Μας το είχε πει

(…) Είναι προφανές ότι όταν εξετάζουμε τις τεχνικές ανεξάρτητα τη μια από την άλλη, μπορούμε πάντοτε να ονειρευόμαστε πως θα αναπτύσσονται απεριόριστα. Αν όμως βαλθούμε να μελετήσουμε ένα σύστημα, στο οποίο οι τεχνικές είναι αλληλένδετες μεταξύ τους χωρίς ωστόσο το σύστημα αυτό να είναι κλειστό, τότε αντιλαμβανόμαστε αμέσως ότι δεν  μπορούμε να μιλάμε ανθρωποκεντρικά για τις τεχνικές, ούτε και να ονειρευόμαστε την απεριόριστη ανάπτυξή τους.

Γι’ αυτό το λόγο πρέπει να ξεκινάμε από την επεξεργασία της έννοιας «Τεχνική» και να απορρίπτουμε με αυστηρότητα κάθε φαντασμαγορική και μυθολογική εικόνα της αυριανής κοινωνίας, όπως λ.χ. αυτή της Alphaville  του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, διότι πρόκειται πράγματι για μια μυθολογική παράσταση του πολιτισμού, η οποία ούτε προετοιμάζεται σήμερα, ούτε και θα υπάρξει ποτέ ― όπως άλλωστε και η Οδύσσεια του Διαστήματος, του Στάνλεϊ Κιούμπρικ  τέτοιου είδους παραστάσεις είναι τόσο εξώκοσμες, που προκαλούν ταυτόχρονα φρίκη και εφησυχασμό. (…)

Επειδή η πραγματική Τεχνική δεν είναι αυτό το πράγμα που μας δείχνουν, μάς φαίνεται εντελώς αποδεκτή και καθησυχαστική. Καταφεύγουμε λοιπόν στην πραγματική τεχνική κοινωνία, για να γλυτώσουμε από τη φανταστική εικόνα που μας παρουσιάζουν σαν δήθεν πραγματική Τεχνική. Γι’ αυτό το λόγο είμαι απολύτως εχθρικός απέναντι σε όλα αυτά τα μυθιστορήματα και κινηματογραφικά έργα, που υποτίθεται ότι αντιστρατεύονται την Τεχνική. Διότι παραπλανούν, θυμίζοντας ένα κλασικό στρατιωτικό τέχνασμα: παρουσιάζουν μια μεγάλη επίθεση, με τρομπέτες, κρότους και λάμψεις, ώστε να τραβήξουν σε αυτή την προσοχή των υπερασπιστών του κάστρου, ενώ την ίδια στιγμή η αληθινή πολεμική επιχείρηση (το σκάψιμο μιας στοάς κάτω από τα τείχη, για παράδειγμα) διεξάγεται εντελώς αλλού και με διαφορετικό τρόπο. (…)

Ιδού πώς έχουν τα πράγματα. Ένας καλλιτέχνης κατασκευάζει μια τερατώδη και φανταστική εικόνα του μελλοντικού κόσμου και ταυτόχρονα την κριτικάρει. Αυτό δεν είναι τόσο ακίνδυνο, δεδομένου ότι αυτή η φανταστική εικόνα δεν αντιστοιχεί σε καμιά κοινωνική δομή, ούτε σε κάποια ανθρώπινη ομάδα, και επιπλέον, όπως θα δούμε αργότερα, συνδράμει την ανάπτυξη του τεχνικού συστήματος. Έτσι κι αλλιώς πρόκειται για μια τελείως διαστρεβλωμένη εικόνα της Τεχνικής. Είτε λοιπόν το σφάλμα γίνεται προς δοξασμό της, είτε γίνεται προς αποτροπιασμό, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: όλα αυτά δεν έχουν καμιά σχέση, ούτε με την Τεχνική, ούτε με τον «αυριανό κόσμο». (…)

