Φιλοσοφία και Τυραννία

Ξενοφών (427-355 π.Χ)

«Μπορεί και θέλει άραγε ένας φιλόσοφος να κυβερνήσει τους ανθρώπους, ή να συμμετέχει στη διακυβέρνησή τους, δίνοντας ιδίως συγκεκριμένες πολιτικές συμβουλές στον τύραννο; (...)

Ας αναρωτηθούμε πρώτα αν το μπορεί, ή πιο συγκεκριμένα εάν ως φιλόσοφος διαθέτει κάποιο πλεονέκτημα έναντι του “αμύητου” (και ο τύραννος είναι αμύητος) όταν πρόκειται για ζητήματα σχετικά με τη διακυβέρνηση.(...)

Για τις ανάγκες της συζήτησης θα αρκεστώ να θυμίσω τρία διακριτικά γνωρίσματα του φιλοσόφου σε αντίθεση με τον “αμύητο”. Πρώτα-πρώτα ο φιλόσοφος είναι πιο έμπειρος στην τέχνη της διαλεκτικής ή της συζήτησης γενικά: βλέπει καλύτερα από τον “αμύητο” συνομιλητή του τις ανεπάρκειες της επιχειρηματολογίας του τελευταίου και ξέρει καλύτερα από αυτόν να προβάλλει τα δικά του επιχειρήματα και να ανασκευάζει τις αντιρρήσεις των άλλων. Κατά δεύτερο λόγο, η τέχνη της διαλεκτικής επιτρέπει στον φιλόσοφο να απελευθερωθεί περισσότερο απ’ ό,τι ο “αμύητος” από προκαταλήψεις: είναι συνεπώς περισσότερο ανοικτός στην πραγματικότητα όπως αυτή είναι και εξαρτάται λιγότερο από τον τρόπο με τον οποίο τη φαντάζονται οι άνθρωποι σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή. Τρίτον, τέλος, καθώς είναι περισσότερο ανοικτός στο πραγματικό, πλησιάζει περισσότερο το συγκεκριμένο απ’ ό,τι ο “αμύητος”, ο οποίος περιορίζεται στις “αφαιρέσεις” χωρίς άλλωστε να συνειδητοποιεί τον αφηρημένο, δηλαδή εξωπραγματικό, χαρακτήρα τους.

Αυτά τα τρία διακριτικά γνωρίσματα του φιλοσόφου αποτελούν ισάριθμα πλεονεκτήματά του, τα οποία καταρχήν διαθέτει απέναντι στον “αμύητο” όταν πρόκειται να κυβερνήσει. (...)

Για όλους αυτούς τους λόγους, στους οποίους θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και άλλους, υποστηρίζουμε, όπως και ο Ιέρων, ο Ξενοφών και ο Στράους και αντίθετα προς μια κοινά αποδεκτή γνώμη, ότι φιλόσοφος είναι εντελώς ικανός να πάρει την εξουσία και να κυβερνήσει, ή να συμμετέχει στην κυβέρνηση, δίνοντας για παράδειγμα πολιτικές συμβουλές στον τύραννο. Το όλο ζήτημα είναι εάν θέλει να το κάνει.(...)

Ο πολύπλοκος και δυσχερής χαρακτήρας του προβλήματος οφείλεται στο κοινότοπο γεγονός, ότι ο άνθρωπος χρειάζεται χρόνο για να σκεφτεί και να ενεργήσει, και ότι ο χρόνος που διαθέτει είναι πράγματι πολύ περιορισμένος.(...)

Μη μπορώντας ν’ αφιερώσουν όλο τους το χρόνο ταυτόχρονα στη φιλοσοφία και στη διακυβέρνηση − η οποία επίσης θέλει πολύ χρόνο και παίρνει, και αυτή, όλο το χρόνο ενός ανθρώπου −, οι φιλόσοφοι αναζήτησαν γενικά μια συμβιβαστική λύση. (...) Αρνούνται να πάρουν στα χέρια τους τη διακυβέρνηση του κράτους και αρκούνται να αφιερώνουν τον λίγο χρόνο που αποσπούν από τη φιλοσοφία σε συμβουλές (προφορικές ή γραπτές) προς τους εκάστοτε κυβερνήτες. (...)

Αλλά μου φαίνεται πως ο φιλόσοφος κατέχει θέση ιδιαίτερα μειονεκτική προκειμένου να επικρίνει την τυραννία ως τέτοια. Από τη μια μεριά, ο φιλόσοφος-σύμβουλος εξ ορισμού βιάζεται στο έπακρο: θα ήθελε πολύ να συμβάλλει στη μεταρρύθμιση του κράτους αλλά θα ήθελε να το κάνει χάνοντας το λιγότερο δυνατό χρόνο. Αλλά εάν θέλει να τελειώσει γρήγορα, τότε θα πρέπει να απευθυνθεί κατά προτίμηση στον τύραννο και όχι στο δημοκρατικό ηγέτη. Πράγματι, οι φιλόσοφοι που θέλησαν να δράσουν μέσα στο πολιτικό παρόν προσελκύστηκαν ανέκαθεν από την τυραννία.(...)

Από την άλλη, δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε ένα φιλόσοφο που έχει γίνει ο ίδιος (εντελώς υποθετικά) πολιτικός χωρίς να εμφανιστεί υπό μορφή «τυράννου» οποιουδήποτε είδους. Καθώς θα βιάζεται να «ξεμπλέξει» με την πολιτική και να ξαναγυρίσει σε ευγενέστερες ενασχολήσεις, δεν θα είναι προικισμένος με εξαιρετική πολιτική υπομονή. Πώς λοιπόν θα μπορούσε να πραγματοποιήσει γρήγορα τα μεταρρυθμιστικά του σχέδια, τα οποία κατ’ ανάγκην είναι ριζοσπαστικά και αντίθετα προς τις γενικώς αποδεκτές ιδέες, χωρίς να ανατρέξει σε πολιτικές διαδικασίες οι οποίες πάντοτε χαρακτηρίστηκαν ως “τυραννία”;».

Αλέξανδρος Κοζέβ, Τυραννία και σοφία,

από ένα εξαιρετικό βιβλίο, που περιλαμβάνει το Ιέρων ή Τυραννικός του Ξενοφώντα 
και το αλληλογραφικό διάλογο, πάνω σε αυτό, μεταξύ Λέο Στράους και Κοζέβ

Σημ. HS. Το βιβλίο κυκλοφόρησε σε δυο διαφορετικές εκδόσεις. Το 1994, με τίτλο Ιέρων ή Τυραννικός σε μετάφραση Λίλας Τρουλινού από τις εκδόσεις ΕΞΑΝΤΑΣ∙  και το 1995 με τίτλο Περί Τυραννίας σε μετάφραση Παναγιώτη Κονδύλη, Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου και Ευρυδίκης Παπάζογλου από τις εκδόσεις ΓΝΩΣΗ. - Χάιντεγκερ (και Χίτλερ), Λούκατς (και Στάλιν), είναι ανάμεσα στα παραδείγματα προς αποφυγήν, που επιβεβαιώνουν τα παραπάνω λόγια του Κοζέβ και καλούν κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο σε επιφυλακή απέναντι στον αέρα, που εύκολα παίρνουν τα μυαλά όταν εντρυφούν σε μεγαλεπήβολα οράματα...