Μηδενισμός και Νίτσε

Μάζεψα τις κατά τη γνώμη μου βασικές αναφορές του Νίτσε στο «μηδενισμό», πιστεύοντας ότι αυτό θα βοηθήσει όποιον/α θέλει να πάρει μια καλή ιδέα του θέματος. Είμαι σίγουρος ότι θα δείτε αμέσως πόσο αγγίζουν τη σημερινή, τη δική μας εποχή! Τα αποσπάσματα είναι από τις μεταφράσεις των βιβλίων του Νίτσε από τον Ζήση Σαρίκα (εκδόσεις Πανοπτικόν), εκτός από το Η θέληση για δύναμη, που είναι δική μου μετάφραση από τα γαλλικά. — ΗS

Α.

Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ (1882)

§ 346

Το ερωτηματικό μας. (…) Προφυλαγόμαστε βέβαια να πούμε ότι ο κόσμος έχει λιγότερη αξία απ’ όση νομίζαμε: πράγματι, σήμερα θα βάζαμε τα γέλια αν βλέπαμε τον άνθρωπο να έχει την αξίωση να επινοήσει αξίες που θα ξεπερνούσαν τον πραγματικό κόσμο. Σ’ αυτό το πράγμα γυρίσαμε την πλάτη μας θεωρώντας το υπερβολική παρεκτροπή της ανθρώπινης κενοδοξίας και του ανθρώπινου α-λόγου, η οποία για πολύ καιρό δεν αναγνωριζόταν ως τέτοια. (…)

Ολόκληρη η στάση «άνθρωπος εναντίον του κόσμου», ο άνθρωπος ως αρχή που «αρνείται τον κόσμο», ο άνθρωπος ως μέτρο της αξίας των πραγμάτων, ως κριτής του κόσμου, που στο τέλος βάζει την ίδια του την ενθαδική ύπαρξη στη ζυγαριά του και τη βρίσκει πολύ ελαφριά —η απίστευτη ανοστιά αυτής της στάσης έγινε τελικά αντιληπτή απ’ τη συνείδησή μας και μας αηδίασε. Γελάμε όταν βλέπουμε τοποθετημένους δίπλα-δίπλα τον «άνθρωπο και τον κόσμο», που χωρίζονται από την υπέροχη προπέτεια της λεξούλας «και»! Πώς όμως; Όταν γελάμε έτσι, δεν προχωράμε άλλο ένα βήμα στην περιφρόνηση του ανθρώπου; Και κατά συνέπεια στον πεσιμισμό, στην άρνηση της ύπαρξης που μπορούμε εμείς να γνωρίσουμε; Δεν βουλιάξαμε στην υποψία ότι υπάρχει μια αντίθεση ανάμεσα στον κόσμο στον οποίο μέχρι τώρα αισθανόμαστε άνετα με τους σεβασμούς μας (και μας επέτρεπαν ίσως ν’ αντέχουμε τη ζωή) κι έναν άλλο κόσμο που είμαστε εμείς οι ίδιοι;

Πρόκειται για μια αμείλικτη, θεμελιώδη και βαθύτατη υποψία για τον εαυτό μας, για εμάς τους ίδιους, μια υποψία που κατατρώει ολοένα και περισσότερο, ολοένα και χειρότερα εμάς τους Ευρωπαίους, και που εύκολα μπορεί να θέσει τις επόμενες γενιές μπροστά στο φρικτό δίλημμα: «Είτε γκρεμίστε όσα όσα σέβεστε, είτε γκρεμίστε τον εαυτό σας». Το δεύτερο είναι οπωσδήποτε μηδενισμός. Μα μήπως και το πρώτο μηδενισμός δεν είναι; Αυτό είναι το ερωτηματικό μας.

§ 347

Οι πιστοί και η ανάγκη τους για πίστη. (…) Όπου λείπει περισσότερο η θέληση, είναι πιο ποθητή η πίστη. Γιατί η θέληση, ως αίσθημα του να διοικείς, είναι το διακριτικό σημάδι της αυτοκυριαρχίας και της δύναμης. Με άλλα λόγια, όσο λιγότερο ξέρει κανείς να διοικεί, τόσο περισσότερο επιθυμεί κάποιον που να διοικεί, και μάλιστα αυστηρά —ένα θεό, ένα ηγεμόνα, μια κοινωνική τάξη, ένα γιατρό, ένα εξομολόγο, ένα δόγμα, μια κομματική συνείδηση. (…)

Η ορμητικότητα με την οποία οι πιο έξυπνοι συγκαιρινοί μας χάνονται σε αξιοθρήνητα αδιέξοδα, όπως για παράδειγμα η πατριδολατρία (εννοώ αυτό που οι Γάλλοι αποκαλούν σωβινισμό, και οι Γερμανοί deutsch), ή σε δόγματα απόμερων εστετίστικων κύκλων, όπως η Παριζιάνικη φυσιοκρατία (…), ή 0 μηδενισμός α λά Αγία Πετρούπολη, αυτή η πίστη στην απιστία  (…), όλη αυτή η ορμητικότητα φανερώνει πάντα και πριν απ’ όλα την ανάγκη για πίστη, για στήριγμα, για ραχοκοκαλιά, για αποκούμπι. (…)

Β.

