Θεωρία και Πολιτική

Richard Rorty (1931-2007)

«Οι διανοούμενοι δεν βλέπουν ότι επενδύοντας τις πνευματικές τους δυνάμεις σε μια κριτική θεωρία της κουλτούρας και της ιδεολογίας (Cultural Studies), παύουν να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις μιας πολιτικής σκέψης. Στην πολιτική το ζήτημα δεν είναι να έχεις καλύτερη θεωρία από τους άλλους, δηλαδή μια θεωρία που να σου επιτρέπει να έχεις απάντηση για όλες τις δυνατές αντιρρήσεις, αλλά να είσαι σε θέση να κάνεις συγκεκριμένη μια δυσκολία, μια δυσφορία, μια οδύνη, μια σύγκρουση, χρησιμοποιώντας πολιτικούς όρους, δηλαδή το λεξιλόγιο της δημόσιας συζήτησης και των νομοσχεδίων. Για τον Ρόρτι, τα αμαρτήματα της Θεωρίας* είναι η φυγή προς την αφαίρεση και η επίκληση του άφατου.»

Vincent Descombes, Rorty contre la Gauche Culturelle (1999)

 

* Σημείωση του V.D. — Στα γραπτά της αμερικάνικης πολιτισμικής κριτικής [στην οποία αναφέρεται ο Ρόρτι], η λέξη «θεωρία» χρησιμοποιείται ως απόλυτο ουσιαστικό. Δεν χρειάζεται διευκρίνηση τίνος πράγματος θεωρία είναι η θεωρία, ή με ποιον τρόπο αναφέρεται σε παρατηρήσεις. Ξανασυναντάμε εδώ μια ιδιαιτερότητα της γαλλικής χρήσης της λέξης της δεκαετίας του ’60 (ειδικά στα «πρωτοποριακά» περιοδικά εκείνης της εποχής). Υπάρχουν άλλωστε μεγάλες ομοιότητες ανάμεσα στη γαλλική χρήση του χτες και την αμερικάνικη του σήμερα. Η βασική ιδέα εδώ είναι ότι μπορεί κανείς να κάνει τη δουλειά του ως κριτικός (λογοτεχνίας, κινηματογράφου, κ.λπ.) με δυο τρόπους : είτε χωρίς να έχει μια θεωρία για την πρακτική του και για το αντικείμενό του — υποπίπτοντας επομένως στις αυταπάτες του «εμπειρισμού» και του «θετικισμού» —, είτε πάλι με το να εξοπλιστεί με μια θεωρία που να του επιτρέπει να αχρηστέψει τα ιδεολογικά τεχνάσματα μέσω των οποίων το κυρίαρχο «σύστημα» (με τους αυθαίρετους αποκλεισμούς και τις προτιμήσεις του) τείνει προς την τέλεια αναπαραγωγή του εαυτού του.

 

Εξουσία και Αλήθεια | Μέρος 3ο

Μετά το πείραμα με την «οργουελιανή» κοινωνία, ας φανταστούμε τώρα μια φιλελεύθερη «ρωλσιανή-ρορτυανή» κοινωνία. Εδώ οι άνθρωποι δεν έχουν ως αξία την αλήθεια, αλλά μόνο την «ειλικρινή προσωπική αιτιολόγηση» των όσων ισχυρίζεται κανείς και τα «κοινοτικά παραδεδεγμένα». Σε μια τέτοια κοινωνία δηλαδή, οι διαφορές απόψεων δεν σημαίνουν ότι ο ένας έχει δίκιο κι ο άλλος άδικο. Δέχονται βέβαια τη διαφωνία, αλλά δεν θεωρούν ότι αυτή παραπέμπει σε πράγματα όπως απουσία επαρκούς αιτιολόγησης με κριτήριο την αλήθεια: οι ισχυρισμοί γίνονται δεκτοί επειδή έχει κανείς «ειλικρινείς προσωπικούς λόγους να το υποστηρίζει», ή «επειδή το υιοθετεί η κοινότητά του». 

Ωραία. Τι σημαίνει αυτό στην πράξη; Τι σημαίνει στην πράξη ο περιορισμός της έννοιας του αληθούς σε κάτι τόσο υποκειμενικό όσο οι προσωπικοί λόγοι, η ειλικρίνεια ή η άποψη της κοινότητας στην οποία ανήκω; Σημαίνει πολύ απλά ότι οι πολίτες μιας τέτοιας κοινωνίας δεν είναι σε θέση να θεωρήσουν τις διαφωνίες τους σαν ένα ζήτημα «σωστού-λάθους», «δίκιου-άδικου», «αληθινού-ψευδούς», και επομένως δεν είναι καν σε θέση να επιχειρηματολογήσουν σε περίπτωση διαφωνίας.

