Μεταίχμιο)

Ώρες Αργίας

Στέφανος Ροζάνης

"Την ώρα της εργασίας του (ο άνθρωπος) αισθάνεται έξω από τον εαυτό του, τόνιζε ο Καρλ Μαρξ μιλώντας για την καπιταλιστική οργάνωση της εργασίας. Βέβαια, ο Μαρξ δεν συνελάμβανε την ανθρώπινη ατομικότητα παρά μόνο μέσα στην εργασία, την οποία θεωρούσε «ενεργητική ιδιοκτησία του ανθρώπου», την κατ’ εξοχήν ανθρώπινη κατάσταση, η οποία προάγει με μοναδικό τρόπο την «αληθινή ατομικότητα» και, κατά συνέπεια, την «κοινωνικότητα» του ανθρώπου. Παρομοίως, ο Μαρξ κατανοούσε την ανθρώπινη ελευθερία ως τη δυνατότητα του ανθρώπου, ο οποίος είναι ον καθολικό, να «πραγματώνει τον εαυτό του διά μέσου της εργασίας». Διότι η εργασία είναι η «αυθόρμητη δραστηριότητα» του ανθρώπου και άρα είναι μια ελεύθερη δραστηριότητα που προσδιορίζει τον άνθρωπο ως ελεύθερο ον μέσα σε έναν κόσμο, τον οποίο ο ίδιος ο άνθρωπος δημιουργεί, όχι μόνο με τη νόηση αλλά, κυριότατα, με την κοινωνικότητα και την εν γένει δραστηριότητά του, είτε αυτή είναι η εργασία είτε οποιαδήποτε άλλη καλλιτεχνική και δημιουργική δραστηριότητα. Συνεπώς, ο άνθρωπος θα όφειλε την ώρα της εργασίας του να αισθάνεται μέσα στον εαυτό του, μέσα στην αληθινή ατομικότητά του, μέσα στην αυθεντική ουσία του. Αν αυτό δεν συμβαίνει, η αιτία είναι η αλλοτριωμένη εργασία και οι αλλότριες δυνάμεις της, οι οποίες καθυποτάσσουν και εξαπατούν τον άνθρωπο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η αλλοτριωμένη εργασία ακυρώνει την ενεργητική ιδιοκτησία του ανθρώπου, που είναι η εργασία, και τη μετατρέπει σε «μια δραστηριότητα που είναι ένα απλό μέσο ια την επίτευξη βασικά ζωικών σκοπών», με αποτέλεσμα ο άνθρωπος, την ώρα της εργασίας, να αισθάνεται έξω από τον εαυτό του.

 

Ο Μαρξ δεν θα μπορούσε ποτέ να κατανοήσει τις «ώρες αργίας» του Μπάιρον και, πολύ περισσότερο, να τις αποδεχθεί ως ειδικά ανθρώπινη δύναμη, δηλαδή ως δημιουργική δύναμη της ανθρώπινης κατάστασης. Ο εγελιανισμός του Μαρξ, όπως και της μοντέρνας κοινωνίας, είναι εχθρικός προς τον ρομαντικό «πλάνητα», προς τη ριζοσπαστική ιδέα που ο ρομαντικός flâneur είχε για την ελευθερία, μέσα από τη διεκδίκηση του άεργου της δημιουργικής δραστηριότητας. Και ούτε ασφαλώς θα μπορούσε η μοντερνική κοινωνία να κατανοήσει ότι η υπεράσπιση αυτής της ριζοσπαστικής ιδέας της ελευθερίας δεν αποτελεί άρνηση και ακύρωση της «αληθινής ατομικότητας» και «κοινωνικότητας» του ανθρώπου αλλά, αντιθέτως, την πλέον αυθεντική ανθρώπινη κατάσταση, μέσα στην οποία εδραιώνεται η δημιουργική ατομικότητα και η γνήσια κοινωνικότητα του ανθρώπινου υποκειμένου.

 

