Η κριτική του τεχνικού πνεύματος στον Σπύρο Κυριαζόπουλο

Δεν θα σας απασχολήσω εδώ καθόλου με την ενδιαφέρουσα και χρήσιμη ανίχνευση των σχέσεων της κριτικής του Σπύρου Κυριαζόπουλου [στο εξής ΣΚ] με την σκέψη άλλων σημαντικών στοχαστών της Τεχνικής, όπως ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, ο Λιούις Μάμφορντ, ο Γκύντερ Άντερς, ή ο επίσης χριστιανός Ζακ Ελλύλ, στον οποίον άλλωστε παραπέμπει από την πρώτη παράγραφο του βιβλίου του για την καταγωγή του τεχνικού πνεύματος. Θα παρουσιάσω μόνο, με την απαραίτητη συντομία, τη θέση του με εφόδιό μου τρία σχετικά βιβλία του: 1. Η Σημερινή Γλώσσα. Η γλωσσολογία της τεχνικής (1964, στο εξής ΣΓ), 2. Η Καταγωγή του Τεχνικού Πνεύματος (1965, στο εξής: ΚΤΠ) και 3. Ενώπιον της Τεχνικής. Διαλέξεις και δοκίμια (1971, στο εξής ΕΤ).

Πραγματευόμενος το ζήτημα της Τεχνικής, ο ΣΚ έρχεται να αναμετρηθεί πλέον με τον σύγχρονο κόσμο, στον οποίο ζούσε και ζούμε κι εμείς σήμερα. Εδώ, μας καλεί να συνειδητοποιήσουμε ότι, με την προέλαση της Τεχνικής, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα κοσμοϊστορικό γεγονός, το τέταρτο μετά την εμφάνιση της ανθρώπινης γλώσσας, την νομαδική οργάνωση των πρώτων κοινωνιών και την λεγόμενη γεωργική επανάσταση. Ένα «κοσμοϊστορικό γεγονός δια του οποίου ανακατασκευάζεται ο φυσικός και ο ιστορικός κόσμος»[1] και το οποίο έρχεται να αλλάξει ριζικά και επικίνδυνα, όχι απλώς το περιβάλλον, ή τις συνθήκες διαβίωσης, αλλά τον ίδιο τον άνθρωπο, όπως άλλωστε κάνει κάθε κοσμοϊστορικό γεγονός.

 

Όσα λέει λοιπόν επί του προκειμένου ο ΣΚ, αφορούν στο φλέγον ζήτημα της παρουσίας του ανθρώπου μέσα στο σύγχρονο κόσμο μας, και ακριβώς κάτω από το πρίσμα αυτής της μέριμνας θα παρουσιάσω, πιο εστιασμένα, την κριτική που ασκεί στο τεχνικό πνεύμα.  

Τι προσδιορίζει ως Τεχνική και «τεχνικό πνεύμα» 

Ευθύς εξαρχής ο ΣΚ αποσαφηνίζει ότι, με τον όρο «Τεχνική», δεν εννοεί ομώνυμους όρους όπως τα εργαλεία ως επεκτάσεις των ανθρώπινων μελών (άροτρο, ακόντιο), διάφορα είδη συνεργασίας με τη φύση (υδρόμυλος), ή εκφράσεις ατομικής δεξιότητας (αθλητική ή μουσική τεχνική). Ούτε εννοεί την Τεχνική ως «μέθοδο παραγωγής πραγμάτων υπό τον έλεγχο της λογικής, όπως είχε ορίσει ο Αριστοτέλης την κατασκευαστική δραστηριότητα»,[2] η οποία εκμεταλλεύεται δυνάμεις της φύσης συνδεδεμένη προς την πηγή τους.