Πράγματι, εάν έχει αποκλειστεί η έννοια της αναζήτησης μιας αλήθειας που ξεπερνά τις προσωπικές προτιμήσεις και τα κοινώς παραδεδεγμένα, είναι αδύνατο να επιχειρηματολογήσει κανείς ακόμα και στα πλαίσια μιας πολύ καθωσπρέπει ρωλσιανής «διαφωνίας εντός λογικών πλαισίων». Άλλωστε ποιος αποκλείει ότι τα παραδεδεγμένα μιας «κοινότητα[ς] όμοιων προσώπων, για τα οποία είναι φυσικό να δρα κανείς με ένα ορισμένο τρόπο» (Ρόρτι, Ethics without principles, 1999), δεν είναι παραδεδεγμένα μιας ολοκληρωτικής «οργουελιανής» κοινότητας;

Σε τελική ανάλυση, σήμερα δεν ζούμε σε μια κοινωνία όπου ο καθένας λέει ό,τι του κατέβει απ’ το κεφάλι, το ανεβάζει στο facebook και θεωρεί ότι «εκφράστηκε ειλικρινώς», ότι «εξέφρασε αυθόρμητα την άποψή του»; Μπορούμε να φανταστούμε τι λογής «κοινότητα» μπορεί να φτιαχτεί από τέτοιας λογής «δημοκρατικά forums» αν (έχει ήδη προταθεί από κάποιους) αυτού του είδους η «έκφραση άποψης» αντικαθιστούσε κάποια στιγμή την επιχειρηματολογία προς αναζήτηση της αλήθειας: σε μια τέτοια περίπτωση, θα χανόταν τελείως το ζήτημα να γνωρίζουμε αν η τάδε άποψη είναι αληθινή ή έστω σωστή, και θα σχηματίζονταν ουσιαστικά μη-πολιτικές πλειοψηφίες και μειοψηφίες στη βάση «γούστων», κάτι μεταξύ … κόμματος κυνηγών και Τσιτσιολίνας. Το τέλος της Πόλης θα ήταν, τότε, οριστικό και αμετάκλητο προς δόξα του χρήματος, φυσικά.

Εκπομπή #10 | Φόβος

Φόβος. Κολλύριο στη τσίμπλα. Για τα μπάζα και τα δηλητήρια. Τσαλαβούτες στα ποτάμια με γαλαριακό χαβαλέ σε φατούρο δίεση για φιλόσοφους-ψυχαναλυτές και διαφημιστές-ποιητές. Και πάνω στην πλάκα, μια καλή ματιά στη μεσαιωνική κριτική σκέψη. Εντάξει Καντ, δεν σε είπαμε και καμπούρη.  Ποίηση από την Ίγγα Κρέστενσεν. Άπαιχτη μουσική! Κι ύστερα, Αλήθεια και Δημοκρατία μέρος δεύτερο: πως ο φιλελεύθερος είρωνας Ρίτσαρντ Ρόρτυ, το υποκείμενο της ουτοπίας του Αμερικάνου νεοπραγματιστή, καταλήγει να μείνει μόνος, βυθισμένος στη χλιαρή λάσπη του πολιτικά ορθού ολοκληρωτισμού. Αφήσαμε απ' έξω τους φίλους από τα παλιά για τη συνέχεια, που προβλέπεται ακόμα πιο συναρπαστική! 

Την ακούς και από το RadioBubble εδώ, ή με όλες τις προηγούμενες εδώ.

Εκπομπή #9 | Η κοινωνία δεν είναι άθροισμα ατόμων

ΜεταΖοβιετικές δυναμικές. Ριζικές απαντήσεις στη συλλογική ενοχοποίηση. Η κοινωνία δεν είναι άθροισμα ατόμων. Φιλοσοφία, θεωρία, πρακτική. Δεν μπορείς το ένα χωρίς το άλλο! Τι είναι και πού στηρίζεται μια δίκαιη κοινωνία. Οι τρεις παράμετροι στην έρευνα για το δίκαιο του νόμου: για ποιο σκοπό; ποιος; με τι διαδικασία;  Μπορεί να συζητηθεί το δίκαιο πετώντας την έννοια της αλήθειας; Γιατί έχει δίκιο ο Όργουελ και άδικο ο Ρόουλς, ο Ρόρτυ κι ο Χάμπερμας;

