Άλλο το σκέπτομαι και άλλο το κατανοώ

«Ο Gilbert Ryle δεν είναι πλήρως συμπεριφοριστής, αν και του έχει αποδοθεί αυτή η μομφή. Είναι πιο λεπτά τα πράγματα μαζί του εξαιτίας της στιβαρής παιδείας του στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία: αυτή του έδωσε ένα ολόκληρο υπόβαθρο, που τον προφυλάσσει από το να πέσει σε μια τόσο χονδροειδή θέση σαν αυτήν που του αποδίδουν. Αναλύοντας τον “Σκεπτόμενο” του Ροντέν [στο The Concept of Mind, 1949], ο Ryle μάς παρέχει μια έννοια του σκέπτεσθαι σύμφωνα με την οποία το σκέπτεσθαι [thinking] έχει ένα τρόπο γραμματικής έκφρασης παρόμοιo με των επιρρημάτων.

Η διαφορά είναι η εξής: εάν μιλάμε για σκέπτεσθαι με την έννοια του “Σκέπτομαι κάποιον” ή του “Σκέπτομαι ένα πρόβλημα”, τότε έχουμε να κάνουμε με ένα σκέπτεσθαι που ο τρόπος της γραμματικής του έκφρασης είναι ρηματικός, διότι σε αυτές τις περιπτώσεις πρόκειται περί δραστηριότητας. Θα ρωτήσετε: Τι είναι αυτό που δείχνει ότι πρόκειται για δραστηριότητα; Η απάντηση βρίσκεται στον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο αυτό το ρήμα (“σκέπτομαι”) χρησιμοποιείται όταν πχ λέμε “Έχω βάλει κάτω το μυαλό μου και σκέφτομαι αυτό το πρόβλημα και ενοχλούμαι όταν χτυπάει το τηλέφωνο, γιατί με διακόπτει, μου χαλάει τον ειρμό”.

Ορίστε λοιπόν ένα απλός γραμματικός κανόνας που αφορά τα ρήματα δραστηριότητας: εάν μπορεί κανείς να με διακόψει σε αυτό που μου αποδίδει το ρήμα, τότε αυτό σημαίνει πως κάνω μια δραστηριότητα. Είναι αδύνατο να διακόψουμε κάποιον που δεν ασκεί μια δραστηριότητα.

Ας το συγκρίνουμε τώρα αυτό με τον τρόπο που χρησιμοποιούμε το ρήμα κατανοώ. Στην παραδοσιακή φιλοσοφία του νου, το ρήμα κατανοώ [to understand] θεωρείται και αυτό ως ένα ρήμα δραστηριότητας: “Κατανοώ σχηματίζοντας μια εικόνα, την οποία συνδέω με τις λέξεις που ακούω”. Όμως ο Βίττγκενσταϊν έδειξε για ποιο λόγο το κατανοείν δεν είναι και δεν θα μπορούσε να είναι μια δραστηριότητα. Η δραστηριότητα είναι κάτι που είναι δυνατόν να διακοπεί. Μπορεί να συμβεί αυτό σε οτιδήποτε εννοούμε με το ρήμα κατανοώ; Όχι, δεν είναι δυνατόν να με διακόψει κάποιος όταν κατανοώ κάτι. Αυτό σημαίνει ότι δεν είμαι απασχολημένος, δεν είμαι  εν δράσει, όταν κατανοώ. Ούτε άλλωστε μπορεί κανείς να μου δώσει εντολή να κατανοήσω ένα πρόβλημα, ενώ σαφέστατα μπορεί να μου δώσει εντολή να σκεφτώ ένα πρόβλημα. Επομένως, το ρήμα κατανοώ δεν δηλώνει μια δραστηριότητα. Δηλώνει μάλλον μια ικανότητα, μια δεξιότητα, η οποία μάς επιτρέπει να κάνουμε κάποια πράγματα.