Το (συναρπαστικό) αδιέξοδο Φουκώ

Update 27/1. Παρουσιάζουμε εδώ, συνοπτικά, το κείμενο του αγαπητού μας, για τη διαύγεια και την σαφήνεια του λόγου του, Vincent Descombes, «The Order of Things: An Archaeology of what?» [«Η Τάξη των Πραγμάτων: Μια αρχαιολογία τίνος πράγματος;»]. Πρόκειται για τη συνεισφορά του στο αφιέρωμα της επιθεώρησης History and Theory. Studies in the Philosophy of History (τόμος 55, τχ 5, Δεκέμβριος 2016) στο βιβλίο του Michel Foucault Οι Λέξεις και τα Πράγματα. Μια αρχαιολογία των επιστημών του ανθρώπου [1966] (Αθήνα: 1986, Γνώση) για τα 50 χρόνια από την πρώτη έκδοσή του —και το οποίο είχε κυκλοφορήσει στα αγγλικά το 1970 με τίτλο The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences. 

Οι επιμέρους τίτλοι εδώ, είναι λίγο-πολύ δικοί μας. Δεν κρατήσαμε καμία από τις πολλές υποσημειώσεις και παραπομπές του. — Σημ. H.S

Εισαγωγικά

Το βιβλίο του Μισέλ Φουκώ Οι Λέξεις και τα Πράγματα [στο εξής: ΛκΠ] φέρει τον υπότιτλο Μια αρχαιολογία των επιστημών του ανθρώπου. Αλλά ποιες επιστήμες εννοεί με αυτό τον όρο ο «αρχαιολόγος»; Όπως θα δούμε, για ένα φιλόσοφο όπως αυτός, ο οποίος υποστηρίζει τη δυνατότητα ενός ριζικού στοχασμού εναντίον του ψυχολογισμού και γενικότερα του ανθρωπολογισμού, το τοπίο των «επιστημών του ανθρώπου» παρουσιάζεται αρκετά μπερδεμένο. Δεν είναι καταρχάς σαφές εάν είναι όντως επιστήμες, ή με ποιον τρόπο είναι επιστήμες. Επιβάλλεται λοιπόν, πολύ λογικά, να εξετάσει εάν υπάρχει δυνατότητα διεξόδου από αυτό το χάος μέσω ενός ριζικότερου τρόπου σκέψης.

Όπως επισημαίνει ο Ντεκόμπ, ο Φουκώ συνδιαλέγεται με δυο προτάσεις που είχαν γίνει προς μια τέτοια κατεύθυνση. Την πρόταση κυρίως του Merleau-Ponty, που υπέδειξε ως οδό διεξόδου την φαινομενολογική αναγωγή, και την πρόταση του δομισμού. Κατά τον Ντεκόμπ μάλιστα, μπορούμε να διαβάσουμε αυτή την φουκωϊκή αρχαιολογία των «επιστημών του ανθρώπου» ως μια απάντηση στον Μερλώ-Ποντύ, τη πρόταση του οποίου τελικώς απορρίπτει.

Ποια όμως είναι η πρόταση του ίδιου του Φουκώ και με ποιο κριτήριο, τελικά, μπορούμε να αποφασίσουμε εάν είναι επιτυχημένη; Ο Ντεκόμπ προτείνει το εξής: με κριτήριο τον τρόπο με τον οποίον ο Φουκώ ερμηνεύει αυτό που, δικαίως, αποκάλεσε «η επιστροφή της γλώσσας [language]» στο επίκεντρο της στοχαστικής και φιλοσοφικής μας μέριμνας.

Πλημμύρα εικόνων και εξηγητικοί μύθοι | Είπατε «θέαμα»; - 7

Στη συνέχεια της μίνι-σειράς μας «Είπατε “θέαμα”;» παρουσιάζουμε, σε δική μου μετάφραση, ορισμένα καίρια αποσπάσματα από το κεφάλαιο «Η Επικοινωνία», από το βιβλίο του γνωστού κι αγαπημένου μας Ζακ Ελλύλ, Présence au Monde Moderne. Problèmes de la civilisation post-chrétien [Παρουσία στον Σύγχρονο Κόσμο. Προβλήματα του μεταχριστιανικού πολιτισμού], δώρο-έκπληξη ενός καλού φίλου.