Ας φυλαγόμαστε και από τα δεξιά και από τα αριστερά. [Από τη μια μεριά,] έχει δίκιο όποιος υπογραμμίζει την τεράστια αύξηση των τεχνικών δυνατοτήτων και το θαυμαστό πεδίο των ενδεχόμενων εφαρμογών τους. Έχει όμως άδικο να πιστεύει πως η Τεχνική αναπτύσσεται μέσα στο τέλειο κενό ενός κλειστού μπαλονιού. [Από την άλλη,] δίκιο έχει και όποιος υπογραμμίζει ότι τίποτα δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη συγκατάθεση της συνείδησης και πως η συνείδηση παίζει κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της κοινωνίας. Ωστόσο και αυτός έχει άδικο όταν πιστεύει ότι η συνειδησιακή αλλαγή αρκεί για να μετασχηματιστεί το τεχνικό σύστημα. Κοντολογίς, οι μεν ονειρεύονται κάποια απόλυτη ευκαμψία του ανθρώπου και της κοινωνίας, ενώ οι δε την απόλυτη ευκαμψία της τεχνικής. (…)

Επομένως, το πρώτο που έχουμε να κάνουμε, δεν είναι να περιπλανιόμαστε ρεμβάζοντας στους λειμώνες της δυνατότητας, δρέποντας εδώ μια ίριδα, τη μεταμόσχευση καρδιάς, κι εκεί ένα κρινάκι του αγρού, τον σκεπτόμενο υπολογιστή. Πρέπει απεναντίας να συγκροτήσουμε ένα σύστημα, το οποίο λαμβάνει υπ’ όψη του τόσο τα διαφορετικά στοιχεία όσο και το γεγονός ότι αποτελούν δραστικούς παράγοντες των πραγματικοτήτων που καθορίζουν. Σε αυτή την ανάγκη ανταποκρίνεται η έννοια της Τεχνικής και του τεχνικού Συστήματος. (…)

Ζακ Ελλύλ, Το Τεχνικό Σύστημα (1977) 

– ελλ. εκδ. Αλήστου Μνήμης (2012)

Μανιφέστα 44 | Αγάπη

«Η αγάπη, από τη φύση της, απαιτεί την τελειοποίηση του αγαπημένου. Και η απλή “καλοσύνη”, που ανέχεται οτιδήποτε εκτός από το να υποφέρει το αντικείμενό της, βρίσκεται, από την άποψη αυτή, στον αντίθετο πόλο από την αγάπη. Όταν ερωτευόμαστε κάποιον, μήπως παύουμε να ενδιαφερόμαστε αν είναι καθαρός ή βρώμικος, τίμιος ή φαύλος; Ο έρωτας δεν αρχίζει δείχνοντας ενδιαφέρον για τον άλλον; Υπάρχει καμιά γυναίκα που να θεωρεί σαν δείγμα αγάπης εκ μέρους ενός άνδρα το να αγνοεί ή να αδιαφορεί για την εμφάνισή της; Η αγάπη μπορεί πραγματικά να συνεχίσει να αγαπά το αγαπημένο πρόσωπο όταν χαθεί η ομορφιά του, αλλά όχι επειδή αυτή χάθηκε. Η αγάπη μπορεί να συγχωρεί όλες τις αδυναμίες και να συνεχίσει να αγαπά τον άλλον με τις αδυναμίες του. Αλλά ποτέ δεν παύει να επιθυμεί την εξάλειψή τους. Απέναντι σε κάθε ψεγάδι του αγαπημένου, η αγάπη είναι πιο ευαίσθητη από το ίδιο το μίσος. Απ’ όλες τις δυνάμεις, η αγάπη συγχωρεί τα περισσότερα, αλλά και παραβλέπει τα λιγότερα. Είναι ευχαριστημένη με τα λίγα, αλλά απαιτεί τα πάντα.» 

