Μισογεμάτο ή μισοάδειο; | Μανιφέστα 26μισό

ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ

... και μην ξεχνάμε: 

Όταν το νερό είναι μολυσμένο, 

δεν έχει σημασία αν το ποτήρι είναι μισογεμάτο ή μισοάδειο!

Είναι αναμφισβήτητο ότι κανείς δεν θέλει να στοχάζεται (Α)

Λέων Σεστώφ
 (1866-1938)

H καταφυγή σε ιδεόπλαστα καταφύγια, το φύρδην μίγδην άφημα στην παθιασμένη τρικυμία της ζωής, ή η ακατάσχετη δράση, μπορούν άραγε να μας προσφέρουν εκείνο που απαιτεί η διόρθωση μιας πορείας που έχει πάει στραβά;

Α.

 

Το ερώτημα είναι αμείλικτο, διότι, ας μην το ξεχνάμε, όπως μας έχει διδάξει ένα λαμπρό πνεύμα, είναι τραγικά λαθεμένη η άποψη ότι η πραγματικότητα δεν θα μας φέρει ποτέ αντιμέτωπους με ένα απόλυτα πιεστικό και αναπόφευκτο δίλημμα (είτε το ένα-είτε το άλλο) και ότι, άπαξ κι έχουμε ικανότητες και (πάνω απ’ όλα) χρόνο, θα βρίσκουμε πάντα κάποιον τρόπο για να συνδυάζουμε και «το ένα» και «το άλλο». Το κακό δεν μετατρέπεται σε καλό, ούτε το λάθος σε σωστό, απλώς και μόνο δια της προόδου των πραγμάτων και δίχως εμείς οι ίδιοι να χρειαστεί ν’ απαρνηθούμε τίποτα.

Πώς να σφυρηλατήσουμε κριτήρια, λοιπόν; Ας ακούσουμε έναν από τους εκλεκτούς αδαμαντορύχους, τον Λέοντα Σεστώφ, που έζησε αυτή την περιπέτεια και την κατέγραψε στα Σύνορα της ζωής (1905):

«Μέρος Α΄, § 25. Ο Σωκράτης κι ο Πλάτωνας προσπάθησαν ν’ ανακαλύψουν κάτω από τα αδιάκοπα μεταβαλλόμενα φαινόμενα, την διαρκή κι αμετακίνητη ουσία της ζωής. Οι πλατωνικές ‘ιδέες’ είναι η έκφραση αυτής της αναζήτησης. Η ορατή πραγματικότητα, είπαν, δεν είναι ποτέ όμοια με τον εαυτό της και ντύνεται τις πιο διαφορετικές μορφές∙ άρα, δεν είναι η αληθινή πραγματικότητα. Ό,τι είναι πραγματικό, πρέπει να είναι διαρκές κι αμετακίνητο. Γι’ αυτό λοιπόν, οι ιδέες των πραγμάτων είναι πραγματικές, ενώ τα ίδια τα πράγματα είναι εικονικά. Επομένως, η ρίζα της πλατωνικής φιλοσοφίας απορρέει από ένα συστατικό ελάττωμα της ανθρώπινης σκέψης, ένα ελάττωμα που υψώθηκε στο επίπεδο του υπέρτατου προτερήματος. Βλέπετε, είναι δύσκολο για τον φιλόσοφο να παρακολουθεί την κινούμενη κι ιδιότροπη ζωή∙ γι’ αυτό και διακηρύσσει, πως ετούτη η ζωή δεν είναι παρά ένα πλάσμα της φαντασίας.(...)

Από τα χρόνια του Σωκράτη και του Πλάτωνα λοιπόν, οι πιο πετυχημένοι φιλόσοφοι ήταν εκείνοι που δίδασκαν στους ανθρώπους να προτιμούν αυτό που είναι διαρκές και αμετακίνητο από αυτό που μεταβάλλεται και περνά. Ο κοινός άνθρωπος, που ζει χωρίς πολλή αυτοσυνείδηση, που, μ’ άλλα λόγια, δεν συντάσσει ποτέ τον ισολογισμό του πνευματικού του δούναι λαβείν, πάντοτε βλέπει τους φιλοσόφους σαν ‘λογιστές’ των πεπραγμένων της ψυχής του. (...)

Εδώ βρίσκεται ίσως το μυστικό αυτού του με πρώτη ματιά παράξενου γεγονότος, ότι ο Σωκράτης γοήτευσε έντονα τόσο άταχτες κι ελάχιστα ισορροπημένες φύσεις, όπως ο Αλκιβιάδης. Πήγαινε πολύς καιρός πια που ο Αλκιβιάδης είχε χάσει τον λογαριασμό της πνευματικής κατάστασής του∙ έτσι λοιπόν, ήταν αναγκασμένος ν’ απευθύνεται από καιρό σε καιρό στον Σωκράτη, που με τους λόγους του και τους συλλογισμούς του έβαζε κάποια τάξη στο χάος που βασίλευε στην ψυχή του νεαρού φίλου του: ο Αλκιβιάδης ξανάβρισκε την ειρήνη δίπλα στον διδάσκαλο. Αλλά, όπως ήταν αναμενόμενο, αναπαυότανε για λίγο κοντά του κι έπειτα ξανάπιανε τη θορυβώδη και φλογερή ζωή του. Βλέπετε, η ξεκούραση είναι τόσο γλυκιά για τον κουρασμένο ταξιδευτή. Μα δεν υπάρχει μεγαλύτερος παραλογισμός αν, από αυτό, βγάλουμε το συμπέρασμα πως η ξεκούραση είναι απαραίτητη σε όλους και πάντοτε −δηλαδή, πως η ανάπαυση είναι η ουσία της ζωής!