Να σημειώσουμε ότι αυτό το βιβλίο κυκλοφόρησε πριν από 72 χρόνια, το πολύ μακρινό πια 1948, δηλαδή 8 χρόνια πριν από το παρόμοιου προβληματισμού βιβλίο του Γκύντερ Άντερς, Η Απαρχαίωση του Ανθρώπου (1956) και 19 χρόνια πριν από το Η Κοινωνία του Θεάματος (1967), του Γκυ Ντεμπόρ. Οι επιμέρους δυο τίτλοι είναι δικοί μου. Θα ακολουθήσει σχετικά σύντομα ένα δεύτερο μέρος από το ίδιο βιβλίο, όπου ο Ελλύλ εξετάζει τη θέση των διανοούμενων σε αυτές τις συνθήκες, και λίγο αργότερα ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο για το «διάλογο» μεταξύ Ζακ Ελλύλ και Κορνήλιου Καστοριάδη. — Σημ. H.S.

Ο άνθρωπος δεν συλλαμβάνει σήμερα παρά φαινομενικότητες

«(…) Στο πεδίο της πνευματικής ζωής, το κεφαλαιώδες γεγονός του καιρού μας είναι ένα είδος άρνησης, ασυνείδητης αλλά γενικευμένης, να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει. Αρνούμαστε να δούμε τον εαυτό μας μέσα στην πραγματική κατάσταση, στην οποία τον θέτει ο κόσμος. Αρνούμαστε να δούμε τι είναι αυτό που συγκροτεί πραγματικά τον κόσμο μας. Αυτό ισχύει κατά κύριο λόγο για τους διανοούμενους, όμως ισχύει επίσης για όλους τους σημερινούς ανθρώπους και για τον ίδιο τον πολιτισμό μας. Έχει κανείς την εντύπωση ότι έχει τεθεί σε λειτουργία μια τεράστια μηχανή, για να παρεμποδίζει τον σημερινό άνθρωπο να αποκτήσει συνείδηση και για να τον ωθεί σε μια ασυνείδητη άρνηση, ή σε μια φυγή προς το εξωπραγματικό.

Το δραματικό χαρακτηριστικό της εποχής μας σε αυτό τον τομέα είναι ότι ο άνθρωπος δεν συλλαμβάνει τίποτε άλλο παρά φαινομενικότητες (apparences), πιστεύει στις φαινομενικότητες, ζει μέσα στη φαινομενικότητα και πεθαίνει για φαινομενικότητες. Η πραγματικότητα εξαφανίζεται —τόσο η πραγματικότητα του ίδιου του ανθρώπου, όσο και η πραγματικότητα των γεγονότων που τον περιβάλλουν.¬

¬  Εδώ δεν ασχολούμαστε βέβαια με το φιλοσοφικό πρόβλημα της φαινομενικότητας και της πραγματικότητας, δεν μας ενδιαφέρει να μάθουμε αν π.χ. η ύλη είναι πραγματική, αν όλα είναι μια ψευδαίσθηση, αν ο άνθρωπος μπορεί να συλλάβει την πραγματικότητα, κ.λπ.

Ο άνθρωπος του 20ού αιώνα αμφιταλαντεύεται ασταμάτητα ανάμεσα στο φαινόμενο και στον εξηγητικό μύθο, δηλαδή ανάμεσα σε δυο ακραίες και αντιτιθέμενες φαινομενικότητες —και μπορούμε να πούμε, πως είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο σε όλη του την ιστορία. Κινείται αέναα μέσα στο φαινομενικό, δηλαδή στην εξωτερική παρουσίαση του γεγονότος.

O Vincent Descombes για την ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» και το πολιτικό

Παρουσιάζουμε εδώ, σε δική μου μετάφραση, τη συζήτηση μεταξύ της Claire Pagès και του Vincent Descombes με θέμα την ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα», στην οποία συμμετείχε για ένα διάστημα ο Ντεκόμπ, και το ζήτημα του πολιτικού. Η Κλαιρ Παζέ είναι καθηγήτρια φιλοσοφίας, μέλος του διδακτικού προσωπικού του πανεπιστημίου της Tours. Ο Βενσάν Ντεκόμπ είναι καθηγητής φιλοσοφίας. Διδάσκει στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Παρίσι. Το έργο του σχετίζεται κυρίως με τη φιλοσοφία της γλώσσας και τη φιλοσοφία του νου. Έχει κυκλοφορήσει στα ελληνικά το βιβλίο του Το ίδιο και το άλλο. 45 χρόνια γαλλικής φιλοσοφίας 1933-1978 (Αθήνα: 1984, Πράξις), ενώ ετοιμάζεται το σπουδαίο Le Complément de Sujet. Enquête sur le fait d’agir de soi-même (Παρίσι: 2004, Gallimard). Η συζήτηση δημοσιεύτηκε εδώ. Οι υποσημειώσεις είναι δικές μου. — Σημ. H.S.

