Μανιφέστα 44 | Αγάπη

«Η αγάπη, από τη φύση της, απαιτεί την τελειοποίηση του αγαπημένου. Και η απλή “καλοσύνη”, που ανέχεται οτιδήποτε εκτός από το να υποφέρει το αντικείμενό της, βρίσκεται, από την άποψη αυτή, στον αντίθετο πόλο από την αγάπη. Όταν ερωτευόμαστε κάποιον, μήπως παύουμε να ενδιαφερόμαστε αν είναι καθαρός ή βρώμικος, τίμιος ή φαύλος; Ο έρωτας δεν αρχίζει δείχνοντας ενδιαφέρον για τον άλλον; Υπάρχει καμιά γυναίκα που να θεωρεί σαν δείγμα αγάπης εκ μέρους ενός άνδρα το να αγνοεί ή να αδιαφορεί για την εμφάνισή της; Η αγάπη μπορεί πραγματικά να συνεχίσει να αγαπά το αγαπημένο πρόσωπο όταν χαθεί η ομορφιά του, αλλά όχι επειδή αυτή χάθηκε. Η αγάπη μπορεί να συγχωρεί όλες τις αδυναμίες και να συνεχίσει να αγαπά τον άλλον με τις αδυναμίες του. Αλλά ποτέ δεν παύει να επιθυμεί την εξάλειψή τους. Απέναντι σε κάθε ψεγάδι του αγαπημένου, η αγάπη είναι πιο ευαίσθητη από το ίδιο το μίσος. Απ’ όλες τις δυνάμεις, η αγάπη συγχωρεί τα περισσότερα, αλλά και παραβλέπει τα λιγότερα. Είναι ευχαριστημένη με τα λίγα, αλλά απαιτεί τα πάντα.» 

C.S. Lewis, Το Πρόβλημα του Πόνου, 1940

(εκδ. Ιωνάς, 2019)

Το πολιτικό στον Χομπς και τον Αριστοτέλη

«Εάν κατά τον Χομπς, ξεκάθαρα, οι ηθικές έννοιες εν γένει είναι αυθαίρετες, ο λόγος βρίσκεται στο ότι σε αυτό τον ισχυρισμό στηρίζεται η δυνατότητα και η νομιμότητα του πολιτικού προτάγματός του. Αυτό βεβαίως προϋποθέτει ότι, στην αντίληψή του, ο ορισμός του ανθρώπου ως πράττοντος παραμένει υποτελής του ορισμού του ως ενός ατόμου, το οποίο επιθυμεί την ισχύ. (…)

Γι’ αυτό, κατά τον Χομπς, η δεσμευτικότητα των πολιτικών και ηθικών νόμων στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στον κυρίαρχο, ο οποίος είναι και ο νόμιμος νομοθέτης. Το νόμο δεν τον κάνει η αλήθεια των θεμελίων του, αλλά η ισχύς εκείνου που τον διακηρύσσει. (…)

Όμως η θεωρία του εμπεριείχε μια υποβόσκουσα ένταση, μια υπόρρητη ανισορροπία. Εάν αυτό που δεσμεύει τον άνθρωπο και τον κάνει να δρα αποτελεσματικά είναι η επιθυμία για ισχύ —μια επιθυμία στην οποία κατά κάποιον τρόπο συγκεντρώνεται ολόκληρη η φύση του ανθρώπου—, τότε οι ηθικές “ιδέες” του, ή “σκέψεις”, όπως τις ονομάζει ο Χομπς, δεν μπορούν να είναι τίποτε άλλο από τεχνητές ή συμβατικές, και το όποιο κύρος τους δεν μπορεί να είναι παρά αυτό που τους προσδίδει ο νομοθέτης τους. Έχοντας όμως τόσο λίγο βάρος αυτές καθαυτές και εάν έχουν απόλυτη ανάγκη το εξωτερικό στήριγμα του νομοθέτη για να έχουν κάποια αξία και να υπάρχουν, τότε είναι ανησυχητικά εύθραυστες: τι ακριβώς είναι και από πού προέρχονται; (…)

Έτσι, ο πόλεμος μεταξύ όλων των διακηρύξεων και απόψεων, δηλαδή με δυο λόγια ο πόλεμος καθενός ανθρώπου εναντίον του συνανθρώπου του, είναι κατά τον Χομπς η μεγάλη αλήθεια αναφορικά με το διάλογο πάνω στη δικαιοσύνη και το αγαθό. Αυτή η ιδέα προσδιορίζει και μια συγκεκριμένη αντίληψη του πολιτικού, η οποία χαρακτηρίζει τους Νέους Χρόνους. (…)

Εάν κάνουμε ένα άλμα αιώνων, θα δούμε ότι, ενώ ο Αριστοτέλης παίρνει πολύ σοβαρά τις πολιτικές διακηρύξεις, ο μεγάλος νεωτερικός κριτικός του, ο Τόμας Χομπς, τις χλευάζει και τις θεωρεί σαν έκφραση ατομικής ματαιοδοξίας. Αυτή η διαφορά καταδείχνει τη διαφορά, η οποία χαρακτηρίζει τη νεωτερική πολιτική.