(...) Πολλοί σύγχρονοι Αλκιβιάδηδες, που επί έξι ημέρες βουλιάζουνε στα ταραγμένα νερά της ζωής, έρχονται τις Κυριακές να λουστούν στην καθάρια πηγή τέτοιας λογής ιδεών. Βλέποντάς τους λοιπόν, η ‘λογιστική’ νιώθει ικανοποιημένη και φαντάζεται πως, αν όλος ο κόσμος ασχολείται μαζί της μια φορά την εβδομάδα, αυτό συμβαίνει σίγουρα επειδή δεν υπάρχει τίποτε σπουδαιότερο στη ζωή και πως ο άνθρωπος δεν χρειάζεται τίποτε άλλο. Μ’ αυτή τη λογική, οι ιδιοκτήτες των δημόσιων λουτρών, βλέποντας πόσο πολύς κόσμος συρρέει για μπάνιο τα Σάββατα, θα μπορούσαν να ισχυρίζονται ότι η καθαριότητα είναι το ύψιστο ιδανικό του ανθρώπου και να προτρέπουν έτσι τους ανθρώπους να μένουν όλη την υπόλοιπη βδομάδα ακίνητοι ώστε να μην ιδρώνουν και να μένουν πάντοτε καθαροί,  σαν να ’χαν μόλις βγει απ’ τη μπανιέρα τους.

* * *

Μέρος Β΄, §2. Ο άνθρωπος αρχίζει να σκέφτεται πραγματικά μόνον όταν συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να κάνει τίποτα, ότι έχει δεμένα τα χέρια. Γι’ αυτό και κάθε βαθύς στοχασμός ξεπηδάει πάντοτε μέσα από την αμφιβολία. Απεναντίας, η αισιοδοξία, η ευκολία να πηδάει κανείς γρήγορα από το ένα συμπέρασμα στο άλλο, πρέπει να θεωρούνται  πάντοτε σαν το σίγουρο σημάδι ενός πνεύματος στενού, που είναι ικανοποιημένο με τον εαυτό του και τρέμει την αμφιβολία, δηλαδή ενός πνεύματος επιπόλαιου. Αν ένας άνθρωπος σάς πει ότι έχει τη λύση των αιώνιων προβλημάτων, αυτό σημαίνει πως δεν έχει αρχίσει καν να τα στοχάζεται κι ότι το μόνο που κάνει είναι να ‘ενεργεί’, να ‘δρα’, να ‘πράττει’. (...)

Είναι αναμφισβήτητο ότι κανείς δεν θέλει να στοχάζεται −και εδώ δεν εννοώ βέβαια τη λογική σκέψη. Η λογική σκέψη, όπως και κάθε άλλη φυσική λειτουργία, δίνει στον άνθρωπο μεγάλη ευχαρίστηση. Αυτός είναι ο λόγος που τα φιλοσοφικά συστήματα, όσο πολύπλοκα κι αν είναι, προκαλούν πάντα πολύ μεγάλο και αληθινό ενδιαφέρον στο κοινό, αρκεί βέβαια να μην απαιτούν από τον άνθρωπο τίποτα περισσότερο από μια λογική νοητική γυμναστική. Όμως σκέφτομαι, στοχάζομαι πραγματικά, σημαίνει: παραιτούμαι από τη λογική −σημαίνει: ζω μια καινούργια ζωή, θυσιάζω αδιάκοπα τις ροπές μου, τις πιο αγαπημένες μου συνήθειες, ορέξεις και προσκολλήσεις, χωρίς να έχω καν τη σιγουριά πως οι θυσίες μου αυτές μια μέρα θα ανταμειφθούν.»

 

Με πολλούς παραλήπτες λοιπόν, πέρα από τους εντελώς προφανείς, ετούτη η ευχετήρια ανάρτησή μας, ελπίζουμε να συνεισφέρει και αυτή σ’ εκείνο που πίσω απ’ όλα μας απασχολεί και που δεν είναι η απλή «έξοδος από την κρίση», αλλά η όξυνση της κρίσης μας μέσα από την καταγραφή των προϋποθέσεων μιας διόρθωσης του σφάλματος στη ρίζα του.

Προχώρησε στο Β

Εκπομπές HS στο Beton7 ... και μια καλή είδηση

Ετοιμάζοντας τις εκπομπές...

Με ένα κλικ στο διαδικτυακό ραδιόφωνο Beton7 Art Radio!

σήμερα, Πέμπτη 19/12 και στις κουφές ώρες 5 με 7 το απόγευμα, η 5η λαβυρινθώδης εκπομπή στο σύμπαν των ιστορικών Καταστασιακών από τους City Travellers και τον υποφαινόμενο Hollowsky. 

Έχοντας ήδη περιπλανηθεί στις υπαρξιστικές καταβολές της «κατασκευής καταστάσεων», στη σχέση ανάμεσα στις «πειραματικές περιπλανήσεις» τους και την έννοια του παιχνιδιού ως δημιουργικής δύναμης του πολιτισμού, στους δαίδαλους της κριτικής της πολεοδομίας και της αναζήτησης μιας συναρπαστικής πόλης, στη μελαγχολία και το πέρασμα του χρόνου, στη σχέση της σκανδαλώδους προτροπής «Μη δουλεύετε ποτέ!» με την κατάργηση της οικονομίας και την πραγμάτωση της τέχνης, και χωρίς ακόμα να έχουμε παρά ελάχιστα ανιχνεύσει τη παράτολμη γέφυρα που θέλησαν να ρίξουν ανάμεσα στον Κίρκεγκωρ και τον Χέγκελ δια του Καρλ Μαρξ, σήμερα, ακούγοντας μουσικές, θα περιδινηθούμε αυτή τη φορά γύρω από ένα αγαπημένο τους θέμα, τη γιορτή... κι όπως συνήθως, ποιος ξέρει σε ποια ακόμα καταστασιακά σοκάκια θα πλανηθούμε.