Το αντίδοτο της κατάστασης του ανθρώπου να αισθάνεται την ώρα της εργασίας έξω από τον εαυτό του (μια διαπίστωση η οποία ισχύει για το σύνολο της εργασίας και όχι μόνον για την αλλοτριωμένη εργασία – ή, καλύτερα, μια διαπίστωση που δείχνει ότι η εργασία δεν μπορεί παρά να είναι αλλοτριωμένη κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, από την στιγμή που για να δημιουργηθεί η κοινωνία έπρεπε να αφανιστεί η κοινότητα), το αντίδοτο, λοιπόν, αυτής της κατάστασης δεν είναι βέβαια μια ουμανιστική προοπτική της εργασίας ως «ενεργητικής ιδιοκτησίας του ανθρώπου», αλλά η αποδοχή της ανθρώπινης κατάστασης ως ριζοσπαστικής ελευθερίας του «άεργου», του «πλάνητα», του «περιπατητή» ή, ακόμη, του δανδή και του αισθητή, όπως τον ύψωσε σε πρότυπο ανθρώπινης ζωής και βίωσης η μεταρομαντική θέαση του αισθητισμού. Ο Ρομαντισμός προέβαλε έναν επαναστατικό αντιμοντερνισμό μέσα από τις «ώρες αργίας» του. Ο μεταρομαντικός αισθητισμός επανέλαβε τον επαναστατικό αντιμοντερνισμό του Ρομαντισμού και τον προέκτεινε. Μέσα στο «άεργον» της ανθρώπινης ουσίας, ο Ρομαντισμός και ο αισθητισμός αναζήτησαν την αληθινή ατομικότητα και εδραίωσαν την αυθεντική κοινωνικότητα του ανθρώπινου υποκειμένου ως ριζοσπαστικής ελευθερίας του flâneur, όπως τον δημιούργησε η φαντασία του Σαρλ Μπωντλαίρ: «Όταν θα βγείτε το πρωί με την σταθερή πρόθεση να σουλατσάρετε στους μεγάλους δρόμους, γεμίστε τις τσέπες σας με μικρές εφευρέσεις της μιας δεκάρας».

 

Η απραξία του flâneur, έγραφε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, είναι μια διαμαρτυρία ενάντια σον καταμερισμό της εργασίας. Ο Michael Lowy στο πρόσφατο, εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του Το Αστέρι του Πρωινού (L’etoile du matin) αντιπαραθέτει στον flâneur του 19ου αιώνα την υπερρεαλιστική εκτροπή η οποία κόβει κάθε δεσμό με τις πλέον καθαγιασμένες αρχές της καπιταλιστικής νεωτερικότητας, με τους νόμους της χρησιμοθηρίας και τους πανταχού παρόντες κανόνες της εργαλειακής ορθολογικότητας. 

 

«Σε κάθε περίπτωση», σχολιάζει ο Lowy, «αντίθετα με τον flâneur, ο εκτροπέας-περιπλανητής δεν είναι πλέον έγκλειστος στον φετιχισμό του εμπορεύματος, στην επιτακτικότητα της κατανάλωσης – έστω κι αν προμηθεύεται κάτι από ένα μαγαζάκι ή μπαίνει σ’ ένα μπιστρό. Δεν υπνωτίζεται από τη λάμψη της βιτρίνας, αλλά στρέφει το βλέμμα του αλλού». Αυτή ακριβώς η υπερρεαλιστική εκτροπή της αναζήτησης του πέραν του φετιχισμού του εμπορεύματος και της επιτακτικότητας της κατανάλωσης υπερβαίνει την τελεολογική δραστηριότητα της εργαλειακής ορθολογικότητας και οδηγεί στη βιαιότητα της λετριστικής εξέγερσης – της εξέγετσης που εξαπέλυσε η Internationale Lettriste, του νεαρού Debord και των φίλων του, στις αρχές της δεκαετίας του 1950 – ενάντια στην εργασία, και άρα στην υπεράσπιση του άεργου της ανθρώπινης δημιουργικής δραστηριότητας.

 

Ο Μπένγιαμιν και ο Lowy, ο πρώτος μέσω του ρομαντικού flâneur και ο δεύτερος μέσω της υπερρεαλιστικής εκτροπής, επαναφέρουν τους μαρξικούς όρους προκειμένου να ερμηνεύσουν μια στάση ζωής, η οποία αποκρούει την εργασία ως ιδρυτικό στοιχείο της ατομικότητας και συνεπώς της κοινωνικότητας, και αναζητά την ελευθερία μέσα στο «άεργον». Το μαρξικό οπλοστάσιο παρέχει, άλλωστε, τις αναλυτικές ενοράσεις που επιτρέπουν τη χρησιμοποίησή του προκειμένου να ερμηνευτεί μια τέτοια στάση ζωής κάτω από ις συνθήκες της καπιταλιστικής νεωτερικότητας και του εργαλειακού ορθολογισμού. «Με την πληθώρα των αντικειμένων», αποφαίνεται ο Μαρξ, «μεγαλώνει η σφαίρα των αλλότριων δυνάμεων, στις οποίες υποτάσσεται ο άνθρωπος, και κάθε νέο προϊόν είναι μια νέα δυνατότητα αμοιβαίας εξαπάτησης και αμοιβαίας αρπαγής». Προκύπτει, λοιπόν, ότι η στάση του ρομαντικού «πλάνητα» και του υπερρεαλιστή «εκτροπέα» δεν είναι παρά μια εξέγερση ενάντια στις αλλότριες δυνάμεις που τους καθυποτάσσουν, ενάντια στη δυνατότητα της καπιταλιστικής νεωτερικότητας να εξαπατά και να ληστεύει μέσω της αλλοτριωμένης εργασίας. Αυτό είναι αναμφισβήτητα σωστό, και ο τρόπος ερμηνείας που πηγάζει από αυτήν την αναλυτική συνθήκη είναι κριτικά συνεπής. Ωστόσο, πιστεύω ότι η ριζοσπαστικότητα του οράματος της ελευθερίας τόσο του ρομαντικού πλάνητα όσο και του υπερρεαλιστή «εκτροπέα» ερμηνεύεται μεν, δεν συλλαμβάνεται όμως ως καθολική στάση ζωής, ως αληθινός ιδρυτικός όρος  του ανθρώπινου υποκειμένου.