C.S. Lewis, Το Πρόβλημα του Πόνου, 1940

(εκδ. Ιωνάς, 2019)

Το πολιτικό στον Χομπς και τον Αριστοτέλη

«Εάν κατά τον Χομπς, ξεκάθαρα, οι ηθικές έννοιες εν γένει είναι αυθαίρετες, ο λόγος βρίσκεται στο ότι σε αυτό τον ισχυρισμό στηρίζεται η δυνατότητα και η νομιμότητα του πολιτικού προτάγματός του. Αυτό βεβαίως προϋποθέτει ότι, στην αντίληψή του, ο ορισμός του ανθρώπου ως πράττοντος παραμένει υποτελής του ορισμού του ως ενός ατόμου, το οποίο επιθυμεί την ισχύ. (…)

Γι’ αυτό, κατά τον Χομπς, η δεσμευτικότητα των πολιτικών και ηθικών νόμων στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στον κυρίαρχο, ο οποίος είναι και ο νόμιμος νομοθέτης. Το νόμο δεν τον κάνει η αλήθεια των θεμελίων του, αλλά η ισχύς εκείνου που τον διακηρύσσει. (…)

Όμως η θεωρία του εμπεριείχε μια υποβόσκουσα ένταση, μια υπόρρητη ανισορροπία. Εάν αυτό που δεσμεύει τον άνθρωπο και τον κάνει να δρα αποτελεσματικά είναι η επιθυμία για ισχύ —μια επιθυμία στην οποία κατά κάποιον τρόπο συγκεντρώνεται ολόκληρη η φύση του ανθρώπου—, τότε οι ηθικές “ιδέες” του, ή “σκέψεις”, όπως τις ονομάζει ο Χομπς, δεν μπορούν να είναι τίποτε άλλο από τεχνητές ή συμβατικές, και το όποιο κύρος τους δεν μπορεί να είναι παρά αυτό που τους προσδίδει ο νομοθέτης τους. Έχοντας όμως τόσο λίγο βάρος αυτές καθαυτές και εάν έχουν απόλυτη ανάγκη το εξωτερικό στήριγμα του νομοθέτη για να έχουν κάποια αξία και να υπάρχουν, τότε είναι ανησυχητικά εύθραυστες: τι ακριβώς είναι και από πού προέρχονται; (…)

Έτσι, ο πόλεμος μεταξύ όλων των διακηρύξεων και απόψεων, δηλαδή με δυο λόγια ο πόλεμος καθενός ανθρώπου εναντίον του συνανθρώπου του, είναι κατά τον Χομπς η μεγάλη αλήθεια αναφορικά με το διάλογο πάνω στη δικαιοσύνη και το αγαθό. Αυτή η ιδέα προσδιορίζει και μια συγκεκριμένη αντίληψη του πολιτικού, η οποία χαρακτηρίζει τους Νέους Χρόνους. (…)

Εάν κάνουμε ένα άλμα αιώνων, θα δούμε ότι, ενώ ο Αριστοτέλης παίρνει πολύ σοβαρά τις πολιτικές διακηρύξεις, ο μεγάλος νεωτερικός κριτικός του, ο Τόμας Χομπς, τις χλευάζει και τις θεωρεί σαν έκφραση ατομικής ματαιοδοξίας. Αυτή η διαφορά καταδείχνει τη διαφορά, η οποία χαρακτηρίζει τη νεωτερική πολιτική.

Για τον Αριστοτέλη, οι ποικίλες πολιτικές διακηρύξεις είναι βάσιμες αλλά ταυτόχρονα και ανοικτές στην αμφισβήτηση, διότι το ανθρώπινο αγαθό είναι σύνθετο, αβέβαιο και ποικίλει. Και ακριβώς επειδή είναι και τα δυο, οι υποστηρικτές τους μπορούν να συνυπάρχουν στην ίδια Πόλη. Απεναντίας, για τον Χομπς το γεγονός ότι όλες οι πολιτικές διακηρύξεις είναι δυνατόν να τεθούν υπό αμφισβήτηση, σημαίνει ότι δεν είναι βάσιμες, ότι καμιά τους δεν μπορεί να δικαιολογηθεί. 