Όσες και όσοι δεν προλάβατε να ακούσετε τις προηγούμενες εκπομπές, μην απελπίζεστε! Σιγά-σιγά θα ανέβουν στο διαδίκτυο και αυτές. Για αρχή, μπορείτε να βρείτε μια από τις προηγούμενες εκπομπές εδώ (7/11/2013).

Επόμενη καλή είδηση: 

Κυκλοφόρησε το δεύτερο τεύχος του εξαμηνιαίου περιοδικού 

ΦΡΜΚ|Για τη διερεύνηση του ποιητικού φαινομένου ! 

Πυκνό, προκλητικό, θρεπτικό, το τεύχος αυτό παρουσιάζει αδημοσίευτη δουλειά από τους Δήμητρα Κωτούλα, Νικηφόρο Χατζηπροκοπίου, Ιορδάνη Παπαδόπουλο, Θοδωρή Χιώτη και Γιάννη izi Ισιδώρου. Φιλοξενεί έργα από τους σύγχρονους εικαστικούς Νίκο Αρβανίτη, Αικατερίνη Γεγησιάν, Γιώργο Γυπαράκη, Γιώργο Παπαδάτο, Ειρήνη Μίγα και Δέσποινα Μεϊμάρογλου. Μπορείτε να διαβάσετε μεταφράσεις ποιημάτων του Χλιανιού ποιητή Ραούλ Σουρίτα, της Ουρουγουανής Κριστίνα Πέρι Ρόσι, της Αμερικανίδας Λυν Χετζίνιαν, της Ιταλίδας Αμέλια Ροσέλι και του Τούρκου Γιόκτσενουρ Τσ. Πρωτότυπα δοκίμια από τους Ορφέα Απέργη, με αναφορά στον Καβάφη, Γιώργο Χαντζή, για την πρόσληψη του ποιητικού κειμένου, μια εκτεταμμένη συνέντευξη της Άντζελας Δημητρακάκη για τη σύγχρονη τέχνη με αφορμή το πρόσφατο βιβλίο της, και το σημαντικό δοκίμιο ποιητικής της Λυν Χατζίνιαν με τίτλο Βαρβαρότητα. Κριτικά κείμενα γράφουν οι Παναγιώτης Ιωαννίδης, Κατερίνα Ηλιοπούλου, Μαρία Φραγκούλη, Γιάννης Στίγκας και Πατρίτσια Κολαΐτη, ενώ συνεντεύξεις για την ποίησή τους δίνουν οι Φοίβη Γιαννίση και Σάκης Σερέφας.

Κεντρική διάθεση: Βιβλιοπωλείο ΑΛΦΕΙΟΣ |Ένα ποτάμι στο κέντρο της πόλης, Χ. Τρικούπη 22.

Δημιουργικότητα, Παράδοση και Παραπληροφόρηση

D.Bohm (1917-1992)

«Μήπως η δημιουργικότητα είναι κάτι που δεν διαθέτει από μόνος του ο άνθρωπος, κάθε άνθρωπος, και που, επομένως, χρειάζεται να του το εμφυτεύσουμε έξωθεν; Αυτό δεν είναι αλήθεια. Η δουλειά του Ντέσμοντ Μόρρις, τα πορίσματα της οποίας δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο The Biology of Art (1962), μας δίνει κάποια κλειδιά για να κατανοήσουμε τη φύση αυτού του μπλοκαρίσματος.  Σε ένα από τα πειράματά του, έδωσε σε χιμπατζήδες καμβά και μπογιές κι αυτοί άρχισαν αμέσως να ζωγραφίζουν ισορροπημένες χρωματικές μορφές, που θυμίζουν κάπως κάποια μορφικά πειράματα της μοντέρνας τέχνης και ειδικότερα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Όμως το σημαντικότερο σημείο του πειράματος ήταν ότι, όπως διαπιστώθηκε, τα ζώα παθιάστηκαν και απορροφήθηκαν τόσο πολύ με τη ζωγραφική, που σχεδόν έπαψαν να ενδιαφέρονται για το φαγητό, το σεξ ή άλλες δραστηριότητες στις οποίες αφιερώνονταν μέχρι τότε. Επιπλέον πειράματα έδειξαν ότι και τα παιδιά συμπεριφέρονταν με περίπου ανάλογο τρόπο με αυτό των χιμπατζήδων, όταν τους έδιναν χαρτιά και μπογιές.

Τα πειράματα αυτά φαίνεται να υποστηρίζουν την άποψη, ότι η δημιουργικότητα είναι ένα έμφυτο δυναμικό. Παρολαυτά, τις περισσότερες φορές, με τα χρόνια μαραίνεται, ή περιορίζεται σε μεμονωμένα πεδία όπως η επιστήμη, η μουσική ή η ζωγραφική.  Γιατί συμβαίνει αυτό;

Στη συνέχεια των πειραμάτων του, ο Μόρρις άρχισε να επιβραβεύει τους χιμπατζήδες για κάθε ζωγραφικό έργο που έφτιαχναν. Πολύ γρήγορα το έργο τους άρχισε να γίνεται όλο και πιο πρόχειρο ώσπου έφτασαν στο σημείο να μουτζουρώνουν στα βιαστικά, ίσα-ίσα για να ικανοποιήσουν τον πειραματιστή και να πάρουν την ανταμοιβή τους. Παρόμοια συμπεριφορά μπορούμε να παρατηρήσουμε και στα παιδιά από τη στιγμή που θα ‘συνειδητοποιήσουν’ τι λογής ζωγραφιά ‘πρέπει’ να παραδώσουν για να ανταμειφθούν. Πρόκειται συνήθως για αδιαόρατες και σιωπηρές ανταμοιβές, όπως για παράδειγμα η επιδοκιμασία και ο έπαινος, καθώς και μια λίγο-πολύ κρυφή απαίτηση να κάνουν ό,τι κάνουν και τα άλλα παιδιά τριγύρω τους.

