Το πολιτικό στον Χομπς και τον Αριστοτέλη | Μανιφέστα 57

«Εάν κατά τον Χομπς, ξεκάθαρα, οι ηθικές έννοιες εν γένει είναι αυθαίρετες, ο λόγος βρίσκεται στο ότι σε αυτό τον ισχυρισμό στηρίζεται η δυνατότητα και η νομιμότητα του πολιτικού προτάγματός του. Αυτό βεβαίως προϋποθέτει ότι, στην αντίληψή του, ο ορισμός του ανθρώπου ως πράττοντος παραμένει υποτελής του ορισμού του ως ενός ατόμου, το οποίο επιθυμεί την ισχύ. (…)

 

Γι’ αυτό, κατά τον Χομπς, η δεσμευτικότητα των πολιτικών και ηθικών νόμων στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στον κυρίαρχο, ο οποίος είναι και ο νόμιμος νομοθέτης. Το νόμο δεν τον κάνει η αλήθεια των θεμελίων του, αλλά η ισχύς εκείνου που τον διακηρύσσει. (…)

Όμως η θεωρία του εμπεριείχε μια υποβόσκουσα ένταση, μια υπόρρητη ανισορροπία. Εάν αυτό που δεσμεύει τον άνθρωπο και τον κάνει να δρα αποτελεσματικά είναι η επιθυμία για ισχύ —μια επιθυμία στην οποία κατά κάποιον τρόπο συγκεντρώνεται ολόκληρη η φύση του ανθρώπου—, τότε οι ηθικές “ιδέες” του, ή “σκέψεις”, όπως τις ονομάζει ο Χομπς, δεν μπορούν να είναι τίποτε άλλο από τεχνητές ή συμβατικές, και το όποιο κύρος τους δεν μπορεί να είναι παρά αυτό που τους προσδίδει ο νομοθέτης τους. Έχοντας όμως τόσο λίγο βάρος αυτές καθαυτές και εάν έχουν απόλυτη ανάγκη το εξωτερικό στήριγμα του νομοθέτη για να έχουν κάποια αξία και να υπάρχουν, τότε είναι ανησυχητικά εύθραυστες: τι ακριβώς είναι και από πού προέρχονται; (…)

Έτσι, ο πόλεμος μεταξύ όλων των διακηρύξεων και απόψεων, δηλαδή με δυο λόγια ο πόλεμος καθενός ανθρώπου εναντίον του συνανθρώπου του, είναι κατά τον Χομπς η μεγάλη αλήθεια αναφορικά με το διάλογο πάνω στη δικαιοσύνη και το αγαθό. Αυτή η ιδέα προσδιορίζει και μια συγκεκριμένη αντίληψη του πολιτικού, η οποία χαρακτηρίζει τους Νέους Χρόνους. (…)

Εάν κάνουμε ένα άλμα αιώνων, θα δούμε ότι, ενώ ο Αριστοτέλης παίρνει πολύ σοβαρά τις πολιτικές διακηρύξεις, ο μεγάλος νεωτερικός κριτικός του, ο Τόμας Χομπς, τις χλευάζει και τις θεωρεί σαν έκφραση ατομικής ματαιοδοξίας. Αυτή η διαφορά καταδείχνει τη διαφορά, η οποία χαρακτηρίζει τη νεωτερική πολιτική.

Για τον Αριστοτέλη, οι ποικίλες πολιτικές διακηρύξεις είναι βάσιμες αλλά ταυτόχρονα και ανοικτές στην αμφισβήτηση, διότι το ανθρώπινο αγαθό είναι σύνθετο, αβέβαιο και ποικίλει. Και ακριβώς επειδή είναι και τα δυο, οι υποστηρικτές τους μπορούν να συνυπάρχουν στην ίδια Πόλη. Απεναντίας, για τον Χομπς το γεγονός ότι όλες οι πολιτικές διακηρύξεις είναι δυνατόν να τεθούν υπό αμφισβήτηση, σημαίνει ότι δεν είναι βάσιμες, ότι καμιά τους δεν μπορεί να δικαιολογηθεί. 

