Το τέλος του Αστού και η καινούργια άρχουσα τάξη

«Ο Αστός −ένας τύπος ανθρώπου, που συγκροτήθηκε την ίδια εποχή που αναπτύσσονταν οι τεχνικές, η οικονομία και το κράτος− αντιστοιχεί επακριβώς σε αυτή την κοινωνία. Ενεργοποίησε νέες δυνατότητες∙ ανταπεξήλθε στις δυσκολίες και θέσπισε ένα καινούργιο κόσμο, αυτόν στον οποίο ζούμε. Όμως δεν ολοκλήρωσε το έργο που εγκαινίασε. Εγκατέστησε τα δεδομένα του, έστησε τους κανόνες του παιχνιδιού, σκιαγράφησε τον παίκτη, έβαλε τα πονταρίσματα, μοίρασε τα χαρτιά … κι έπειτα, σιγά-σιγά, ο ίσκιος του έσβησε.

Για ποιο λόγο, ενώ αυτός σημάδεψε την κοινωνία, δεν παρέμεινε ο ίδιος υψηλός και ακλόνητος κύριος της κατάστασης; Γιατί περάσαμε από τον αστό άνθρωπο και την αστική τάξη σε μια κοινωνία διάχυτα αστική; Φρονώ ότι η εξήγηση είναι αρκετά απλή. Η ενεργοποίηση μιας τέτοιας περιπέτειας απαιτούσε τόσο μεγάλες θυσίες από τον άνθρωπο και προϋπέθετε τόσο άγριες καταστάσεις −συχνά μάλιστα μια τέτοια απανθρωπιά−, ώστε ο αρχηγός του παιχνιδιού δεν άργησε να καταβληθεί από την απέχθεια εκείνων που χρησιμοποιούσε, που αισθάνονταν θύματά του κι ήθελαν να εκδικηθούν το δήμιό τους∙ όπως κι έγινε. Πριν μπορέσει λοιπόν να αντλήσει όλες τις συνέπειες της μηχανής που συναρμολόγησε (όχι πως δεν πρόλαβε να την απολαύσει, ν’ αποκτήσει χάρη σ’ αυτήν περιουσία και τιμές, να ζήσει την ώρα της δόξας του και τα όμορφα χρόνια του!), ο αστός χρειάστηκε ν’ αποτραβηχτεί από το προσκήνιο και ν’ αφήσει σε άλλους τη φροντίδα να σπρώξουν ίσαμε το τέλος της δυνατότητες της νέας κοινωνίας.

Αυτός που διαδέχτηκε τον Αστό, ο Τεχνικός, δεν αρκείται να αναπαράγει απλώς την κληρονομιά του όπως κάνουν οι επίγονοι, αλλά βάλθηκε να προχωρήσει ακόμα μακρύτερα το δρόμο που παρέλαβε από τον Αστό.  

Όταν λέω ο Τεχνικός, χρησιμοποιώ τη λέξη με την ευρύτερη έννοια χωρίς να κάνω την κλασική διάκριση ανάμεσα στον τεχνικό, τον τεχνοκράτη, το στέλεχος και το γραφειοκράτη. Αυτό το τετράπτυχο διαδέχτηκε, πράγματι, τον Αστό. Μπορούμε βέβαια να πούμε, ότι οι τεχνοκράτες εξακολουθούν να υπακούουν τους κατόχους των μεγάλων οικονομικών μέσων∙ ότι είναι με το μέρος της αστικής εξουσίας ενώ οι τεχνικοί υποτίθεται πως είναι με το μέρος των προλετάριων∙ κι ότι καμουφλάρονται πίσω από τα στελέχη, τα οποία είναι για τους ισχυρούς ό,τι οι μικροί αγρότες για τους μεγαλοπαραγωγούς. Μπορούμε ακόμη να πούμε, πως οι τεχνοκράτες διστάζουν ανάμεσα σ’ ένα συμβόλαιο με την αστική τάξη (αλλά που αλήθεια είναι κρυμμένη αυτή;) και στη διεκδίκηση της εξουσίας στην επιχείρηση προς όφελος μόνο των ανώτερων στελεχών. Όμως, στην πραγματικότητα, όλοι αυτοί μαζί είναι λιγότερο υπηρέτες της δυσεύρετης αστικής τάξης και περισσότερο της αστικής τάξης πραγμάτων, της αστικής δομής της συνολικής κοινωνίας. (...)

Ο Τεχνικός έχει πάρει τα ουσιώδη χαρακτηριστικά όλων όσα έχει δημιουργήσει ο Αστός, χωρίς να νοιάζεται στο παραμικρό για ιδεολογίες συνολικού μετασχηματισμού της κοινωνίας, ούτε για τον αναγκαίο τύπο ανθρώπου. Είναι άνθρωπος μικρότερου διαμετρήματος από τον Αστό. Είναι λιγότερο πολύπλοκος και δεν είναι πια αντιμέτωπος με ένα τόσο γιγάντιο καθήκον. (...)

Δεν εγκαθιδρύει καμιά νέα κλίμακα αξιών, όπως είχε κάνει ο Αστός. Αρκείται να ζει με την κληρονομιά του παρελθόντος: Ευτυχία, Πρόοδος, Δημοκρατία; ΟΚ, πάσο, του είναι τελείως αδιάφορο. Αν χρειαστεί οπωσδήποτε να δικαιολογήσει τα έργα του, ότε ανοίγει απλώς το συρτάρι και βγάζει τα παλιά ωραία στερεότυπα που έφτιαξε ο προηγούμενός του και που μπορούν πάντα να χρησιμοποιηθούν σε μια καλή έκθεση ιδεών.