Με άλλα λόγια, φαίνεται πως η δημιουργικότητα δεν συμβαδίζει με εξωτερικές και εσωτερικές ανταμοιβές ή τιμωρίες. Κι ο λόγος είναι σαφής. Για να κάνεις κάτι με στόχο την ανταμοιβή, η όλη τάξη της δραστηριότητας καθώς και η ενέργεια που απαιτείται γι’ αυτήν καθορίζονται από αυθαίρετες αξιώσεις, που είναι εξωτερικές ως προς την ίδια τη δημιουργική δραστηριότητα. Έτσι, η δραστηριότητα αυτή γίνεται μηχανική κι επαναληπτική, ή ψάχνει με μηχανικούς τρόπους αλλαγές προκειμένου να αυτοσυντηρηθεί. Το αποτέλεσμα είναι η ανία και η αδιαφορία, η υποβάθμιση της ενέργειας που απαιτείται για να υπάρξει δημιουργική σύλληψη και δράση, και επομένως ολοένα και μεγαλύτερες ανταμοιβές ή ποινές προκειμένου να συνεχίσει να εκτελείται η συγκεκριμένη δραστηριότητα.

Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι η επιβολή στόχων και προτύπων συμπεριφοράς με τρόπο

μηχανικό, εξωτερικό και χωρίς κατανόηση, παράγει μια άκαμπτη δομή στη συνείδηση, η οποία μπλοκάρει το ελεύθερο παιχνίδι της σκέψης και την ελεύθερη κίνηση της επίγνωσης και της προσοχής, που είναι απαραίτητα για να δράσει η δημιουργικότητα.

Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι οι κανόνες και κάθε εξωτερική τάξη είναι πράγματα ασυμβίβαστα με τη δημιουργικότητα, και πως ένας γνήσια δημιουργικός άνθρωπος πρέπει να ζει στα κουτουρού. Για να γράψεις ένα σονέτο, ή μια φούγκα, για να συνθέσεις μια αφηρημένη ζωγραφιά ή για να ανακαλύψεις κάποιο νέο θεώρημα στα μαθηματικά, η δημιουργικότητα χρειάζεται οπωσδήποτε να λειτουργεί μέσα στο πλαίσιο μιας ορισμένης καλλιτεχνικής ή δημιουργικής μορφής. Για παράδειγμα, η αξιοσημείωτη δημιουργικότητα του Σεζάν κατευθυνόταν στην ανακάλυψη νέων μορφών και τάξεων ζωγραφικής σύνθεσης μέσα στο πλαίσιο μιας ορισμένης μορφής ελευθερίας, την οποία είχαν εδραιώσει πριν από αυτόν οι Ιμπρεσιονιστές. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για ορισμένα από τα σπουδαιότερα έργα του Μπαχ. Για να ζει κανείς δημιουργικά, χρειάζεται μια εξαιρετική και ευαίσθητη αντίληψη των τάξεων και των δομών σχέσης με άλλα άτομα, με την κοινωνία, με τη φύση. Τότε μπορεί να ανθίσει η δημιουργικότητα. Και μόνον όταν η δημιουργική δράση υποδουλώνεται σε εξωτερικούς στόχους, όπως συμβαίνει με την επιδίωξη ανταμοιβής, μόνο τότε η όλη δραστηριότητα αρχίζει να μαραίνεται και να παρακμάζει.

Όποτε η δημιουργικότητα παρεμποδίζεται ή μπλοκάρεται, αυτό που προκύπτει δεν είναι απλώς μια απουσία δημιουργικότητας αλλά εκδηλώσεις διαφόρων τύπων καταστροφικότητας. Καθώς η δημιουργικότητα είναι πρωταρχική ανάγκη του ανθρώπου, η παρεμπόδισή της επιφέρει μια διάχυτη κατάσταση ματαίωσης και πλήξης, η οποία οδηγεί στην αναζήτηση διεγερτικών ‘διεξόδων’ που εμπλέκουν ένα βαθμό καταστροφικής δύναμης και εκβάλλουν στη βία. Παρολαυτά, εκείνο που είναι ακόμα πιο καταστροφικό από την απροκάλυπτη βία, είναι το γεγονός ότι οι αισθήσεις, το μυαλό και τα συναισθήματα του παιδιού σταδιακά απονεκρώνονται, με αποτέλεσμα να χάνει την ικανότητα της ελεύθερης κίνησης της προσοχής και της σκέψης του. Πράγματι, η καταστροφική ενέργεια που ξυπνάει τότε στο νου, στρέφεται εναντίον του ίδιου του δημιουργικού δυναμικού στο σύνολό του. […]

Στο επίπεδο της κοινωνίας, ένας παράγοντας που μπλοκάρει τη δημιουργικότητα σχετίζεται με το γεγονός ότι η κοινωνία θεωρεί ως δεδομένο και αυτονόητο ένα ευρύ φάσμα άκαμπτων πεποιθήσεων. Αυτές οι πεποιθήσεις είναι αδιανόητο ακόμα και να τεθούν υπό συζήτηση. Υπάρχει δηλαδή μια σιωπηρή απαίτηση να συμμορφώνονται άπαντες προς αυτές τις πεποιθήσεις και ταυτόχρονα να συμπεριφέρονται άπαντες λες κι αυτές δεν υπάρχουν καν. Η λειτουργία τους μέσα στην κοινωνία αποσιωπάται, και αποσιωπάται ακόμα και αυτή η αποσιώπηση. […]