Κλαιρ Παζέ: Θα ήθελα να σας ρωτήσω σχετικά με τη συμμετοχή σας στην ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» [στο εξής ΣήΒ], προσκαλώντας σας σε ένα είδος «ανασκόπησης». Μια διευκρίνιση για να ξεκινήσουμε. Μπορείτε να θυμηθείτε την περίοδο κατά την οποία ήσασταν ενεργό μέλος της ομάδας, δεδομένου ότι η ομάδα αυτή γνώρισε πολλές διαφορετικές περιόδους, σχίσματα, κ.λπ. Μπήκατε στην ομάδα μετά από το σχίσμα του 1963-1964 ανάμεσα σε μια «τάση» υπό τον Καστοριάδη και τον Mothé[1] (η οποία κράτησε το όνομα «ΣήΒ» και την επιθεώρηση) και μια πολυσύνθετη ομάδα που ονομάστηκε «Εργατική Εξουσία» (στην οποία ανήκαν οι  P. Guillaume, J.-F. Lyotard, P. Souyri, A. Véga);[2]

Βενσάν Ντεκόμπ: Κατά τη δεκαετία του 1960, η ομάδα ΣήΒ ήταν κάπως γνωστή στο Καρτιέ Λατέν του Παρισιού, κυρίως μέσα από την ομώνυμη επιθεώρησή της, την οποία έβρισκε κανείς σε ορισμένα περίπτερα, ή μέσα από το δελτίο Εργατική Εξουσία, που μοιραζόταν, όχι χωρίς ταλαιπωρίες, στην είσοδο της Σορβόνης. Οι λίγοι σπουδαστές που συμμετείχαν, είχαν έρθει επηρεασμένοι από τον Λυοτάρ, ο οποίος δίδασκε εκείνα τα χρόνια στο πρώτο έτος, στο πλαίσιο αυτού που ονόμαζαν «Προπαιδευτική», απ’ όπου έπρεπε να περάσουν όλοι οι φοιτητές της φιλολογίας. Εγώ πάλι, δεν γνώριζα τον Λυοτάρ εκείνη την εποχή, διότι ήμουν στο προπαρασκευαστικό τμήμα και δεν παρακολουθούσα τα μαθήματα της Προπαιδευτικής. Όταν πέρασα τις εξετάσεις, ήρθα σε επαφή με την ομάδα χάρη σ’ ένα σύντροφο. Παρ’ όλα αυτά μού ζήτησαν να περιμένω μέχρι να λήξει η ιστορία με το σχίσμα πριν γίνω κι εγώ μέλος, πράγμα που πήρε κάποιο καιρό. Η ομάδα ΣήΒ στην οποία πήρα μέρος είχε πλέον περιοριστεί στην «Τάση» που ακολούθησε τον Καστοριάδη, aka Cardan, ή Chaulieu για τους παλιότερους. Τον γνώρισα λοιπόν προς το τέλος της δραστηριότητάς του, χωρίς να είμαι παρών ούτε και κατά τη στιγμή της διάλυσης, διότι είχα απομακρυνθεί από την ομάδα για να αφιερωθώ ολοκληρωτικά στην προετοιμασία των εξετάσεων για να γίνω καθηγητής.

Κ.Π.: Μπήκατε πολύ νέος στο ΣήΒ. Ποια μορφή είχε τότε η συμμετοχή σας στη δουλειά της ομάδας; Είχατε συμμετάσχει στην επιθεώρηση;

Β.ΝΤ.: Είναι ενδιαφέρον που λέτε για δουλειά της ομάδας. Πράγματι, η ομάδα δούλευε, κυρίως για την προετοιμασία της επιθεώρησης συζητώντας τα κείμενα των επόμενων τευχών. Αυτό ήταν μια μάλλον απρόσμενη συνέπεια του σχίσματος.