 

Βέβαια, ο Lowy παρατηρεί σε σχέση με τον υπερρεαλιστή εκτροπέα: «Χωρίς σκοπό και χωρίς ορθολογικότητα... Να, με δυο λόγια, η βαθύτερη σημασία της εκτροπής... Αυτή η εμπειρία της ελευθερίας παράγει ένα είδος μέθης, μιαν έξαρση, μιαν αληθινή κατάσταση χάριτος. Αποκαλύπτει ένα κρυμμένο πρόσωπο της πραγματικότητας – της δικής μας πραγματικότητας. Οι δρόμοι, τα αντικείμενα, οι περαστικοί, ξαφνικά απελευθερώνονται από το στέρεο περίβλημα του λογικού, εμφανίζονται κάτω από ένα διαφορετικό φως, γίνονται ξένα, ανήσυχα, καμιά αστεία». Οι παρατηρήσεις του Lowy, το αποκαλυμμένο κρυμμένο πρόσωπο της πραγματικότητάς μας, η εμπειρία της ελευθερίας χωρίς σκοπό και χωρίς το στέρεο περίβλημα του λογικού, η μέθη και η κατάσταση χάριτος μέσα σ’ αυτή την ελευθερία, μας φέρνουν πλησιέστερα προς τη ριζοσπαστική ελευθερία του «άεργου», την οποία διεκδικεί ως αναφαίρετο δικαίωμα της ύπαρξής του, ως αυθεντική ουσία του, ο πλάνητας και ο εκτροπέας. μας φέρνουν εντέλει πλησιέστερα προς την ελευθερία του «περιπατητή» χωρίς σκοπό και χωρίς λόγο του Σαρλ Μπωντλαίρ: «Όταν θα βγείτε το πρωί με την σταθερή πρόθεση να σουλατσάρετε στους μεγάλους δρόμους, γεμίστε τις τσέπες σας με μικρές εφευρέσεις της μιας δεκάρας – όπως ο επίπεδος πιερότος που κινείται μόνο με μια κλωστή, οι σιδηρουργοί που χτυπούν το αμόνι, ο καβαλάρης και το άλογό του, του οποίου η ουρά είναι σφυρίχτρα...»

Στέφανος Ροζάνης

Τέχνη και Ελευθερία | Μανιφέστα 21

Βίκτορ Σκλόφσκι
(1893-1984)

Με επισκέφθηκαν δυο σπουδαστές των θεατρικών εργαστηρίων: ο Λεβ Λουντς και ο Νικολάι Νικίτιν. Μου είπαν: Πες μας κάτι πάνω στη τέχνη γιατί είμαστε σπουδαστές στο θεατρικό εργαστήρι. Τους απάντησα: Θα σας διηγηθώ κάτι σαν απόσπασμα από Hitopadescha*, δηλαδή μια αφήγηση μέσα στην αφήγηση. Θα είναι ενδιαφέρον ως παράδειγμα Ινδιάνικης ποίησης: φροντίζω για την εκπαίδευσή σας αφού είστε σπουδαστές στο θεατρικό εργαστήρι. Είπαν : Εντάξει.