Σε αυτό πρέπει να προσθέσουμε τον τεράστιο όγκο παραπληροφόρησης, που κυκλοφορεί, συμβάλλοντας στην έκπτωση της κοινωνικής δημιουργικότητας. Τα μμε και τα διάφορα υπερσύγχρονα μέσα επικοινωνίας διαδίδουν τάχιστα και μεγεθύνουν στο έπακρο αυτή την παραπληροφόρηση, ταυτόχρονα και παράλληλα με την έγκυρη πληροφόρηση. Να ξεκαθαρίσουμε εδώ, ότι ως ‘παραπληροφόρηση’ εννοούμε μια μορφή φθοροποιού γενετικής πληροφόρησης −δηλαδή την εισαγωγή στρεβλωτικών ‘κωδίκων’ στη δημιουργική-γενετική τάξη της κοινωνίας− και όχι απλώς τις λαθεμένες απόψεις για τα γεγονότα. Πράγματι, εάν κατανοήσουμε ως δημιουργική-γενετική τάξη της κοινωνίας τη συγκεκριμένη δραστηριότητα παραγωγής του γενικού, θα αντιληφθούμε αμέσως ότι η τάξη αυτή επηρεάζεται βαθύτατα από όλα όσα έχουν τη διάσταση της γενικής σημασίας, δηλαδή της σημασίας που αφορά τους πάντες εντός της κοινωνίας αυτής: γενικές αρχές, γενικοί στόχοι, γενικώς αποδεκτές αξίες, συμπεριφορές, πρότυπα και πιστεύω. Κοντολογίς, η παραπληροφόρηση, ως φθοροποιός γενετική πληροφόρηση της κοινωνίας, πλήττει τις γενικές σημασίες απονεκρώνοντας τη δημιουργική δραστηριότητα που τις παράγει.»

David Bohm και F. David Peat, Επιστήμη, Τάξη και Δημιουργικότητα (1987)

Σημ. HS. Κοντολογίς, η δημιουργικότητα ακουμπάει στην παράδοση (Σεζάν) και η παραπληροφόρηση υπονομεύει την παραγωγή Κοινού Λόγου (δημιουργικής-γνετικής τάξης, συγκεκριμένης δραστηριότητας παραγωγής του Γενικού).  Thank you David!  Έχει ενδιαφέρον και η σχετική πρόταση του Μπομ, για την οποία μπορεί κανείς να πάρει μια γεύση εδώ. Το βιβλίο του Thought as a System (1992) αξίζει ιδιαίτερης προσοχής.

            

Ο Γκυ Ντεμπόρ και η πόλη | Ομιλία HS στην 4η Biennale Αθήνας

ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΟ ΦΟΡΟΥΜ 
«ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΕ ΠΟΚΕΡ |
Κυριαρχία και δεξιοτεχνία στην πόλη»

 4^η Biennale Αθήνας

25 Νοεμβρίου 2013

Έχουμε προσκληθεί από τους οργανωτές σε ένα «στρατηγικό» παιχνίδι, το πόκερ, όπου πλανιέται η μορφή του «παίκτη-στρατηγού» Γκυ Ντεμπόρ, με φόντο την πόλη και διακύβευμα την κυριαρχία εν καιρώ κρίσης. Θα ανοίξω λοιπόν ένα-ένα αυτά τα 5 «τραπουλόχαρτα».

1. ΠΟΚΕΡ

Σύμφωνα με μελετητές αλλά και την εμπειρία, τα τυχερά παιχνίδια, όπως π.χ. τα ζάρια, συνηθίζονται σε μάλλον φτωχές, σχετικά «ανοργάνωτες» κοινωνίες και στα φτωχά κοινωνικά στρώματα, όπου τα παιδιά μπαίνουν από πολύ νωρίς στη δουλειά κι έτσι καλούνται να αναπτύξουν συμπεριφορές ενηλίκου από μικρή ηλικία προκειμένου να αντιμετωπίσουν ρευστές και ανασφαλείς συνθήκες. Όσο κι αν φαίνεται παράξενο με μια πρώτη ματιά, αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι τα τυχερά παιχνίδια «προσομοιώνουν» θρησκευτικού τύπου πρακτικές με επίκεντρο την πίστη στην παρέμβαση κάποιων υπερφυσικών δυνάμεων στις ανθρώπινες υποθέσεις. Στην πιάτσα πράγματι, όπως έχει καταδείξει ο γνώστης Εμμανουήλ Παπαζαχαρίου, η ρέντα και η γκίνια κατέχουν περίοπτη θέση και σχετίζονται με την ευμένεια ή τη δυσμένεια εκ μέρους μιας μυστηριώδους δύναμης, την οποία το άτομο δεν μπορεί να αδράξει με μόνη τη λογική του, αν και γνωρίζει ότι αυτή συνδέεται με τη στάση του απέναντι στην πιάτσα (αν π.χ. είναι μοναχοφάης ή αν ξέρει να ξαναμοιράζει τα κέρδη του).

Το Κρυστάλλινο Παλάτι μας

«Κύριοι, εγώ βέβαια αστειεύομαι και το ξέρω και ο ίδιος, πως αστειεύομαι αποτυχημένα, μα βλέπετε δεν είναι δυνατόν όλα τα να παίρνουμε γι’ αστεία. Μπορεί εγώ ν’ αστειεύομαι τρίζοντας τα δόντια. Κύριοι, εμένα με βασανίζουν διάφορες ερωτήσεις. Δώστε μου τις απαντήσεις. 

Να, σεις π.χ. θέλετε τον άνθρωπο να τον ξεμάθετε από τις παλιές συνήθειες, και τη βούλησή του να τη διορθώσετε ανάλογα με τις απαιτήσεις της επιστήμης και της λογικής. Μα πώς ξέρετε, ότι τον άνθρωπο όχι μονάχα μπορεί, μα και πρέπει έτσι να τον αλλάξουμε; Από τι συμπεραίνετε, πως τόσο απαραίτητα πρέπει η βούληση η ανθρώπινη να διορθωθεί; Μ’ ένα λόγο, πώς ξέρετε πως τέτοια διόρθωση θα φέρει ωφέλεια στον άνθρωπο; Και για να τα πούμε όλα, γιατί είστε τόσο θετικά πεπεισμένοι πως το να μην εναντιώνεται στα πραγματικά, τα κανονικά συμφέροντα, τα εγγυημένα με τα πορίσματα της διάνοιας και της αριθμητικής, είναι πραγματικά για τον άνθρωπο πάντοτε ωφέλιμο κι είναι νόμος για όλη την ανθρωπότητα; Αυτό, βλέπετε, για την ώρα ακόμη είναι μοναχά δική σας παραδοχή. Ας πούμε λοιπόν πως είναι νόμος της λογικής, όχι όμως και της ανθρωπότητας. Ίσως να σκεφτόσαστε, κύριοι, πως είμαι τρελός; Πρέπει να εξηγηθώ.

