Ένα δάκρυ για την Ουτοπία

«Φαντάζεστε ότι η ουτοπία είναι η τολμηρότερη απ’ όλες τις σκέψεις. Αυτό που δεν υπάρχει πουθενά, αυτό που δεν συνέβη σε κανέναν, αυτό που ποτέ κανείς δεν είδε, αυτό που έχει παραμείνει μέχρι σήμερα αδιανόητο, αυτό που με μια λέξη είναι το τελείως άλλο, που δεν είναι ούτε εδώ, ούτε παραδίπλα, ούτε πάνω μας, ούτε πίσω μας, ούτε λίγο πιο πέρα, με δυο λόγια η ΟΥ-ΤΟΠΙΑ, ορίστε, αυτό είναι που θα μπορούσε να γίνει πραγματικότητα, έτσι όπως το ονειρευόμαστε, σήμερα, εδώ και τώρα, μπροστά στα μάτια μας, ΑΝ ΤΟ ΘΕΛΑΜΕ.

Αχ, φτάνει μόνο να το θέλαμε πολύ! Αχ, αν οι άνθρωποι ήθελαν να είναι ελεύθεροι! Ω, αν οι άνθρωποι γνώριζαν πώς να είναι ελεύθεροι! Αχ, αν ήθελαν να είναι ελεύθεροι να το γνωρίσουν! Ω, αν ήξεραν να είναι ελεύθεροι να το θέλουν! Αν ήταν ελεύθεροι να ξέρουν αυτό που θέλουν! Αν ήθελαν να ξέρουν ότι θα μπορούσαν να είναι ελεύθεροι αν το ήθελαν! Αχ, αν έστω μόνο το ήξερε ο Πρόεδρος! Αν το ήξερε η νεολαία! Αν το μπορούσαν τα γηρατειά! Αν όλοι οι άνθρωποι του κόσμου… Αν σε αγαπώ, πρόσεχε τον εαυτό σου… Αν οι κότες είχαν δόντια. Κι αν δεν απομείνει παρά μονάχα ένας, αυτός θα είμαι εγώ…

Κι από την άλλη, σας αρέσει να βλέπετε την ουτοπική πολιτεία σαν μια ελεύθερη κοινότητα. Φαντάζεστε αυτή την πολιτεία του ου-τόπου σαν μια ελεύθερη ένωση ανθρώπων. Στο πουθενά, πιο μακριά κι από το πιο μακριά, θα έκοβε τους κάβους και θα έπλεε στην ελευθερία : τέρμα τα προγονικά δεσμά, τέρμα οι αρχαϊκές προκαταλήψεις, τέρμα οι λαϊκότροποι καταναγκασμοί, τέρμα όλες οι παγίδες του παρελθόντος. Εκεί μακριά, πέρα από καθετί το ευπαρουσίαστο και το συμβατικό, θα βάλουμε ένα τέλος στην ατιμωτική υποδούλωση της ζωής μας στο νεκρό παρελθόν και θα κάνουμε χώρο σε άπειρες νέες επινοήσεις.

Η ουτοπία, μια ελεύθερη πολιτεία; Τι κακόγουστο αστείο! Μα όλα τα κείμενα για την ουτοπία, όλα μέχρις ενός, μαρτυρούν ένα πράγμα: η ουτοπική κοινωνία στηρίζεται στον ΚΑΛΟ ΝΟΜΟ, στον αγαθοεργό νόμο, σε κανόνες που θέλουν το καλό μας, σε μια νομοθεσία που μας αγαπά, στον κώδικα που σκέφτεται για εμάς και γνωρίζει αντί για εμάς αυτό που πρέπει να μας ικανοποιεί. Η ουτοπία είναι το άκρον άωτο του πατερναλισμού, ο θρίαμβος της διακυβέρνησης, η πιο ακραία φιλανθρωπία. Στον αναγνώστη της ξυπνάει τη δίψα για υποταγή, τη νηπιακή συμπεριφορά. Η ουτοπία είναι η φιλοσοφία που διδάσκει ακούραστα τούτο ʼδω : οι λαοί δεν ξέρουν τι θέλουνε, η ευτυχία βρίσκεται στους κανόνες.»

Vincent Descombes, « Dé-localisation Adresse aux utopistes », Stratégies de l’ utopie, εκδ. Galilée, 1979, σσ. 132-133.

 

 

FEAR AND GREED INDEX | Μανιφέστα 60

 

Το ανθρώπινο ζώον διακρίνεται, λέει, για τη νοημοσύνη του. Έτσι, έπειτα από λίγους αιώνες φωτισμού από την εμβάπτισή του στα νάματα του ορθού, λέει, λόγου κατόρθωσε, υποτίθεται, να μετράει με ακρίβεια λίγων δεκαδικών τον φόβο και την απληστία που κινούν τα νήματα των ακριβοτιμημένων αγορών του, από τις οποίες εξαρτώνται πλέον όλες οι όψεις της ζωής του. 