Nothing Human Disgusts Me Except Deliberate Cruelty*

Ο Ξένος χωρίς τους δεσμούς με τους δικούς του, αισθάνεται ολότελα ελεύθερος μα και ολότελα μόνος. Η ελεύθερη μοναξιά, γεμάτη από την στέρηση των άλλων τον καταστρέφει. Διαθέσιμος, ελεύθερος από όλα, ο ξένος δεν έχει τίποτα, δεν είναι τίποτα. Κανείς δεν γνωρίζει όσο ο ξένος το πάθος της μοναξιάς. Πιστεύοντας ότι την διάλεξε για απόλαυση ή ότι της παραδόθηκε για να δοκιμαστεί, μαραίνεται ξαφνικά μέσα σε ένα πάθος αδιαφορίας, που μπορεί να είναι κάποτε μεθυστικό, είναι όμως αμετάκλητα χωρίς συνένοχο.

Το παράδοξο είναι ότι ο ξένος θέλει να είναι μόνος αλλά με συνενόχους. Η συνενοχή είναι η ψευδαίσθηση του ξένου.

Οι συνένοχοι παρουσιάζονται με την αυτάρεσκη όψη της φιλανθρωπίας ή κάποιου άλλου καλοπροαίρετου ανθρωπισμού, που ο ξένος δεν απορρίπτει βέβαια, τον δέχεται όμως άκαμπτος, δύσπιστος, αδιάφορος.

---------

Η καθαρότητα είναι ιδανικό.

Σχετίζεται με την τάξη, το καθαρό, την επανάληψη, το μοτίβο, την αρμονία. Εισάγει την διάκριση.

Ο ξένος είναι ο βρώμικος, ο μη εναρμονισμένος, φέρνει την αταξία, είναι το αντικείμενο εκτός τόπου. Κάθε χαοτική κίνηση κάθε τι εκτός ενότητας μαζί με την διάκρισή του, κατέχει κεντρικό ρόλο στην συγκρότηση και την νοηματοδότηση της κοινωνίας, στο κανονιστικό της πλαίσιο στο ηθικό της μέτρο.

Η καθαρότητα είναι το όραμα της τάξης το οποίο ο ξένος απειλεί. Η σύνθεση αυτής της απειλής βασίζεται στην δομή και στις βαθμίδες των στερήσεων που επιβάλλονται στον  άνθρωπο από την συγκροτημένη κοινωνία και στην βάσιμη υπόθεση πως ο ξένος είναι σε θέση να ανακατατάξει ή και να ισοπεδώσει.

Κι αυτό γιατί:

Είναι δυνατός [πως αλλιώς έφτασε ως εδώ, πέρασε εμπόδια και φυλαγμένα σύνορα, αντιμετώπισε αμέτρητες δυσκολίες  που "εμείς" δεν έχουμε καν φανταστεί]

Είναι μοναδικός. Αυτή η μοναδικότητα τον κάνει απρόβλεπτο κι έτσι τονίζεται σε "εμάς" η ασημαντότητα της επίκαιρης καθημερινότητας. Έτσι αγωνιούμε να κάνουμε τον ξένο, επίκαιρο με κάθε τίμημα.

Ο Ξένος είναι κάποιος που θυμάται, την στιγμή που η εδραιωμένη στην τάξη και την αρμονία κοινωνία μας, παλεύει με την κινούμενη άμμο της λήθης.
Η  ζωή του , γεμάτη δοκιμασίες, προσαρμογές και τεχνάσματα προσβάλει την ζωή "μας" που είναι ρουτίνα και ανάπαυση.

Η προσαρμογή και η προσανατολισμένη δράση μας, η δράση του "πολίτη", η βασισμένη στην παραγωγή νοηματοδότηση της καθημερινότητας κάνει την ζωή μας αβάσταχτη.
Η βαρεμάρα της βεβαιότητας και της συναίνεσης μας σκοτώνει βασανιστικά. Η άφιξη του ξένου έχει αντίκτυπο ισοδύναμο με εκείνο ενός σεισμού. Ο Ξένος κομματιάζει το στέρεο έδαφος που πάνω του βασίζεται η ασφάλεια της καθημερινής ζωής.

-----------------------------

Οι ουτοπίες δεν έχουν Ξένους.

------------------------------

Προτάσεις καθαρότητας από τους ολοκληρωτισμούς του  20ο αιώνα.