Εκεί που ο Αριστοτέλης διακρίνει λοιπόν τις απαρχές ενός διαλόγου για τη δικαιοσύνη, που αξίζει να προσεχθεί σοβαρά από την φιλοσοφία, ο Χομπς βλέπει μια κωμική σκηνή, όπου ο κάθε υποψήφιος για την εξουσία παίζει θέατρο και κομπάζει ότι κανείς άλλος δεν έχει τόση αξία όσο αυτός.  Ίσως μάλιστα θα έπρεπε να μιλήσουμε για ένα θέατρο κωμικοτραγικό, αφού ο πιο αδύναμος μπορεί πάντοτε να σκοτώσει τον δυνατότερο χάρη σε κάποιο τέχνασμα ή συμμαχώντας με άλλους, κατατροπώνοντας έτσι τις αξιώσεις του για ισχύ. Κάθε πολιτική διαμάχη δεν είναι τελικά παρά μια υπόθεση ματαιοδοξίας και φυσικά δεν υπάρχει πραγματικός λόγος να προτιμηθεί ο κομπασμός του ενός από τη μεγαλαυχία του άλλου. 

Ουσιαστικά, ο Χόμπς “εξατομικεύει” και “ψυχολογικοποιεί” τις πολιτικές διακηρύξεις. Εκεί που οι Έλληνες αναγνώριζαν και εκτιμούσαν το δημόσιο λόγο του πολίτη, ο Άγγλος δεν βλέπει παρά κάποιο κρυφό ιδιωτικό πάθος. (…)

Για τον Αριστοτέλη, το πολιτικό πρόβλημα επιδέχεται φυσικά πολλές καλές, αν και όχι όλες εξίσου καλές, λύσεις. Δεν υπάρχει μόνο μία καλή λύση. Η Πόλη είναι βασικά πλουραλιστική, διότι δεν αναγνωρίζει ένα και μόνο βασικό συστατικό στοιχείο, πχ την ατομική επιθυμία για ισχύ του Χόμπς, ή την ατομική βούληση του Ρουσώ. 

Για τον Αριστοτέλη, δεν υπάρχει η “ισχύς”, ούτε ως θεσμός, ούτε ως πάθος. (…) Αυτό που εμείς ονομάζουμε ισχύ, για τον Αριστοτέλη είναι η συνάρθρωση του ανθρώπινου κόσμου, που υπερβαίνει και διατηρεί το ασύμμετρο των διάφορων αγαθών, δηλαδή τελικά την επικίνδυνη και συνάμα γενναιόδωρη ακαθοριστία του αγαθού. Ο τρόπος με τον οποίον αυτό συντελείται κάθε φορά, είναι αυτό που οι Έλληνες αποκαλούν πολιτεία. Γι’ αυτό το λόγο, το εννοιολογικό εργαλείο τους δεν είναι η ισχύς, αλλά το πολίτευμα. (…)

Το πολίτευμα, η πολιτεία, είναι αυτό που συγκροτεί, στον Αριστοτέλη, την ταυτότητα της Πόλεως. Τι είναι το πολίτευμα; Είναι μια ιδιαίτερη εννόηση της δικαιοσύνης, το πόρισμα μιας διαβούλευσης που είναι συγχρόνως ρητή και υπόρρητη, και η οποία λαμβάνει χώρα εντός της Πόλεως αναφορικά με το τι είναι δίκαιο και τι άδικο. (…)»

Pierre Manent, La Cité de l’ Homme (1994)

Σημ.HS. Από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ κυκλοφορούν στα ελληνικά δύο βιβλία του Πιέρ Μανάν, τα Οι μεταμορφώσεις της πόλεως (2014) και Απλά μαθήματα πολιτικής φιλοσοφίας (2005).