Για τον Αριστοτέλη, οι ποικίλες πολιτικές διακηρύξεις είναι βάσιμες αλλά ταυτόχρονα και ανοικτές στην αμφισβήτηση, διότι το ανθρώπινο αγαθό είναι σύνθετο, αβέβαιο και ποικίλει. Και ακριβώς επειδή είναι και τα δυο, οι υποστηρικτές τους μπορούν να συνυπάρχουν στην ίδια Πόλη. Απεναντίας, για τον Χομπς το γεγονός ότι όλες οι πολιτικές διακηρύξεις είναι δυνατόν να τεθούν υπό αμφισβήτηση, σημαίνει ότι δεν είναι βάσιμες, ότι καμιά τους δεν μπορεί να δικαιολογηθεί. 

Εκεί που ο Αριστοτέλης διακρίνει λοιπόν τις απαρχές ενός διαλόγου για τη δικαιοσύνη, που αξίζει να προσεχθεί σοβαρά από την φιλοσοφία, ο Χομπς βλέπει μια κωμική σκηνή, όπου ο κάθε υποψήφιος για την εξουσία παίζει θέατρο και κομπάζει ότι κανείς άλλος δεν έχει τόση αξία όσο αυτός.  Ίσως μάλιστα θα έπρεπε να μιλήσουμε για ένα θέατρο κωμικοτραγικό, αφού ο πιο αδύναμος μπορεί πάντοτε να σκοτώσει τον δυνατότερο χάρη σε κάποιο τέχνασμα ή συμμαχώντας με άλλους, κατατροπώνοντας έτσι τις αξιώσεις του για ισχύ. Κάθε πολιτική διαμάχη δεν είναι τελικά παρά μια υπόθεση ματαιοδοξίας και φυσικά δεν υπάρχει πραγματικός λόγος να προτιμηθεί ο κομπασμός του ενός από τη μεγαλαυχία του άλλου. 

Ουσιαστικά, ο Χόμπς “εξατομικεύει” και “ψυχολογικοποιεί” τις πολιτικές διακηρύξεις. Εκεί που οι Έλληνες αναγνώριζαν και εκτιμούσαν το δημόσιο λόγο του πολίτη, ο Άγγλος δεν βλέπει παρά κάποιο κρυφό ιδιωτικό πάθος. (…)

Για τον Αριστοτέλη, το πολιτικό πρόβλημα επιδέχεται φυσικά πολλές καλές, αν και όχι όλες εξίσου καλές, λύσεις. Δεν υπάρχει μόνο μία καλή λύση. Η Πόλη είναι βασικά πλουραλιστική, διότι δεν αναγνωρίζει ένα και μόνο βασικό συστατικό στοιχείο, πχ την ατομική επιθυμία για ισχύ του Χόμπς, ή την ατομική βούληση του Ρουσώ. 

Για τον Αριστοτέλη, δεν υπάρχει η “ισχύς”, ούτε ως θεσμός, ούτε ως πάθος. (…) Αυτό που εμείς ονομάζουμε ισχύ, για τον Αριστοτέλη είναι η συνάρθρωση του ανθρώπινου κόσμου, που υπερβαίνει και διατηρεί το ασύμμετρο των διάφορων αγαθών, δηλαδή τελικά την επικίνδυνη και συνάμα γενναιόδωρη ακαθοριστία του αγαθού. Ο τρόπος με τον οποίον αυτό συντελείται κάθε φορά, είναι αυτό που οι Έλληνες αποκαλούν πολιτεία. Γι’ αυτό το λόγο, το εννοιολογικό εργαλείο τους δεν είναι η ισχύς, αλλά το πολίτευμα. (…)

Το πολίτευμα, η πολιτεία, είναι αυτό που συγκροτεί, στον Αριστοτέλη, την ταυτότητα της Πόλεως. Τι είναι το πολίτευμα; Είναι μια ιδιαίτερη εννόηση της δικαιοσύνης, το πόρισμα μιας διαβούλευσης που είναι συγχρόνως ρητή και υπόρρητη, και η οποία λαμβάνει χώρα εντός της Πόλεως αναφορικά με το τι είναι δίκαιο και τι άδικο. (…)»

Pierre Manent, La Cité de l’ Homme (1994)

Σημ.HS. Από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ κυκλοφορούν στα ελληνικά δύο βιβλία του Πιέρ Μανάν, τα Οι μεταμορφώσεις της πόλεως (2014) και Απλά μαθήματα πολιτικής φιλοσοφίας (2005).