Καταρχήν, ήμασταν μια πολιτική ομάδα και όχι ένας όμιλος στοχασμού. Συνεπώς, αφιερώναμε το κύριο μέρος των συζητήσεών μας στον καθορισμό της πολιτικής γραμμής μας απέναντι στην επικαιρότητα, στα πρόσφατα συμβάντα, στην εξέταση των προοπτικών που μας προσέφεραν αυτά αναφορικά με τη διάδοση των ιδεών μας, στη διαμόρφωση των συμμαχιών μας, κ.λπ.

Αλλά στην πράξη λειτουργούσαμε πολύ συχνά σαν ένας όμιλος στοχασμού. Το σχίσμα ήταν πίσω μας, όμως έμενε να ολοκληρώσουμε την κριτική του μαρξιστικού δόγματος, πάνω στο οποίο η ομάδα είχε μέχρι τότε θεμελιώσει τις δραστηριότητές της. Συνέβαινε λοιπόν να περάσουμε ένα ολόκληρο βράδυ συζητώντας θέματα όπως το κατά πόσον ήταν δυνατόν να υπολογιστεί το «ποσοστό εκμετάλλευσης», ποιος θα μπορούσε να είναι ένας πιο λειτουργικός ορισμός της υπεραξίας, ή μια διατύπωση των νόμων της οικονομικής δυναμικής. Μερικές φορές ήταν σαν να ήμασταν σ’ ένα σεμινάριο κοινωνιολογίας με θέμα τις μεταλλάξεις των δυτικών κοινωνιών και των νέων δυσλειτουργιών τους. Θυμάμαι μάλιστα ότι ένα βράδυ κάποιοι σύντροφοι είχαν παραπονεθεί για τον υπερβολικά θεωρητικό χαρακτήρα των συνελεύσεών μας.

Ο χρήσιμος Χριστιανισμός

Jacques Ellul (1912-1994)

«Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ο Αστός είναι ευθέως και άμεσα εχθρός του Θεού. Αλλά είναι ικανός να κάνει κάποιες επιλογές από την κληρονομιά του χριστιανισμού. Υπάρχουν ακόμη σ’ αυτό τον κυκεώνα, λέει, πολλά καλά να κρατήσουμε. Η αρετή και η ηθική αυστηρότητα λόγου χάρη. Ο Αστός μπορεί να ωθήσει στα άκρα την εκμετάλλευση του κόσμου εφαρμόζοντας μια ορισμένη απαίτηση για αρετή, αφού αυτά τα δυο μπορούν να συμβαδίζουν όπως η αυστηρή δίαιτα και ο πρωταθλητισμός. 

 

Για το σκοπό αυτό μπορεί επίσης να διαχωρίσει την κατακόρυφη διάσταση του χριστιανισμού (τη διάσταση του Θεού, στον οποίον αποκρίνεται η πίστη) από την οριζόντια (τη διάσταση της Ανθρωπότητας, στην οποία στεγάζεται η αγάπη) και να απορρίψει την πρώτη βαστώντας μόνη τη δεύτερη ως αναγκαία για να εξηγεί και να δικαιολογεί το προμηθεϊκό εγχείρημα της αστικής τάξης για την Ανθρωπότητα — μια ανθρωπότητα χωρίς Θεό βέβαια, αλλά όχι και δίχως θρησκεία, όχι δίχως χριστιανισμό. Έναν άθεο χριστιανισμό; Ναι. Ορισμένοι αργοπορημένοι επίσκοποι και αμαθείς νέοι ανακαλύπτουν σήμερα με έξαψη αυτή την επανάσταση, όμως ο Αστός την έχει κάνει ήδη εδώ κι εκατόν πενήντα χρόνια! 