Αυτή είναι μια πρώτη γραμματική μορφή της έννοιάς μας του σκέπτεσθαι. Όμως υπάρχει και μια άλλη μορφή : η επιρρηματική. Σε σημειώσεις που έγραψε ενόσω προσπαθούσε να ξεκαθαρίσει τις απόψεις του για την “φιλοσοφία της ψυχολογίας”, ο Βίττγκενσταϊν εξετάζει τους χειρώνακτες. Ρωτάει: “Μπορούμε να πούμε ότι ο ξυλουργός σκέπτεται; Τι πρέπει να εννοήσουμε ως “σκέψη” προκειμένου να πούμε ότι ο ξυλουργός σκέπτεται; Πρέπει να έχουμε κατά νου φράσεις ή αναπαραστάσεις [representations];”. Φυσικά, αυτό δεν είναι διόλου απαραίτητο. Αρκεί να μπορούμε να πούμε ότι ο ξυλουργός είναι συγκεντρωμένος σε αυτό που κάνει. Αν τον δούμε να δουλεύει και πούμε “Δουλεύει προσεκτικά, αυτό το έκανε επιμελημένα”, ή “Αυτό του ξέφυγε”, τότε εφαρμόζουμε σε αυτόν επιρρήματα του σκέπτεσθαι, δεδομένου ότι τα επιρρήματα προσεκτικά και επιμελημένα σημαίνουν ότι ο ξυλουργός σκέφτεται αυτό που κάνει. Για τον ξυλουργό, το ότι σκέφτεται αυτό που κάνει δεν είναι μια δραστηριότητα, την οποία θα έκανε επιπλέον της δραστηριότητάς του να φτιάχνει ένα έπιπλο. Καθόλου! Στο παράδειγμα αυτό, η σκέψη είναι ένα με τον τρόπο με τον οποίο δουλεύει ο ξυλουργός. Όταν η δραστηριότητα του σκέπτεσθαι συνίσταται στο να είναι κανείς προσεκτικός και συγκεντρωμένος σε αυτό που κάνει, τότε το σκέπτεσθαι είναι επιρρηματικό.

Γενικά, η έννοια του νου την οποία μπορούμε τώρα να διατυπώσουμε, είναι πολύ πλουσιότερη και πιο ποικίλη από την παραδοσιακή αντίληψή της, η οποία είχε το μεγάλο μειονέκτημα να είναι ομοιόμορφη, μονοδιάστατη. Η παραδοσιακή έννοια λέει ότι ο νους είναι ένα σύστημα, στο οποίο υπάρχουν αναπαραστάσεις. Μας δίνουν κλασικά την εικόνα ενός ποταμού. Ο νους είναι, λένε, μια ροή αναπαραστάσεων ή βιωμάτων, μια ακολουθία νοητικών συμβάντων, όπου το ένα διαδέχεται το άλλο. Έτσι, όλα όσα έχουν να κάνουν με τον νου, οφείλουν να μπαίνουν σε αυτό το καλούπι: η μνήμη πρέπει να είναι μια αναπαράσταση, η πρόθεση πρέπει να είναι μια αναπαράσταση, η κατανόηση πρέπει να είναι μια αναπαράσταση, κ.ο.κ.

Από εδώ προκύπτει το ενδιαφέρον που έχει ο Βίττγκενσταϊν. Μας υπενθυμίζει ότι ένα μεγάλο μέρος από το λεξιλόγιό μας που αφορά στο νου, έχει να κάνει με ικανότητες, και σε αυτό βρίσκεται η καρδιά της κριτικής που άσκησε στην “ιδιωτική γλώσσα”. Κατανοώ, εννοώ —αυτά τα δυο βασικά ρήματα μιας θεωρίας της γλώσσας— δεν δηλώνουν δραστηριότητες. Όταν κάποιος μιλάει για να πει κάτι, δεν κάνει δυο δραστηριότητες, δεν ξεκινάει πρώτα “συναρμόζοντας λέξεις” και έπειτα προχωράει “εκφωνώντας τις” έτσι ώστε να εννοήσει κάτι με αυτές. Απεναντίας, εννοώ κάτι είναι ο τρόπος με τον οποίο προφέρω λέξεις. Κατανοώ, πάλι, δεν είναι μια δραστηριότητα, η οποία υποτίθεται ότι συνοδεύει την δραστηριότητα “ακούω κάποιον να λέει κάτι”. “Κατανοώ τι λέει” είναι η καταστατική θέση μου αναφορικά με αυτό που λέει ο άλλος. Έχοντας κατακτήσει αυτή τη θέση, μπορώ να ισχυριστώ ότι κατανόησα τι μου είπε, αρκεί να είμαι σε θέση να το εξηγήσω, ή να αντιδράσω σε συνάρτηση με αυτό. Αντιθέτως, εάν δεν το έχω κατανοήσει, είναι σαν να έχω πέσει πάνω σε ένα παράξενο εμπόδιο, δεν ξέρω τι μού είπε.»