«Μια φορά κι ένα καιρό, λοιπόν, ζούσε σ’ ένα κράτος, σ’ ένα βασίλειο, ένας αγρότης. Ένα φθινόπωρο λοιπόν, εκεί που θέριζε, αλώνιζε και βλαστημούσε, να’σου κι εμφανίζεται μπροστά του ένα γεροντάκι που του λέει :

 -Γιατί βλαστημάς και βρωμίζεις τον καθαρό αέρα; Δεν σου φτάνει το καλύβι σου να το βρωμίζεις με βλαστήμιες;

      Του λέει λοιπόν ο χωριανός :

     -Και πώς να μη βλαστημάω; Η σοδειά ήτανε άσκημη, ο ΄Αι Νικόλας μας τα’κανε μούσκεμα, έστειλε βροχή όταν χρειαζόμασταν καλοκαιριά και παγωνιά όταν θέλαμε λιακάδα.

      Όμως το γεροντάκι δεν ήταν άλλος απ’ τον Άη Νικόλα αυτοπροσώπως. Θύμωσε λοιπόν και λέει στο χωρικό :

     -Το λοιπόν, αφού δεν σ’αρέσει ο καιρός που σας δίνω, σε αφήνω να τον φτιάξεις εσύ!  Φτιάξε τον καιρό που θέλεις μόνος σου! 

Καταχαρούμενος ο χωριανός βάζει ’μπρος να φτιάξει τον καιρό όπως ήθελε. ΄Οταν όμως το άλλο φθινόπωρο βάλθηκε να θερίζει, είδε πως η σοδειά ήταν άσκημη, σαπισμένη. Να ’τον πάλι ν’ αλωνίζει και να βλαστημάει, να βλαστημάει τόσο δυνατά που τα άλογα στο δρόμο έκαναν να κρυφτούν.  Περνάει τότε πάλι ο Άι Νικόλας και γελάει :

      -Λοιπόν, πως πήγε ο θερισμός;

     Μα ο χωριανός βλαστημούσε, βλαστημούσε τόσο δυνατά που τα σύννεφα στον ουρανό κοκκίνισαν από ντροπή.

      -Σοδειά τη λες ετούτη, Άη Νικόλα;

      -Για το Θεό ανθρωπέ μου, μα πώς τον έφτιαξες τον καιρό σου;

      Ο χωριανός του τα λέει χαρτί και καλαμάρι. Βάζει τα γέλια ο Άγιος :

      -Τον άνεμο δεν τον σκέφτηκες;

     -Τον άνεμο; Γιατί να τον σκεφτώ; Το μόνο που κάνει, είναι να βωλογυρνάει το σπόρο.

     -Ο άνεμος είναι απαραίτητος : δίχως αυτόν δεν πιάνει σπόρο μήτε το στάρι, μήτε η σίκαλη. Δεν φαντάζομαι να ξέχασες και την καταιγίδα;

     -Ε, ναι, την ξέχασα.

     -Κι όμως, χρειάζεται κι αυτή!

      Σκέφτεται λίγο ο χωριανός και λέει :

     -Λοιπόν άκου, καλύτερα να τον φτιάχνεις εσύ τον καιρό.

      Κι ο Άγιος του απαντά :

    -Α! Μα την αλήθεια, έκανες όπως εκείνοι οι άνθρωποι στην Ιταλία, που κατάντησαν ηλίθιοι.

    -Και τι κάνανε οι άνθρωποι στην Ιταλία που καταντήσανε ηλίθιοι; ρωτάει ο χωριανός. 

Ακούστε: μια φορά κι ένα καιρό στην Ιταλία, ή ίσως στην Ιαπωνία, οι άνθρωποι κατάλαβαν (ή πάλι κάποιοι άλλοι τους το είπανε) πως μέρα τη μέρα γίνονταν όλο και πιο ηλίθιοι. Το καλοκαίρι μάλιστα αποβλακώνονταν τρεις φορές γρηγορότερα. Συμβουλεύτηκαν τους γιατρούς, και οι γιατροί ξύσαν και ξαναξύσανε το σοφό κεφάλι τους και το βρήκαν : αυτοί οι Γιαπωνέζοι, ή οι Ιταλοί τελοσπάντων, έτρωγαν ρύζι αναποφλοίωτο κι αυτό που χρειαζόταν το μυαλό για να δουλέψει δεν βρισκόταν στον καρπό του ρυζιού μα στον φλοιό του. Είπαν λοιπόν οι γιατροί : 

     -Το φαγητό δεν πρέπει να το κάνετε εσείς όπως νομίζετε, γιατί δεν μπορείτε να προβλέψετε τα πάντα. Κι αν οι άνθρωποι που αποβλακώθηκαν επειδή δεν έτρωγαν το φλοιό, μοιάζουν με το χωριάτη που ξέχασε τον άνεμο, εκείνος που θέλει όλα να τα προβλέπει μοιάζει με τη σαρανταποδαρούσα του Ινδιάνικου παραμυθιού.