Βέβαια ο Αστός παρέμεινε χριστιανός, αλλά παρέμεινε μόνον επειδή τού ήταν χρήσιμο. Τα θαύματα και την Ανάσταση; Ε, καλά, ας ρίξουμε ένα σεμνό πέπλο πάνω σε τούτες τις ανοησίες. Ο Αστός χρειαζόταν να υποκρίνεται ότι πιστεύει σε αυτά, επειδή μια από τις πολλές χρησιμότητες του χριστιανισμού ήταν να καλλιεργεί το πνεύμα υπακοής στους φτωχούς και στους κοινωνικά κατώτερους: “Ο φτωχός δοξάζεται με την ταπεινότητά του”, πόσο βολικό για εκείνον που τον εκμεταλλεύεται.

Ο χριστιανισμός ήταν ένα επιπλέον εργαλείο διακυβέρνησης, αλλά για να γίνει αυτό χρειαζόταν να τον κάνουν εύχρηστο και κατάλληλο γι’ αυτή την υπηρεσία. Να πιστεύουν στο Θεό, αυτό είναι καλό για τους φτωχούς, για τους μαύρους και για τα παιδιά. — “Ο Θεός είναι το σημείο στήριξης, στο οποίο εφαρμόζω το μοχλό μου για να τους κινώ”: αυτή είναι η σκέψη του Αστού. 

Μανιφέστα 42 | Αμφιβολία και βεβαιότητα

§ 467. Κάθομαι μ’ έναν φιλόσοφο στον κήπο· λέει ξανά και ξανά «Γνωρίζω ότι αυτό είναι ένα δέντρο», δείχνοντας ένα δέντρο κοντά μας. Έρχεται ένας τρίτος και το ακούει, κι εγώ του λέω: «Δεν είναι τρελός ο άνθρωπος: απλά φιλοσοφούμε».

§ 340. Γνωρίζουμε, με την ίδια βεβαιότητα με την οποία πιστεύουμε οποιαδήποτε μαθηματική πρόταση, πώς προφέρονται τα γράμματα Α και Β, πώς ονομάζεται το χρώμα του ανθρώπινου αίματος, ότι οι άλλοι άνθρωποι έχουν αίμα και ότι το λένε «αίμα».

§ 341. Δηλαδή, οι ερωτήσεις που εγείρουμε και οι αμφιβολίες μας εξαρτώνται από το γεγονός ότι ορισμένες προτάσεις εξαιρούνται από την αμφιβολία, είναι σαν να λέμε οι μεντεσέδες γύρω από τους οποίους εκείνες περιστρέφονται.

§ 342. Δηλαδή, ανήκει στη λογική των επιστημονικών μας ερευνών ότι ορισμένα πράγματα στην πράξη δεν αμφισβητούνται.

§ 343. Δεν ισχύει όμως ότι απλά και μόνο δεν μπορούμε να ερευνήσουμε τα πάντα, και ότι για το λόγο αυτό είμαστε υποχρεωμένοι να ικανοποιηθούμε με παραδοχές. Εάν θέλω η πόρτα να γυρνάει, οι μεντεσέδες πρέπει να μένουν σταθεροί.

§ 115. Όποιος θα ’θελε να αμφιβάλλει για τα πάντα, δεν θα κατάφερνε να αμφιβάλλει για τίποτα. Το ίδιο το παιχνίδι της αμφιβολίας ήδη προϋποθέτει τη βεβαιότητα.

§ 114. Όποιος δεν είναι σίγουρος για κανένα γεγονός, τότε δεν μπορεί να είναι σίγουρος ούτε για το νόημα των λέξεών του.

§ 369. Εάν ήθελα να αμφισβητήσω ότι τούτο εδώ είναι το χέρι μου, πώς θα μπορούσα να μην έχω αμφιβολίες για το αν η λέξη «χέρι» έχει καν νόημα; 

§ 121. Μπορεί άραγε να πει κανείς: «Όπου δεν υπάρχει αμφιβολία δεν υπάρχει ούτε γνώση»; 

§ 122. Δεν χρειάζεται κανείς λόγους για να αμφιβάλλει;

Λ. Βίττγκενσταϊν, Περί βεβαιότητος

Εισαγωγή – μετάφραση: Μίλτος Θεοδοσίου

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2018