Ναζισμός, φυλετική καθαρότητα, γενεαλογία.

"Κομμουνισμός" , ταξική καθαρότητα-"κομματικότητα"

Εθνικό κράτος, πολιτική καθαρότητα-υπηκοότητα

"Φιλελεύθερη" Μαζική "Δημοκρατία", ατομική καθαρότητα, καθαρότητα της "ελευθερίας", καταναλωτική δυνατότητα.

Στην έσχατη πρόταση καθαρότητας, κριτήριο είναι η καταναλωτική δυνατότητα.Οι ελαττωματικοί καταναλωτές είναι οι "νέοι ακάθαρτοι", που ιδωμένοι από την κυρίαρχη σήμερα προοπτική της καταναλωτικής αγοράς είναι πράγματι "αντικείμενα εκτός τόπου"
.

Οπλισμένοι φρουροί, συστήματα παρακολούθησης και ασφάλειας, νέοι νόμοι, περιορίζουν -δίχως να εξαλείφουν- τα "αντικείμενα εκτός τόπου" τους ελαττωματικούς καταναλωτές, στα εμπορικά κέντρα, τα υπερκαταστήματα, αλλά και στις γειτονιές που ζουν και απολαμβάνουν τις ελευθερίες τους οι τυχεροί κι ευτυχείς καταναλωτές.Το ίδιο κάνουν κι οι μεμονωμένοι καταναλωτές, τα ευτυχισμένα άτομα, που βλέπουν τα σπίτια και τα αυτοκίνητά τους σαν προμαχώνες ενός μόνιμα πολιορκημένου φρουρίου.

------------------------------

"Έχουμε υποχρεώσεις απέναντι στους ανθρώπους, σαν τέτοιους και μόνο"

Με αυτό το σύνθημα θυμίζουμε στον εαυτό μας ότι πρέπει να συνεχίσουμε και να επεκτείνουμε την έννοια του "εμείς" όσο μπορούμε. Πρέπει να είμαστε σε επιφυλακή για τον εντοπισμό περιθωριοποιημένων ανθρώπων-ανθρώπων που ακόμη και ενστικτωδώς τους αντιλαμβανόμαστε ως "αυτοί" αντί για "εμείς". Πρέπει να προσπαθούμε να βλέπουμε τις ομοιότητές μας με αυτούς.

Σκοπός μας είναι να δημιουργήσουμε ένα πιο διευρυμένο αίσθημα αλληλεγγύης από αυτό που έχουμε τώρα και όχι να αναγνωρίσουμε μια τέτοια αλληλεγγύη σαν κάτι που υπάρχει προτού εμείς το αναγνωρίσουμε, διότι τότε αφήνουμε τον εαυτό μας εκτεθειμένο στο άσκοπα σκεπτικιστικό ερώτημα "είναι αυτή η αλληλεγγύη πραγματική;" και στον μηδενιστικό υπαινιγμό ότι το τέλος της θρησκείας και της μεταφυσικής πρέπει να σημάνει και το τέλος των προσπαθειών μας να μην είμαστε σκληροί.

Julia Kristeva, Ξένοι μέσα στον εαυτό μας (εκδ. Scripta, 2004) 

μετ.Βασίλειος Πατσογιάννης

Zygmunt Bauman,Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της (εκδ.Ψυχογιός, 2002) 

μετ.Γιώργος Μπαμπασάκης

Richard Rorty, Τυχαιότητα, ειρωνεία και αλληλεγγύη (εκδ.Αλεξάνδρεια, 2002) 

μετ.Κώστας Κουρεμένος

*Tennessee Williams

Μην τον ακούς Νουμίκιε, τον πήρανε τα χρόνια και λέει ...

Μια "φιλελεύθερη"* προσέγγιση στα "αριστερά" καμώματα της θεωρίας

Ο Χάρολντ, ο Ρίτσαρντ κι ο Φρέντερικ

Να μην αισθάνεσαι δέος για τίποτα,
Νουμίκιε, είναι στην πράξη ο μόνος
τρόπος να είσαι ευτυχής

Το πρόσταγμα της αυτοπροστασίας που περιγράφεται σε αυτό το γνωστό δίστιχο του Ορατίου συνιστά ένα χαρακτηριστικό δείγμα της συλλογιστικής που διέπει το βιβλίο του Φρέντρικ Τζέιμσον Το Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού. Σε ένα από τα πιο απαισιόδοξα αποσπάσματα αυτού του βαθιά αντιρομαντικού βιβλίου, που άσκησε μεγάλη επίδραση, ο Τζέιμσον αποφαίνεται ότι "το τέλος του αστικού μοναδιαίου "Εγώ" [...] σημαίνει [...] το τέλος [...] του ύφους με την έννοια του μοναδικού και του προσωπικου, το τέλος της διακριτής ατομικής πινελιάς"*1