ΠΕΡΑ ΑΠ’ ΤΟ ΚΑΛΟ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΚΟ (1886)

Ι,  
§ 10. Ο ζήλος και η επιδεξιότητα, για να μην πω η πανουργία, με τον οποίο σήμερα τίθεται παντού στη Ευρώπη το πρόβλημα «του πραγματικού και του φαινομενικού κόσμου», πρέπει να μας κάνει ν’ ακούσουμε και να σκεφτούμε. Κι όποιος ακούει εδώ στο πίσω μέρος μόνο μια «θέληση για αλήθεια» και τίποτα περισσότερο, ασφαλώς δεν διαθέτει και τα καλύτερα αυτιά. Σε μεμονωμένες κι εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις, μια τέτοια θέληση για αλήθεια, κάποιο ακραίο και ριψοκίνδυνο θάρρος, η φιλοδοξία ενός μεταφυσικού να βαστήξει μια χαμένη θέση, μπορεί πράγματι να παίζουν ρόλο και τελικά να προτιμούν μια χούφτα «βεβαιότητες» από ένα ολόκληρο αμάξι φορτωμένο με ωραίες δυνατότητες. Μπορεί επίσης να υπάρχουν φανατικοί πουριτανοί της συνείδησης, που προτιμούν να ξαπλώσουν και να πεθάνουν πάνω σε ένα σίγουρο Μηδέν παρά σ’ ένα αβέβαιο Κάτι. Όμως αυτό είναι μηδενισμός και σημάδι μιας κουρασμένης και θανάσιμα απελπισμένης ψυχής.

Γ.

ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ (1887)

Ι

§12. Στο σημείο αυτό δεν μπορώ να πνίξω ένα τελευταίο στεναγμό και μια τελευταία ελπίδα. Τι είναι ακριβώς αυτό που μου είναι εντελώς ανυπόφορο; Τι είναι αυτό που δεν μπορώ να τα βγάλω πέρα μαζί του, που με πνίγει και με κάνει να λιώνω; Άσχημος αέρας! Άσχημος αέρας! Το ότι κάτι άσχημο με πλησιάζει. Το ότι είμαι υποχρεωμένος να μυρίζω τα εντόσθια μιας αποτυχημένης ψυχής! (…)

Το μίκρεμα και η ισοπέδωση του Ευρωπαίου ανθρώπου αποτελούν το μεγαλύτερο κίνδυνό μας, επειδή η θέα του μας κουράζει. Σήμερα δεν βλέπουμε τίποτα σήμερα που να θέλει να γίνει μεγαλύτερο∙ προαισθανόμαστε πως τα πράγματα βαίνουν ολοένα προς το χειρότερο, ότι γίνονται πιο ισχνά, πιο καλοκάγαθα, πιο συνετά, πιο βολικά, πιο μέτρια, πιο αδιάφορα, πιο κινέζικα, πιο χριστιανικά —ο άνθρωπος, δεν υπάρχει αμφιβολία, «βελτιώνεται». Κι εδώ ακριβώς είναι η μοίρα της Ευρώπης: μαζί με το φόβο για τον άνθρωπο, χάσαμε και την αγάπη μας για τον άνθρωπο, τον σεβασμό μας γι’ αυτόν, τις ελπίδες μας σε αυτόν, ακόμα και τη θέλησή μας γι’ αυτόν. Τώραπια η θέα του ανθρώπου μας κουράζει. Τι είναι ο μηδενισμός σήμερα, αν όχι το πράγμα; Έχουμε κουραστεί από τον άνθρωπο…