Βενσάν Ντεκόμπ, από συνέντευξη στον Sergio Benvenuto (31/1/2001)

 

 

Θεωρία και Πολιτική

Richard Rorty (1931-2007)

«Οι διανοούμενοι δεν βλέπουν ότι επενδύοντας τις πνευματικές τους δυνάμεις σε μια κριτική θεωρία της κουλτούρας και της ιδεολογίας (Cultural Studies), παύουν να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις μιας πολιτικής σκέψης. Στην πολιτική το ζήτημα δεν είναι να έχεις καλύτερη θεωρία από τους άλλους, δηλαδή μια θεωρία που να σου επιτρέπει να έχεις απάντηση για όλες τις δυνατές αντιρρήσεις, αλλά να είσαι σε θέση να κάνεις συγκεκριμένη μια δυσκολία, μια δυσφορία, μια οδύνη, μια σύγκρουση, χρησιμοποιώντας πολιτικούς όρους, δηλαδή το λεξιλόγιο της δημόσιας συζήτησης και των νομοσχεδίων. Για τον Ρόρτι, τα αμαρτήματα της Θεωρίας* είναι η φυγή προς την αφαίρεση και η επίκληση του άφατου.»

Vincent Descombes, Rorty contre la Gauche Culturelle (1999)

 

* Σημείωση του V.D. — Στα γραπτά της αμερικάνικης πολιτισμικής κριτικής [στην οποία αναφέρεται ο Ρόρτι], η λέξη «θεωρία» χρησιμοποιείται ως απόλυτο ουσιαστικό. Δεν χρειάζεται διευκρίνηση τίνος πράγματος θεωρία είναι η θεωρία, ή με ποιον τρόπο αναφέρεται σε παρατηρήσεις. Ξανασυναντάμε εδώ μια ιδιαιτερότητα της γαλλικής χρήσης της λέξης της δεκαετίας του ’60 (ειδικά στα «πρωτοποριακά» περιοδικά εκείνης της εποχής). Υπάρχουν άλλωστε μεγάλες ομοιότητες ανάμεσα στη γαλλική χρήση του χτες και την αμερικάνικη του σήμερα. Η βασική ιδέα εδώ είναι ότι μπορεί κανείς να κάνει τη δουλειά του ως κριτικός (λογοτεχνίας, κινηματογράφου, κ.λπ.) με δυο τρόπους : είτε χωρίς να έχει μια θεωρία για την πρακτική του και για το αντικείμενό του — υποπίπτοντας επομένως στις αυταπάτες του «εμπειρισμού» και του «θετικισμού» —, είτε πάλι με το να εξοπλιστεί με μια θεωρία που να του επιτρέπει να αχρηστέψει τα ιδεολογικά τεχνάσματα μέσω των οποίων το κυρίαρχο «σύστημα» (με τους αυθαίρετους αποκλεισμούς και τις προτιμήσεις του) τείνει προς την τέλεια αναπαραγωγή του εαυτού του.

 

Stardust 2022

 

Έχοντας από χρόνια εμπεδώσει σιγά σιγά ότι είμαι μια εξελιγμένη αμοιβάδα, ένας σάκκος πρωτοπλάσματος και μια τυχαία δέσμη υπερχορδών, δεν δυσκολεύτηκα διόλου να δεχτώ, αυτές τις μέρες και με ενθουσιασμό, ότι είμαι και αστρόσκονη ... που μπορεί να σημαίνει ότι είμαι και σαλάμι!

 

Στη φωτογραφία ένα κομμάτι από ισπανικό σαλάμι chorizo, που ο χιουμορίστας αστροφυσικός Etienne Clein, διευθυντής στην Επιτροπή Εναλλακτικών Ενεργειών και Ατομικής Ενέργειας της Γαλλίας, παρουσίασε ως φωτογραφία δήθεν του "Proxima Centauri, του κοντινότερου άστρου στον Ήλιο μας".