 

Στην ουσία του όμως όλο αυτό είναι απλό : στον τομέα αυτόν, οι μετρήσεις, οι δείκτες, οι πίνακες, οι στατιστικές καμπύλες και τα παρόμοια θέλουν απλώς να δώσουν την εντύπωση, την αίσθηση, ότι όλο αυτό το τρελό παιχνίδι είναι υπό έλεγχο, ότι ο ορθός λόγος μας, δια των επί της Γης εκπροσώπων του οικονομολόγων και τεχνοκρατών, το εποπτεύει, ότι «το έχουμε» εμείς και «δεν μας έχει» αυτό. 

Κουραφέξαλα! Ο πίνακας «Φόβου και Απληστίας» δεν αποτελεί κατά κανένα τρόπο κάποιο ορθολογικό απεικονιστικό εργαλείο. Απλώς μιμείται την μορφή του «εργαλείου», με όλο αυτό το σχήμα ενός καντράν με διαβαθμίσεις 0, 25, 35, κ.τ.τ.,  που μοιάζει με αυτό που έχουν τα αυτοκίνητα για να βλέπει ο οδηγός την ταχύτητα σε χιλιόμετρα ανά ώρα (και θα μπορούσε και αυτό, για εφέ, να έχει διάφορα χρώματα ένα για την ένδειξη «κανονική ταχύτητα», άλλο για την «επικίνδυνα μεγάλη ταχύτητα», κ.λπ.). Αλλά βέβαια το καντράν του «Φόβου και Απληστίας» των χρηματοπιστωτικών αγορών δεν μετράει κάποια δεδομένη και ανεξάρτητη από τον παρατηρητή αντικειμενική πραγματικότητα, σαν το ταχύμετρο, αλλά τείνει να διαμορφώνει καταστάσεις αφού όλοι γνωρίζουν ότι στη λειτουργία των Χρηματιστηρίων παίζουν αποφασιστικό ρόλο οι φήμες. Σε τελική ανάλυση, το ότι τέτοιες απομιμήσεις εργαλείων δεν είναι εργαλεία, φαινεται και από το ότι κατά κανόνα οι κρίσεις έρχονται ξαφνικά, χωρίς να έχει καταγραφεί η έλευσή τους από κανένα τέτοιο «καντράν».

Καλά ξυπνητούρια!

Σύνολη κοινωνία και ατομικισμός

«Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στον ορισμό του καπιταλισμού μέσω της εκμετάλλευσης (Μαρξ), τον ορισμό του μέσω του εξορθολογισμού (Βέμπερ) και τον ορισμό του μέσω της αποκοινωνικοποίησης της αγοράς (Πολάνυι); Η πρακτική κρίση που θα εκφέρουμε πάνω σε αυτό το σύστημα, θα διαφέρει από ορισμό σε ορισμό.

Αν υιοθετήσουμε τον συγκριτικό ορισμό, τότε εξετάζουμε το καπιταλιστικό φαινόμενο από τη σκοπιά της σύνολης κοινωνίας. Από αυτή λοιπόν τη σκοπιά, αυτό που έχουμε να υπερασπιστούμε εναντίον της ουτοπίας μιας αυτορρυθμιζόμενης αγοράς, δεν είναι μόνο ένα κομμάτι του πληθυσμού, είτε πρόκειται για την τάξη των εκμεταλλευόμενων (σύμφωνα με την κλασική μαρξιστική θεωρία), είτε για το κομμάτι των αποκλεισμένων (σύμφωνα με το σύγχρονο λεξιλόγιο). Διότι στην πραγματικότητα, ολόκληρη η κοινωνία απειλείται από την εξάπλωση της αγοράς. Αυτή η εξάπλωση έχει όντως ως αποτέλεσμα ότι καθετί που έχει σημασία για εμάς οφείλει να παίρνει τη μορφή ενός εμπορεύματος, ακόμα και αγαθά όπως η γη, η εργασία, το νόμισμα — τα οποία, ακριβώς, δεν μπορούν να πάρουν αυτή την εμπορευματική μορφή παρά μόνο χάρη σε ένα πλαστό νομικό κατασκεύασμα.

Από την άλλη, ένας μη-συγκριτικός ορισμός του καπιταλισμού το πιθανότερο είναι ότι εμπεριέχει μια υπόρρητα ατομικιστική συνιστώσα. Αυτό παρατηρούσε ο Ντυμόν στον Μαρξ : η προσχώρηση του φιλόσοφου Μαρξ σε μια αντίληψη της ιστορίας ως ενός συνεχούς που οργανώνεται βάσει μιας «μονογραμμικής εξελικτικής κλίμακας», πνίγει την οξυδερκή σύλληψη του ιστορικού Μαρξ σχετικά με την ασυνέχεια μεταξύ της φεουδαρχικής και της αστικής κοινωνίας. Αν όμως είναι σημαντικό να βρεθεί ένας συγκριτικός ορισμός του καπιταλισμού, ο λόγος είναι ότι ένας τέτοιος ορισμός επιβάλλει να εισαγάγουμε μια αναφορά στην ­σύνολη κοινωνία και στις ειδικά δικές της ανάγκες.