     -Και τι λέει αυτό το παραμύθι; ρώτησαν οι άνθρωποι που γίνονταν ηλίθιοι.

Ακούστε λοιπόν, τους λέει ένας γιατρός. Μια φορά κι ενα καιρό ήταν μια σαρανταποδαρούσα που είχε ακριβώς σαράντα ποδάρια, ή κάτι λιγότερο. Βέβαια έτρεχε πολύ-πολύ γρήγορα και η χελώνα τη ζήλευε. Της λέει λοιπόν η χελώνα: Αχ! Πόσο σοφή είσαι σαρανταποδαρούσα μου! Στ’αλήθεια πώς τα καταφέρνεις, που βρίσκεις τόσο μυαλό ώστε να ξέρεις σε ποιά θέση πρέπει να’ναι τριακοστό ένατο ποδάρι σου όταν προχωράς το πέμπτο;

Προς στιγμή η σαρανταποδαρούσα φούσκωσε απο χαρά και περηφάνεια. ΄Ομως μετά άρχισε να καλοσκέφτεται στα σοβαρά πού στ’αλήθεια βρισκόταν το κάθε της ποδάρι στο κάθε βήμα της. Κι έτσι έφτιαξε το συγκεντρωτισμό, τη γραφειοκρατία με τη χαρτούρα της, και στο τέλος κατάντησε να μη μπορεί να κουνηθεί. Λέει λοιπόν ο γιατρός: 

 

   -Ο Βίκτορ Σκλόφσκι είχε λοιπόν δίκιο όταν έλεγε πως η μεγαλύτερη συμφορά της εποχής μας είναι ότι θέλουν να βάλουν την τέχνη σε κανόνες χωρίς να ξέρουν τι είναι τέχνη. Η μεγάλη συμφορά της Ρώσικης τέχνης είναι οτι την περιφρονούν, όπως οι Ιταλοί ή τελοσπάντων οι Γιαπωνέζοι περιφρονήσαν το φλοιό του ρυζιού. Κι όμως η τέχνη δεν είναι ενα απλό μέσον προπαγάνδας. Είναι σαν τη βιταμίνη, που πρέπει να υπάρχει μέσα στην τροφή εκτός απο τις πρωτεϊνες και τα λίπη, γιατί είναι χρήσιμη για τη ζωή του οργανισμού κι ας μην είναι ούτε πρωτεϊνη ούτε λίπος. Το κακό που βρήκε τη Ρώσικη τέχνη είναι οτι δεν την αφήνουν να πάλλεται οργανικά, όπως η καρδιά μέσα στα στήθια του ανθρώπου. Θέλουν να τη βάλουν σε ωράρια, όπως τα τρένα. 

    -Πολίτες και Σύντροφοι, λέει τότε η σαρανταποδαρούσα, κοιτάξτε με και θα δείτε πού οδηγεί ο υπερβολικός έλεγχος! Σύντροφοι της επανάστασης, συμπολεμιστές, δώστε στην τέχνη την ελευθερία της, όχι επειδή είναι τέχνη αλλά επειδή δεν μπορούμε να βάζουμε εκ των προτέρων σε κανόνες το άγνωστο!” 

Το συμπέρασμα;, με ρώτησαν τότε οι σπουδαστές του θεάτρου.

Είναι η σειρά σας να πείτε κάτι για να κλείσει ο παραδοσιακός κύκλος του Ινδιάνικου παραμυθιού, τους απάντησα.

Χάσαμε το χρόνο μας!, είπαν ο Λεβ Λούντς και ο Νικολάι Νικίτιν, κι έφυγαν.

Είναι πολύ προικισμένοι άνθρωποι : ο ένας έγραψε το θεατρικό έργο ΄Ερχονται οι Πίθηκοι και ο άλλος το διήγημα Ο Σκόλοπας.

(Μετάφραση από τα γαλλικά, Γιάννης Δ. Ιωαννίδης)

Σημ. HS. Για τον Σκλόφσκι έχουμε πει δυο λόγια στην ανάρτησή μας Χίλιες ρέγγες. Ρίξ' τε μια ματιά, έχει τρομερό ενδιαφέρον! Το κείμενο που δημοσιεύουμε εδώ είναι ο δεύτερος Πρόλογος στο βιβλίο Η Κίνηση του Ίππου  (γαλλική έκδοση, Champ Libre, 1973, μετάφραση-σημειώσεις Michel Pétris), μια ανθολογία απο άρθρα και επιφυλλίδες που δημοσίευσε ο Σκλόφσκι στη Ρωσία μεταξύ 1919 και 1921 -από όπου και οι "Χίλιες ρέγγες".