Είμαι σύμφωνος: ο άνθρωπος είναι ζώο κατά το πλείστο δημιουργικό, καταδικασμένο να τείνει στο σκοπό συνειδητά και ν’ απασχολιέται με τη μηχανική επιστήμη, δηλαδή αιώνια κι αδιάκοπα ν’ ανοίγει το δρόμο του, κι ας είναι και στα τυφλά. Μα να, ίσως ακριβώς για τούτο και κάπου κάπου του καπνίζει να στρίψει, γιατί είναι καταδικασμένος ν’ ανοίγει δρόμο κι ακόμα ίσως γιατί, παρ’ όλη του τη βλακεία, ο άνθρωπος της άμεσης δράσης γενικά, σκέφτεται κάποτε πως αυτός ο δρόμος σχεδόν πάντα πάει στα τυφλά, και πως η κύρια υπόθεση δεν έγκειται στο καταπού πάει, μα απλώς στο να τραβάει μπροστά, και πως ένα καθωσπρέπει παιδί δεν πρέπει να περιφρονεί την επιστήμη και να παραδίνεται στην καταστρεπτική αργία, που όπως ξέρουμε είναι μήτηρ πάσης κακίας. Του ανθρώπου του αρέσει να δημιουργεί και ν’ ανοίγει δρόμους, αυτό είναι αναμφισβήτητο. Γιατί όμως φτάνει ο ίδιος ίσαμε του ν’ αγαπάει με πάθος το χάος και την καταστροφή; Να, τούτο αν μου το λέγατε!

Μα για τούτο θέλω να πω ο ίδιος δυο λόγια ιδιαιτέρως. Μήπως τάχα του αρέσει το χάος κι η καταστροφή (βλέπετε είναι αναμφισβήτητο, πως καμιά φορά να του αρέσει υπερβολικά, αυτό έτσι είναι), γιατί ο ίδιος από ένστιχτο φοβάται να φτάσει στο σκοπό και ν’ αποτελειώσει το χτίριο που οικοδομεί; Πού ξέρετε; Μπορεί ν’ αγαπάει το χτίριο μονάχα από μακριά, κι από κοντά καθόλου. Μπορεί να του αρέσει μονάχα να το χτίζει κι όχι να κατοικεί μέσα σ’ αυτό∙ να το χτίζει και να το προορίζει κατόπιν στα κατοικίδια ζώα, στα μυρμήγκια, στα πρόβατα, κ.λπ., κ.λπ. Να, τα μυρμήγκια έξαφνα, είναι εντελώς αλλιώτικα. Αυτά έχουν ένα καταπληχτικό παρόμιο χτίριο, αιώνια ακατάλυτο∙ τη μυρμηγκοφωλιά.

Από τη μυρμηγκοφωλιά άρχισαν τα σεβάσμια μυρμήγκια και με τη μυρμηγκοφωλιά θα τελειώσουν ασφαλώς, πράγμα που τιμάει πολύ τη σταθερότητα και τη θετικότητά τους. Μα ο άνθρωπος είναι ον επιπόλαιο κι ίσως να του αρέσει μοναχά η υπόθεση της επίτευξης του σκοπού κι όχι ο ίδιος ο σκοπός, όπως συμβαίνει στον παίκτη του σκακιού. Και ποιος ξέρει (δεν μπορεί κανείς να εγγυηθεί) ίσως ίσως όλος ο σκοπός της ανθρωπότητας να περικλείνεται μονάχα σ’ αυτή την αδιάκοπη υπόθεση της επίτευξης∙ μ’ άλλα λόγια στην ίδια τη ζωή κι όχι κυρίως στο σκοπό που, εννοείται, πρέπει να μην είναι άλλος από τα δυο και δυο τέσσερα, δηλαδή μια φόρμουλα, ένα τύπος. Όμως το δυο και δυο τέσσερα δεν είναι πια ζωή, κύριοι, μα η αρχή του θανάτου. Τουλάχιστον ο άνθρωπος πάντα κάπως το φοβόταν αυτό το δυο και δυο τέσσερα∙ κι εγώ τώρα το φοβάμαι. (...)

Εσείς πιστεύετε το κρυστάλλινο παλάτι, το αιώνια ακατάλυτο, δηλαδή τέτοιο που μήτε τη γλώσσα κρυφά να μην μπορεί κανείς να του δείξει, μήτε μια πρόστυχη χειρονομία να του κάνει. Ε, λοιπόν εγώ, για τούτο ακριβώς ίσως και να φοβάμαι αυτό το χτίριο, γιατί ξέρω πως είναι κρυστάλλινο κι αιώνια ακατάλυτο και πως δεν θα ’ναι δυνατό μηδέ κρυφά να του βγάλεις τη γλώσσα.»

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Το Υπόγειο (1864)

ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ:12 ΧΡΟΝΙΑ HAPPY FEW!

ΦΙΛΕ ΚΑΙ ΦΙΛΗ ΒΙΑΣΟΥ!
ΕΝΑΝΤΙΩΣΟΥ ΜΕ ΘΑΡΡΟΣ 
ΜΗΝ ΤΡΩΣ ΤΑ ΣΚΟΥΠΙΔΙΑ
ΠΟΥ ΠΕΤΑΝΕ  ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΑ ΣΟΥ
ΜΗΝ ΠΑΡΑΔΙΝΕΣΕ ΣΤΑ ΤΕΤΡΙΜΕΝΑ
DANGER.FEW!