 

Ποιο είναι το κεντρικό ζήτημα | Μνήμη Jean-Pierre Voyer

“Το εμπόρευμα και το Κράτος μάς έχουν κάνει τόσο ηλίθιους και στενόκαρδους, ώστε η μόνη κατανοητή γλώσσα που ξέρουμε σήμερα να μιλάμε είναι η γλώσσα των αντικειμένων μας στις σχέσεις μεταξύ τους. Είμαστε ανίκανοι να καταλάβουμε μια πραγματικά ανθρώπινη γλώσσα και μια πραγματικά ανθρώπινη γλώσσα ούτε που μας αγγίζει. Από τη μια μεριά τη θεωρούμε και την αισθανόμαστε σαν μια ικεσία, σαν ένα παρακαλετό και συνεπώς σαν εκδήλωση εξευτελισμού και έκφραση ντροπής και ονείδους. Από την άλλη, μας φαίνεται να λέει παλαβομάρες και ασυναρτησίες, οπότε τη νιώθουμε σαν απειλή και την απορρίπτουμε. 

Είμαστε τόσο πολύ αλλοτριωμένοι, που η ενδόμυχη και γνήσια γλώσσα της ανθρώπινης ουσίας μας μάς φαίνεται σαν προσβολή στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ενώ την αλλοτριωμένη γλώσσα των εμπορευμάτων τη θεωρούμε ως έκφραση της ίδιας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που την επιβεβαιώνουν υποτίθεται τα δικαιώματά της και είναι γεμάτη αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια.

Για ποιο λόγο οι άνθρωποι δεν μιλούν μεταξύ τους στους λεγόμενους δημόσιους χώρους; Αυτό είναι το μοναδικό ερώτημα, το θεμελιώδες ζήτημα, που εμπεριέχει όλα τα άλλα! Οποιοδήποτε άλλο ερώτημα οποιοδήποτε άλλο ζήτημα, που ισχυρίζεται ότι έχει σημασία από μόνο του, δεν είναι παρά απάτη, ρεφορμισμός και παραπλανητικό τέχνασμα από την πλευρά του εχθρού.

Πάνω σε αυτό το ερώτημα, πάνω στη ζήτημα της σιωπής των ανθρώπων στους δρόμους, που είναι και το κεντρικό ζήτημα, χωρίζονται οι φίλοι και οι εχθροί του χρήματος, οι φίλοι και οι εχθροί του Κράτους. Και η απάντηση σε αυτό το ερώτημα, είναι η στρατηγική απάντηση σε όλα τα ερωτήματα. (…)

Ποια είναι η θεωρητική απάντηση σε αυτό το ερώτημα; Η θεωρητική απάντηση στο ερώτημα «για ποιο λόγο οι άνθρωποι δεν μπορούν να μιλήσουν μεταξύ τους στους δρόμους;» είναι η εξής: «Επειδή δεν έχουν τίποτα να πουν ο ένας στον άλλον»! (…)

Και η θεωρητική απάντηση στο ερώτημα «για ποιο λόγο οι άνθρωποι δεν έχουν να πουν τίποτα ο ένας στον άλλον;», είναι: «Επειδή τα εμπορεύματα μιλούν αντί γι’ αυτούς, επειδή τα εμπορεύματα ασκούν αντί γι’ αυτούς την πρακτική της ελεύθερης συνομιλίας, της φλυαρίας, επειδή τα εμπορεύματα σκέφτονται για λογαριασμό των ανθρώπων, επειδή τα εμπορεύματα έχουν ιδέες αντί των ανθρώπων, επειδή τα εμπορεύματα έχουν ανθρώπινες σχέσεις μεταξύ τους αντί να έχουν οι άνθρωποι». 

Τα εμπορεύματα ασκούν την ανταλλαγή στη θέση των ανθρώπων. Τα πράγματα ασκούν στην πράξη την ανθρώπινη ουσία αντί των ανθρώπων.

Εκεί όπου φλυαρούν τα εμπορεύματα, εκεί όπου τα εμπορεύματα σκέφτονται, οι άνθρωποι το βουλώνουν.”

Ζ.-Π. Βουαγιέ, Μια Έρευνα πάνω στη φύση και τα αίτια της εξαθλίωσης των ανθρώπων (1976)

Σημ. HS. Ο Ζαν Πιέρ Βουαγιέ, ο πιο φιλοσοφημένος από τους άμεσους απόγονους των Καταστασιακών, άφησε το μάταιο τούτο κόσμο την 1η του Δεκέμβρη της περασμένης χρονιάς σε ηλικία 82 ετών. Τον θυμόμαστε για όσα καλά έχει γράψει, και δεν είναι λίγα.