Παρακάτω αποφαίνεται ότι

αν έχει κάποιο νόημα το μεταστρουκτουραλιστικό θέμα του θανάτου του υποκειμένου αυτό δεν είναι άλλο από το τέλος του εγχειρήματος του εσωστρεφούς ατομικισμού με το "χάρισμα" του και το εννοιολογικό οπλοστάσιο των ιδιότυπων ρομαντικών αξιών που το συνοδεύουν όπως αυτή της "ιδιοφυΐας". [...] Η δική μας κοινωνική τάξη πραγμάτων είναι πλουσιότερη σε πληροφορίες και πιο καλλιεργημένη[...] Αυτή η νέα τάξη δεν έχει πλέον ανάγκη από τους χαρισματικούς προφήτες και οραματιστές του ώριμου μοντερνισμού ούτε ως καλλιτέχνες παραγωγούς, ούτε ως πολιτικούς. Τέτοιες προσωπικότητες δεν ασκούν πλέον καμία γοητεία ή μαγεία στα υποκείμενα της συλλογικής, ομαδοποιημένης μετα-ατομικιστικής εποχής· μπορούμε να τους πούμε αντίο χωρίς τύψεις όπως θα μπορούσε να το κάνει και ο Μπρεχτ : αλίμονο στην χώρα που έχει ανάγκη τις ιδιοφυΐες, τους μεγάλους συγγραφείς, τους δημιουργούς!* 2

Η αποδοχή αυτής της συλλογιστικής οδηγεί σε αυτό που αποκαλώ "γνωστικότητα" ("knowinness"). Η γνωστικότητα είναι η ψυχική κατάσταση που αποτρέπει το ρίγος του δέους. Θωρακίζει το άτομο απέναντι στον ρομαντικό ενθουσιασμό.

Αυτή ψυχική κατάσταση θα την συναντήσουμε στους καθηγητές των αμερικανικών κολλεγίων και πανεπιστημίων που ανήκουν στην ομάδα την οποία ο Χαρολντ Μπλουμ αποκαλεί "Σχολή των πικραμένων" (school of Resentment).

Αυτοί οι καθηγητές έμαθαν από τον Τζέιμσον και διάφορους άλλους πως δεν μπορούν πλέον να απολαμβάνουν "την πολυτέλεια της παλιομοδίτικης ιδεολογικής κριτικής, την οργισμένη ηθική καταγγελία του άλλου"3 ¨εμαθαν επίσης πως η λατρεία των ηρώων συνιστά δείγμα αδυναμίας και υποταγής στον πειρασμό του ελιτισμού. Έτσι αντικατέστησαν την δίκαιη οργή και την κοινωνική ελπίδα με την στωική εγκαρτέρηση. Αντικατέστησαν το δέος με την "γνωστική" θεωριτικοποίηση και τα οράματα για ένα καλύτερο μέλλον, με πικρία για τις αποτυχίες του παρελθόντος.

Παρόλο που προτιμώ τον όρο "γνωστικότητα" από την "πικρία" του Μπλουμ, οι απόψεις μας είναι σχεδόν ταυτόσημες. Ο Μπλουμ θεωρεί ότι πολλοί ανερχόμενοι νεαροί καθηγητές λογοτεχνίας μπορούν να γελοιοποιούν τα πάντα αλλά δεν μπορούν να ελπίσουν σε τίποτα· είναι σε θέση να εξηγήσουν τα πάντα αλλά δεν μπορούν να εξιδανικεύσουν τίποτα. [...]

Τα τμήματα κοινωνιολογίας των αμερικάνικων πανεπιστημίων που ξεκίνησαν ως προμαχώνες των κινημάτων κοινωνικής μεταρρύθμισης, κατέληξαν να εκπαιδεύουν τους φοιτητές να διατυπώνουν στατιστικές σε μιαν ακατάληπτη γλώσσα. [...]


*Από το βιβλίο του Ρίτσαρντ Ρόρτι, Η αριστερή σκέψη στην Αμερική του 20ου αιώνα, εκδ. Πόλις σελ.147
1. σελ. 50 στην ελληνική εκδοση (Νεφέλη 1999)
2. σελ. 114 στην ελληνική εκδοση