Εκεί που ο Αριστοτέλης διακρίνει λοιπόν τις απαρχές ενός διαλόγου για τη δικαιοσύνη, που αξίζει να προσεχθεί σοβαρά από την φιλοσοφία, ο Χομπς βλέπει μια κωμική σκηνή, όπου ο κάθε υποψήφιος για την εξουσία παίζει θέατρο και κομπάζει ότι κανείς άλλος δεν έχει τόση αξία όσο αυτός.  Ίσως μάλιστα θα έπρεπε να μιλήσουμε για ένα θέατρο κωμικοτραγικό, αφού ο πιο αδύναμος μπορεί πάντοτε να σκοτώσει τον δυνατότερο χάρη σε κάποιο τέχνασμα ή συμμαχώντας με άλλους, κατατροπώνοντας έτσι τις αξιώσεις του για ισχύ. Κάθε πολιτική διαμάχη δεν είναι τελικά παρά μια υπόθεση ματαιοδοξίας και φυσικά δεν υπάρχει πραγματικός λόγος να προτιμηθεί ο κομπασμός του ενός από τη μεγαλαυχία του άλλου. 

Ουσιαστικά, ο Χόμπς “εξατομικεύει” και “ψυχολογικοποιεί” τις πολιτικές διακηρύξεις. Εκεί που οι Έλληνες αναγνώριζαν και εκτιμούσαν το δημόσιο λόγο του πολίτη, ο Άγγλος δεν βλέπει παρά κάποιο κρυφό ιδιωτικό πάθος. (…)

Για τον Αριστοτέλη, το πολιτικό πρόβλημα επιδέχεται φυσικά πολλές καλές, αν και όχι όλες εξίσου καλές, λύσεις. Δεν υπάρχει μόνο μία καλή λύση. Η Πόλη είναι βασικά πλουραλιστική, διότι δεν αναγνωρίζει ένα και μόνο βασικό συστατικό στοιχείο, πχ την ατομική επιθυμία για ισχύ του Χόμπς, ή την ατομική βούληση του Ρουσώ. 

Για τον Αριστοτέλη, δεν υπάρχει η “ισχύς”, ούτε ως θεσμός, ούτε ως πάθος. (…) Αυτό που εμείς ονομάζουμε ισχύ, για τον Αριστοτέλη είναι η συνάρθρωση του ανθρώπινου κόσμου, που υπερβαίνει και διατηρεί το ασύμμετρο των διάφορων αγαθών, δηλαδή τελικά την επικίνδυνη και συνάμα γενναιόδωρη ακαθοριστία του αγαθού. Ο τρόπος με τον οποίον αυτό συντελείται κάθε φορά, είναι αυτό που οι Έλληνες αποκαλούν πολιτεία. Γι’ αυτό το λόγο, το εννοιολογικό εργαλείο τους δεν είναι η ισχύς, αλλά το πολίτευμα. (…)

Το πολίτευμα, η πολιτεία, είναι αυτό που συγκροτεί, στον Αριστοτέλη, την ταυτότητα της Πόλεως. Τι είναι το πολίτευμα; Είναι μια ιδιαίτερη εννόηση της δικαιοσύνης, το πόρισμα μιας διαβούλευσης που είναι συγχρόνως ρητή και υπόρρητη, και η οποία λαμβάνει χώρα εντός της Πόλεως αναφορικά με το τι είναι δίκαιο και τι άδικο. (…)»

Pierre Manent, La Cité de l’ Homme (1994)

Σημ.HS. Από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ κυκλοφορούν στα ελληνικά δύο βιβλία του Πιέρ Μανάν: Οι μεταμορφώσεις της πόλεως (2014) και Απλά μαθήματα πολιτικής φιλοσοφίας (2005).