ΦΙΛΕ ΚΑΙ ΦΙΛΗ ΣΤΑΣΟΥ!
DANGER.FEW!
ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΟΥ ΣΕ ΕΞΟΠΛΙΖΟΥΝ ΜΕ ΥΠΟΜΟΝΗ
ΚΑΙ ΚΟΥΡΑΓΙΟ ΓΙΑ ΝΑ ΠΑΡΑΜΕΙΝΕΙΣ ΟΡΘΙΟΣ
ΚΑΙ ΕΝΑΡΓΗΣ ΣΤΟΝ ΣΤΡΟΒΙΛΟ ΤΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ

ΦΙΛΕ ΚΑΙ ΦΙΛΗ
ΑΓΑΠΗΣΕ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΣΟΥ
ΜΗΝ ΤΟΝ ΘΥΣΙΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ
ΣΤΟΧΑΣΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝΕΚΡΙΝΕ
DANGER.FEW!

Δεν μπορούμε και ούτε θέλουμε να υποσχεθούμε την ευτυχία
αλλά συνεχίζουμε να το συζητάμε.
DANGER.FEW!ΜΕΙΝΕ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΚΟΥΒΕΝΤΑ!

Μελαγχολία, Σοφία και Ελπίδα στο τέλος ενός Κόσμου

Μελαγχολία, 
Albrecht Duhrer, 1514

«Κάθε εποχή αποβλέπει σε ένα καλύτερο κόσμο. Όσο πιο ζοφερό και μπερδεμένο είναι το παρόν, τόσο βαθύτερος είναι αυτός ο πόθος.

Στο φθινόπωρο του Μεσαίωνα η ζωή κατακλύστηκε από μια σκοτεινή μελαγχολία. Η χαρά της ζωής και η θαρραλέα εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του ανθρώπου, που αντηχούν σε ολόκληρη την περίοδο της Αναγέννησης, μετά βίας ακούγονται στην Βουργουνδία του 15ου αιώνα. Άραγε αυτό σημαίνει πως εκείνη η εποχή ήταν πιο δυστυχισμένη από άλλες; Αυτό συνηθίζουμε να πιστεύουμε. Σε όσα μας μεταφέρει η παράδοση εκείνης της εποχής, από τις μαρτυρίες των χρονογράφων και τους ποιητές έως τα εκκλησιαστικά κηρύγματα, τα θρησκευτικά εγχειρίδια και τις επίσημες πηγές, δεν βρίσκουμε παρά μίσος, έριδες, εγκλήματα, απληστία, βαρβαρότητα και μαύρη δυστυχία. 

Αναρωτιέται λοιπόν κανείς αν η ζωή εκδηλωνόταν τότε μόνο στην άγρια χαρά της έπαρσης, της σκληρότητας και της ασωτείας, Υπήρχε πουθενά χώρος για την απλή χαρά της ζωής; (...)

Είναι αλήθεια οτι κάθε εποχή αφήνει περισσότερα ίχνη από τις συμφορές της παρά από τις χαρές της. Οι δοκιμασίες είναι το υλικό της ιστορίας. Υπάρχει βέβαια και η παράλογη ιδέα, που λέει ότι το ποσό χαράς και ειρήνης στην ανθρώπινη ζωή είναι τελικά το ίδιο σε όλες τις εποχές. 

Είναι βέβαια αλήθεια πως η χαρά του Μεσαίωνα εξακολουθούσε κάπως να αντηχεί και τώρα, στο φθινόπωρό του. Επιζούσε μέσα στο δημοτικό τραγούδι, στην μουσική, σε πίνακες που απεικόνιζαν όμορφα και ειρηνικά τοπία ή γαλήνια πρόσωπα. Σε κάθε περίπτωση ωστόσο, το να εγκωμιαζει η ζωή δεν ήταν της μόδας κατά το 15ο αιώνα  ούτε και θεωρούνταν πρέπον. Το πρέπον ήταν να μιλάει κανείς μόνο για βάσανα και απελπισία. (...) 

Αξίζει πράγματι να σημειώσουμε ότι εκείνη την εποχή η λέξη μελαγχολικός άρχισε να παίρνει μια νέα σημασία. Σε αυτήν, η θλίψη συνδυάστηκε με τη στοχαστική βαθύτητα, λες και σοβαρή πνευματική δουλειά δεν μπορεί να υπάρξει δίχως ψυχική μαυρίλα. (...) 

Ποιοι ήταν εκείνοι που, μέσα στο φθινόπωρο του Μεσαίωνα, μιλούσαν για την εποχή τους γεμάτοι ελπίδα; Δεν ήταν ούτε οι ποιητές, ούτε οι θεολόγοι, ούτε οι κρατικοί αξιωματούχοι και οι αυλικοί, αλλά οι λόγιοι και οι ουμανιστές. Η παλλόμενη αίσθηση ότι ξαναβρήκαν την αρχαία σοφία, ήταν αυτή που τους έκανε να μιλούν με χαρά για την εποχή τους. Επρόκειτο για ένα θρίαμβο στο πεδίο της διάνοιας, της σκέψης. Τα ενθουσιώδη λόγια τους εξέφραζαν περισσότερο τον ενθουσιασμό του λόγιου παρά του ανθρώπου. 

Στις αρχές του 16ου αιώνα αφθονούν πράγματι τα εγκώμια προς το μεγαλείο των καιρών, ωστόσο (και, εδώ, είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικές οι επιστολές που έγραψε ο Έρασμος γύρω στο 1517) αφορούν σχεδόν αποκλειστικά την αναγέννηση του πνεύματος και δεν είναι διθυραμβικές εκφράσεις μιας χαράς της ζωής με την ευρύτερή της έννοια.»