Ούτε και θέλει να κάνει τη διαφορά. Είναι αποτελεσματικός, ορθολογικός, εξειδικευμένος. Τελεία. Συνεχίζει τη διαδικασία της πραγμοποίησης. Του αρκεί το Πράττειν και το Πραχθέν. Αλλά σε αντίθεση με τον Αστό, ο Τεχνικός μπορεί να είναι μονοδιάστατος. Δεν είναι πια διχασμένος, δεν είναι ένας ταραγμένος άνθρωπος. Δεν ριζώνει σε κανένα απολύτως παρελθόν. Τίποτα δεν τον τραβάει προς τα πίσω. Δεν είναι ποτέ του αντιδραστικός.

Βλέπετε ο Αστός είχε ζήσει σε μια άλλη εποχή. Έπρεπε πάντα να υπερασπίζεται τον εαυτό του ενάντια στις παλιές αξίες. Βέβαια τις είχε κατατροπώσει! Είχε εγκαθιδρύσει άλλες! Αλλά έφτανε μια στιγμή χαλάρωσης, ανεμελιάς, απροσεξίας, κι ευθύς επανεμφανίζονταν εκείνες οι νικημένες αξίες. Βέβαια, τον συγκινούσε κάπως μια μικρή επιστροφή προς εκείνο το πεθαμένο παρελθόν. Κι αν μερικές φορές αγαπούσε τον Μπετόβεν, ήταν με την κρυφή ενόχληση ενός πολιτισμού τον οποίο είχε σκοτώσει. Ο Ωραίος γαλάζιος Δούναβης δεν του ήταν εντελώς αδιάφορος. Η παλιά επιρροή λειτουργούσε ακόμα. Εξακολουθούσε να είναι ευαίσθητος στα θέματα τιμής, ικανός να υπερασπίζεται την τιμή του σε μονομαχία, ακόμα και ν’ αυτοκτονεί όταν έχανε.

Απεναντίας, στον Τεχνικό μπορεί να του αρέσει ο Μότσαρτ, αλλά τον βλέπει σαν ένα ζήτημα καθαρά μουσικής και τίποτε άλλο. Δεν ενέχει, γι’ αυτόν, ούτε την ανάμνηση ούτε τη νοσταλγία ενός κόσμου κομψότητας, φαινομενικής επιπολαιότητας και ελέγχου της κακοτυχίας με μια εύθυμη ειρωνεία. Όλα αυτά ανήκουν σε ένα πολιτισμό, για τον οποίο δεν γνωρίζει τίποτα. Όσο για το αίσθημα τιμής, μάταια θα αναζητούσαμε έστω και ένα ίχνος αυτής της έννοιας στην ύπαρξή του ή στο λεξιλόγιό του. 

Το μόνο που κάνει, το μόνο που τον νοιάζει, είναι να τραβάει μπροστά στο δρόμο που του χάραξαν, χωρίς να νοιώθει καμιά από τις αντιφάσεις της αστικής συνείδησης. Γνωρίζει ξεκάθαρα τι πρέπει να κάνει και δεν αφήνει να τον εμποδίσουν ούτε τα αισθήματα, ούτε οι ηθικές κρίσεις.

Ο Τεχνικός είναι ο άνθρωπος, τον οποίο παρήγαγε η σύνθεση κίνηση του Αστού [που ένα καίριο χαρακτηριστικό της είναι η επαναφομοίωση], αλλά όπως συμβαίνει πάντα σε αυτές τις περιπτώσεις, το δημιούργημα σβήνει τον δημιουργό. Αυτός ο άχρηστος, αυτός ο εκμεταλλευτής, αυτό το ανθρωπάριο ο Αστός σπρώχνεται στην άκρη και η μπουλντόζα του χαράζει ένα καινούργιο αυλάκι. Καινούργιο; Όχι∙ είναι το ίδιο αυλάκι, μόνο που κάποτε είχε χαραχτεί με πολύ ιδρώτα και αίμα.

Ο Τεχνικός, με την ευρεία έννοια του όρου, επωμίζεται συνάμα το ρόλο των παλιών διανοουμένων και των δραστήριων Αστών. Οπωσδήποτε χρησιμοποιεί νέες έννοιες, ένα ένα διαφορετικό τύπο σκέψης, αλλά διατηρεί τα θεμελιώδη αστικά δεδομένα. Αναπαράγει τους αστικούς τρόπους ύπαρξης και με αυτό σαν αφετηρία έχει συντελέσει στη συγκρότηση και την οργάνωση μιας “νέας κοινωνίας”, που δεν είναι παρά η ολοκληρωμένη έκφραση της παλιάς. 

Μόνο που με αυτό τον τρόπο, απαξιώνει σε σημαντικό βαθμό το ρόλο των κλασικού τύπου διανοουμένων και έτσι τώρα αυτοί θα εκφράσουν την απαξίωση αυτή με τη δημιουργία μιας νέας ιδεολογίας, της ιδεολογίας του Μηδενός, η οποία ανταποκρίνεται πλήρως στην κατάσταση που θέσπισε η αστική τάξη. (...)»

Ζακ Ελλύλ, Η μεταμόρφωση του Αστού (1967)