Δεν θα μπορούσα να εκφράσω καλύτερα τις συνέπειες που έχει αυτή η σκοπιά για την πρακτική φιλοσοφία (εν προκειμένω την οικονομική και πολιτική) παρά με το να παραθέσω μια γνώμη του Ντέιβιντ Ουίγκινς, ο οποίος, με αφετηρία μια αριστοτελικής έμπνευσης ανάλυση της ιδέας της δικαιοσύνης, γράφει το εξής : “Όταν η σοφία της αγοράς επεκταθεί πέρα από την ειδικά δική της σφαίρα, θα ανατρέψει πρακτικά την εκπαίδευση, την ηθική διάπλαση των ανθρώπων, το δημόσιο πνεύμα και την έγνοια για το περιβάλλον”. Αυτά είναι τα ολέθρια αποτελέσματα που θα επέλθουν εφόσον αποδεχόμαστε το πλαστό νομικό κατασκεύασμα, σύμφωνα με το οποίο όλα τα πράγματα μπορούν να γίνουν εμπορεύματα — μάλιστα, όχι μόνον μπορούν αλλά και πρέπει σύμφωνα με τους δογματικούς θεωρητικούς της ελεύθερης αγοράς — άπαξ και έχουν κάποια, οποιαδήποτε αξία. Με αυτήν ακριβώς την έννοια, επίθεση από την ουτοπία της αυτορρυθμιζόμενης αγοράς δέχεται ολόκληρη η κοινωνία και όχι μόνο ορισμένα κακότυχα στρώματα του πληθυσμού, στα οποία θα μπορούσε να δοθούν επιδόματα ή βοηθήματα για να ικανοποιηθεί κάποιο αίσθημα δικαίου.»

Vincent Descombes, « Philosopher en matière pratique », 

από το βιβλίο του Le raisonnement de l’ ours  (2007)

 

Σημ. HS. Στα ελληνικά έχει κυκλοφορήσει το βιβλίο «Δοκίμια για τον ατομικισμό» του σημαντικού Γάλλου ανθρωπολόγου Louis Dumont, τον οποίο έχουμε επίσης παρουσιάσει κάμποσες φορές στην ιστοσελίδα dangerfew. 

Πες μου πώς τρως

 

«Η σύγκριση βρίσκεται στην καρδιά της δομικής ανθρωπολογίας. Ας επιστρέψουμε στο παράδειγμα των θεσμών που διέπουν το γεύμα. Η υλιστική προσέγγιση ήταν : πες μου τι τρως και θα σου πω ποιος είσαι. Η δομιστική προσέγγιση θα είναι μάλλον : μη μου πεις μόνο τι τρως, αλλά και τι θα μπορούσες να φας · τι θα έτρωγες αν ήσουν μονάχα ένα φυσικό ον, αλλά δεν το τρως για λόγους αρχής επειδή είσαι ένα ον πολιτισμού.

Αυτό που παρουσιάζεται πάνω στο τραπέζι του φαγητού σε μια ορισμένη περίσταση και σε ένα ορισμένο στάδιο του γεύματος, είναι αυτό που δεν θα μπορούσε να παρουσιαστεί σε μια ίδια περίσταση και στο ίδιο στάδιο, όχι επειδή δεν μπορεί να το βρει κανείς στην αγορά, ή επειδή υπάρχει οικονομική στενότητα, αλλά για λόγους συμμόρφωσης με την τάξη των πραγμάτων. Αυτό που παρουσιάζεται πάνω στο τραπέζι του φαγητού παίρνει την αξία του, ή τη σημασία του, μέσα στο σύστημα σε αντίθεση με αυτό που αποκλείεται.

Για να το πούμε στο ιδίωμα της οντολογίας : η παρουσία έχει ένα νόημα επειδή η παρουσία κάποιου πράγματος συνεπάγεται την απουσία κάποιου άλλου πράγματος, και μάλιστα όχι την απουσία κάποιου άλλου πράγματος γενικά, αλλά την απουσία ενός συγκεκριμένου τύπου πράγματος όπως το ορίζουν οι κανόνες της κουλτούρας.»

 

Vincent Descombes, «Philosophy and anthropology after structuralism», Paragraph, τόμος 14, τχ 3, 1991, σσ. 226-227.

 

Σημ. HS. Όσο πλησιάζουμε προς την έκδοση του βιβλίου του Ντεκόμπ, Le complément de sujet (2004), θα πυκνώνουμε τις αναρτήσεις που αφορούν αυτόν τον μεγάλο σύγχρονο φιλόσοφο.