ΙΙΙ

§14. (…) Αυτό που πρέπει να φοβάται κανείς, αυτό που λειτουργεί πιο μοιραία από οποιοδήποτε άλλο μοιραίο, δεν είναι ο μεγάλος φόβος αλλά η μεγάλη αηδία για τον άνθρωπο, καθώς και ο μεγάλος οίκτος για τον άνθρωπο. Αν υποτεθεί ότι αυτά τα δυο ενώνονταν μια μέρα, τότε θα γεννιόταν αναπόφευκτα κάτι άκρως δυσοίωνο για τον κόσμο: η «τελευταία θέληση» του ανθρώπου, η θέληση για το μηδέν, ο μηδενισμός. Και πολλά έχουν γίνει προς την κατεύθυνση αυτή. Όποιος μπορεί να μυρίζει όχι μόνο με τη μύτη του αλλά και με τα μάτια και τ’ αυτιά του, νιώθει σχεδόν παντού όπου πάει σήμερα κάτι σαν ατμόσφαιρα τρελοκομείου ή νοσοκομείου —μιλώ φυσικά για τις πολιτισμένες περιοχές, για κάθε είδος «Ευρώπης» που υπάρχει σήμερα στη γη.

Δ.

Η ΘΕΛΗΣΗ ΓΙΑ ΔΥΝΑΜΗ (1888)

Για την ακρίβεια, η Θέληση για Δύναμη δεν είναι παρά ένα προσχέδιο βιβλίου που ο Νίτσε εγκατέλειψε το 1888. Ένα πλήθος αποσπασμάτων από αυτό το προσχέδιο συνέρραψε και δημοσίευσε με αυτό τον τίτλο το 1901 η ναζίστρια αδερφή του, Ελισάβετ, αλλοιώνοντας τη σκέψη του. — HS

ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ: Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ (15-16)

  

Πλάνο

§1. 1. Ο ανερχόμενος μηδενισμός θεωρητικά και πρακτικά. 2. Ο χριστιανισμός και ο «θάνατος του Θεού». (…) 5. Μηδενιστικές τάσεις στις επιστήμες: αιτιοκρατία, μηχανικισμός. 6. Στην πολιτική: καταπέφτει η πίστη στο δίκαιό της, επικρατεί το ψέμα. 7. Στην πολιτική οικονομία: κατάργηση σκλαβιάς, απουσία μια κάστας που απολυτρώνει τον κόσμο, επέλαση του αναρχικού. 8. Στην ιστορία: φαταλισμός, δαρβινισμός. Αποτυχία να ερμηνευτεί η ιστορία λογικά και θεολογικά. (…)

Μηδενισμός.

§2. Μηδενισμός: απουσία τελικού σκοπού. (…)

§ 5. Κριτική του Μηδενισμού. Σαν ψυχολογική συνθήκη, ο μηδενισμός εμφανίζεται, πρώτον, όταν αναγκαζόμαστε να δώσουμε στο καθετί ένα νόημα που δεν ενυπάρχει σε αυτό, με αποτέλεσμα την απογοήτευση. Τότε ο μηδενισμός είναι η γνώση της μακρόχρονης κατασπατάλησης της δύναμης για χάρη αυτού του «μάταιου». (…)

Κατά δεύτερον, εμφανίζεται όταν έχουμε φτιάξει μια ολότητα, ένα σύστημα, ακόμα και μια οργάνωση όλων όσα υπάρχουν και πάνω από αυτά, με αποτέλεσμα, η ψυχή που διψάει για σεβασμό και θαυμασμό, να κολυμπάει στην ιδέα περί ύπαρξης μιας ανώτερης διακυβέρνησης των πραγμάτων. (…) Έτσι ο άνθρωπος χάνει την πίστη του στην προσωπική του αξία. (…)

Και τρίτον, με δεδομένες τις εξής δυο αποφάνσεις: (1) ότι με το γίγνεσθαι δεν πραγματώνεται τίποτα, και (2) το γίγνεσθαι δεν διέπεται από μια μεγάλη ενότητα στην οποία να μπορεί να χαθεί το άτομο, τότε δεν του απομένει παρά η καταφυγή του στην καταδίκη ολόκληρου του κόσμου του γίγνεσθαι ως απατηλού και η επινόηση ενός κόσμου που υποτίθεται ότι βρίσκεται πέραν του γίγνεσθαι. Από τη στιγμή όμως που θα συνειδητοποιήσει κανείς ότι όλο αυτό το έφτιαξε για να καλύψει ψυχολογικές ανάγκες και όχι επειδή είναι κάτι το αληθινό, τότε γεννιέται μια μορφή υπέρτατου μηδενισμού, μια μορφή που αρνείται ολόκληρο το μεταφυσικό κόσμο και απαγορεύει κάθε πίστη σε ένα κόσμο-αλήθεια. (…)

§ 15. Η εξέλιξη από τον πεσιμισμό στο μηδενισμό - Απαξίωση και πτώση κάθε υψηλής αξίας.