 

O πεζογράφος Mark Twain δίνει συνέντευξη στο δημοσιογράφο Samuel Clemens*

 

S.C. Έχετε αδέλφια;
M.T. Έχω έναν αδελφό. Τον Bill. Ο καημένος ο Bill!
S.C. Έχει πεθάνει;
M.T. Αυτό δεν μπορέσαμε ποτέ να το εξακριβώσουμε. Βλέπετε ο Bill κι εγώ
ήμασταν δίδυμοι. Μια μέρα, ενώ η τροφός μάς έπλενε και τους δύο μαζί στην ίδια
μπανιέρα, ο ένας πνίγηκε. Καθώς μοιάζαμε σαν δυο σταγόνες νερό,
δεν μπόρεσε ποτέ να διαπιστωθεί η ταυτότητά του.

 

*Ο Samuel Langhorne Clemens, γνωστός με το ψευδώνυμό του Mark Twain, ήταν Αμερικανός συγγραφέας, χιουμορίστας, επιχειρηματίας, εκδότης και λέκτορας.

Ο μοναχικός θάνατος της Χάτυ Κάρολ (1964) Mετάφραση – Επίμετρο: Ορφέας Απέργης

 

(Kids Playing in the Courtyard of a Building),
1961,Henri Ballot. Gelatin silver print, 9.5 x 7 in.
Copyright Instituto Moreira Salles Collection

 

 

Ο Γουίλιαμ Ζανζίνγκερ σκότωσε τη φτωχή την Χάτυ Κάρολ
μ’ ένα μπαστούνι που το έπαιζε με το δάχτυλο που φόραγε το διαμαντένιο δαχτυλίδι
σε μια κοσμική εκδήλωση, σ’ ένα ξενοδοχείο της Βαλτιμόρης
και φωνάξανε τους μπάτσους και του πήρανε το όπλο
και τον πήγανε στο τμήμα
και του απαγγείλανε κατηγορία για πρώτου βαθμού ανθρωποκτονία
Αλλά όλοι εσείς που είσαστε με το αίσχος φιλοσοφικοί
Και κάνετε σε όλους τους φόβους κριτική
Πάρτε το, το κουρέλι από το πρόσωπό σας μακριά
Τώρα δεν είναι η ώρα για δάκρυα
Ο Γουίλιαμ Ζανζίνγκερ που στα 24 του
είναι ιδιοκτήτης φυτείας καπνού 2.400 στρεμμάτων
με πλούσιους γονείς που του παρέχουν και τον προστατεύουν
και διασυνδέσεις με πολιτικούς στο Μέρυλαντ
αντέδρασε σ’ αυτό που έκανε σηκώνοντας τους ώμους
και με βρισίδι και χαμογελάκι και γρυλίζοντας σα σκύλος
πήρε μονάχα μερικά λεπτά να βγει μ’ εγγύηση
Αλλά όλοι εσείς που είσαστε με το αίσχος φιλοσοφικοί
Και κάνετε σε όλους τους φόβους κριτική
Πάρτε το, το κουρέλι από το πρόσωπό σας μακριά
Τώρα δεν είναι η ώρα για δάκρυα
Η Χάτυ Κάρολ ήταν σερβιτόρα
51 χρονώ’, μάνα 10 παιδιώ’
που μάζευε τα πιάτα κι έβγαζε τα σκουπίδια
και που ποτέ δεν έκατσε στην κορυφή του τραπεζιού
και που ούτε μίλησε ποτέ στους κύριους και στις κυρίες του τραπεζιού
που απλά μάζευε τ’ αποφάγια αυτού του τραπεζιού
και άδειαζε τα τασάκια, σερβιτόρα άλλου επίπεδου
αυτή φονεύτηκε με ένα χτύπημα, σκοτώθηκε απ’ το μπαστούνι
που έσκισε τον αέρα και μέσα στο δωμάτιο τη βρήκε
προορισμένο κι αποφασισμένο να καταστρέψει τους πράους
κι εκείνη τίποτα δεν του ’χε κάνει του Γουίλιαμ Ζανζίνγκερ
Αλλά όλοι εσείς που είσαστε με το αίσχος φιλοσοφικοί
Και κάνετε σε όλους τους φόβους κριτική
Πάρτε το, το κουρέλι από το πρόσωπό σας μακριά
Τώρα δεν είναι η ώρα για δάκρυα
Στην αίθουσα ακροάσεων ο δικαστής κοπάναγε με το σφυρί του
να δείξει ότι όλοι είναι ίσοι απέναντι στο νόμο
και ότι το παιχνίδι δεν είναι στημένο ούτε υπάρχει βύσμα
και ότι ακόμα κι η αριστοκρατία δικάζεται σωστά
αφού τους κυνηγήσουν και τους πιάσουνε οι μπάτσοι
και ότι η κλίμακα του νόμου δεν έχει κορυφή και πάτο
και κοίταξε τον άνθρωπο που είχε κάνει φόνο χωρίς λόγο
που απλώς έτσι αισθάνθηκε χωρίς προειδοποίηση
και μίλησε ο δικαστής μέσα απ’ την τήβεννό του, με βαθιά φωνή σεβαστική
και έκρινε αυστηρά, για μεταμέλεια και κολασμό
καταδικάζοντας τον Γουίλιαμ Ζανζίνγκερ σε ποινή φυλάκισης έξι μηνώ’
Ωχού – αλλά όλοι εσείς που είσαστε με το αίσχος φιλοσοφικοί
Και κάνετε σε όλους τους φόβους κριτική
Φέρτε το, το κουρέλι, κολλήστε το στη μούρη σας σφιχτά,

Γιατί τώρα είναι η ώρα για δάκρυα.

Περίφημο νεανικό τραγούδι του Μπομπ Ντύλαν, που βασίζεται σε πραγματικό περιστατικό, τον φόνο της μαύρης σερβιτόρας Χάτυ Κάρολ από τον Γουίλιαμ Ζάντζινγκερ, πλούσιο κληρονόμο μιας δυναστείας γαιοκτημόνων του Μέρυλαντ (ο Ντύλαν παραλλάσσει ελαφρώς το όνομά του, κάνοντάς το «Ζανζίνγκερ»).
Ο φόνος έγινε όπως ακριβώς τον περιγράφει ο Ντύλαν, χωρίς λόγο, και με
αφορμή ότι η Χάτυ καθυστερούσε να φέρει στον Ζάντζιγκερ το ποτό του. Ο
φονιάς ήταν μεθυσμένος εκείνο το βράδυ και είχε ήδη βιαιοπραγήσει εναντίον και άλλων μαύρων, αποκαλώντας τους “niggers” –φριχτή προσβολή για ένα μαύρο στην Αμερική– και βρίζοντάς τους με σιχαμερό τρόπο. Το δικαστήριο, eπειδή έκρινε ότι ο θάνατος της Χάτυ προήλθε από εγκεφαλικό που δεν προ- κλήθηκε ευθέως από το χτύπημα, καταδίκασε το δράστη για ανθρωποκτονία εξ αμελείας (manslaughter) σε φυλάκιση μόλις έξι μηνών, με αναστολή τριών μηνών για να έχει τον χρόνο, όπως αναφερόταν στο σχετικό σκεπτικό, να επιβλέψει τη συγκομιδή των καπνών του κτήματός του!
Ο Ντύλαν, επιστρέφοντας στη Νέα Υόρκη από την Πορεία προς τη Ουάσιγκτον (March on Washington) του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, στις 28 Αυγούστου του 1963, διάβασε και άκουσε για την εκδίκαση αυτής της υπόθεσης και έγραψε αμέσως το τραγούδι, που παρέμεινε ένα από τα αγαπημένα του, αφού ακόμα το παίζει σε πολλές συναυλίες και το έχει περιλάβει σε πολλά άλμπουμ με επιτυχίες του, μετά τον πρώτο δίσκο όπου περιλήφθηκε, το κλασικό άλμπουμ του 1964 The Times They Are a-Changin’.
Στο αυτοβιογραφικό του αφήγημα Chronicles: Volume One, ο Ντύλαν περιγράφει πώς είχε επηρεαστεί, γράφοντας τους στίχους και τη μουσική για αυτό και μερικά ακόμα νεανικά τραγούδια, από τους Μπρεχτ και Βάιλ, ειδικά από το πασίγνωστο
“Seeräuber-Jenny” (Τζένη-η Πειρατής). Αξίζει κανείς να διαβάσει την αφήγηση του Ντύλαν, αλλά και το κεφάλαιο που αφιερώνει στο τραγούδι αυτό, αναλύοντάς το και ως ποίημα, ο μείζων φιλόλογος Christopher Ricks, στο εξαιρετικό βιβλίο του Dylan’s Visions of Sin (2003). Σήμερα –την εποχή του Black lives Matter και του “I can’t breathe”– το τραγούδι αυτό είναι πιο επίκαιρο από ποτέ.

(αναδημοσίευση από το περιοδικό ΦΡΜΚ, τευχος 16-17 με αφιέρωμα στην ποίηση-ντοκουμέντο)