Johan Huizinga, Το Φθινόπωρο του Μεσαίωνα (1919) 

Σημ. HS.  Τρομερό βιβλίο, περιμένει ακόμα να μεταφραστεί και να κυκλοφορήσει στη γλώσσα μας. Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: ο καινοφανης, τότε, και μάλλον παράξενος συνδυασμός της πνευματικής βαθύτητας με μια ψυχική μαυρίλα σφράγισε έκτοτε και τη σχετική αντίληψη για την τέχνη, ότι δηλαδή ο βαθύς καλλιτέχνης δεν μπορεί να είναι παρα ένας άνθρωπος σκοτεινός. 

Όσα γενικότερα επισημαίνει το απόσπασμα που μετέφρασα και παρέθεσα εδώ, νομίζω ότι, τηρουμένων των αναλογιών και της διαφοράς όρων, κάτι μπορούν να μας πουν για το σήμερα. Αν η Αναγέννηση ξεκινάει από μια αναγέννηση του πνεύματος, αξίζει να αναρωτηθούμε : πού έχει άραγε να στραφεί η εποχή μας αναζητώντας μια αναγέννηση;  

Το χαρακτικό του Ντύρερ, που φιλοτέχνησε τρία χρόνια πριν τις επιστολές του Έρασμου, μού φαίνεται ότι αποτυπώνει εκείνη τη «νέα»  σύνδεση μεταξύ μελαγχολίας και σοφίας, που αναφέρει ο Χουιζίνγκα. Ταυτόχρονα, ωστόσο, αισθάνομαι ότι αποτυπώνει, πιο ειδικά, τη μελαγχολία των «νέων χρόνων», τη δική μας κατά κάποιον τρόπο Μελαγχολία : εργαλεία, αριθμοί και μια κλεψύδρα που μετράει την τρεχάλα του χρόνου, είναι αυτά που περιτριγυρίζουν έκτοτε τη σκεπτόμενη, μελαγχολική ψυχή.

Οι θρησκευτικές ρίζες του ανθρώπου

Βασική πεποίθησή μας είναι ότι ανθρώπινη κοινωνία δεν μπορεί να συγκροτηθεί χωρίς κεντρική προσανατολιστική αναφορά σε κάτι που ξεπερνάει το απλό φυσικό-βιολογικό δεδομένο, σε κάτι που συνθέτει τη φύση με την ελευθερία. Όλα τα σημάδια και τα τεκμήρια, αυτό μαρτυρούν!

Ωστόσο, η σύγχρονη κοινωνία θέλησε να θεσπίσει σαν κεντρική προσανατολιστική αναφορά της δεδομένα καθαρά φυσικο-βιολογικής τάξης προκειμένου να ξεφορτωθεί τις όποιες «μεταφυσικές» αναφορές. Όμως, αυτό που κατόρθωσε με αυτό τον τρόπο να στήσει σαν σύνθεση φύσης-ελευθερίας, ήταν η Τεχνική. Και ως τύπο ανθρώπου, που να αναλογεί σε τούτη την προσανατολιστική σύνθεση, τον τεχνικό άνθρωπο, το άθροισμα homo sapiens + homo faber.  Και μόνο η τρομαχτική φτώχεια των γιορτών της εποχής μας αρκεί για να πάρουμε μια αίσθηση της αποτυχίας αυτής της σύνθεσης.
 

Παραθέτουμε λοιπόν δυο αποσπάσματα, τροφή για σοβαρό στοχασμό σήμερα που απαιτείται η φιλοσοφική στερέωση της σκέψης μας σχετικά με αυτό το ζήτημα. - Σημ. HS.

1.

Τι είναι λοιπόν οι πατριές, οι οποίες μας παρέχουν τις  στοιχειωδέστερες μορφές πολιτικής οργάνωσης που συναντάμε όταν ανατρέχουμε την οδό που οδήγησε στη σύναξη των ανθρώπων μέσα στις πρωτόγονες κοινωνίες;

Αντίθετα απ’ ό,τι θα νόμιζε κανείς, οι πατριές δεν είναι οργανώσεις με βάση τον τόπο, δεν είναι πρωτόγονες μορφές εδαφικής οργάνωσης. 

Πράγματι, η κοινότητα του χωριού, ή η εγγύτητα μεταξύ των ανθρώπων μέσα στο χώρο, δεν φαίνεται να είναι ο πρωταρχικός τρόπος σύναξης των ανθρώπων. Αυτό γίνεται ξεκάθαρο εάν πάρουμε υπ’ όψη μας, ότι οι αγροτικοί και μη-νομαδικοί πολιτισμοί δεν είναι οι πρώτοι πολιτισμοί που γνωρίζουμε. Επομένως, είναι αρκετά φυσικό να υποθέσουμε ότι, πριν από την εμφάνιση αυτών των πολιτισμών, ο παράγοντας κοινωνικής οργάνωσης δεν ήταν −όπως έγινε στη συνέχεια− η σχέση του ανθρώπου μ’ ένα συγκεκριμένο κομμάτι γης. 

Ένα πλήθος ενδείξεων τείνουν να μας πείσουν ότι, πριν από τη γεωγραφία, η θρησκεία ήταν εκείνη που αποφάσιζε τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συγκροτούνταν σε ομάδες. Το πρωτόγονο Δίκαιο, άλλωστε, ήταν μυστικιστικής φύσεως: βλέπουμε καθαρά ότι αναγνωρίζει όλους τους τρόπους μετοχής και ανήκειν που χαρακτηρίζουν τη μυστικιστική σκέψη.

Επομένως, δεν έχει κανένα νόημα να στηριζόμαστε στις σημερινές κατηγορίες της σκέψης και να προσπαθούμε, με βάση αυτές, να ξεχωρίζουμε τις πολιτικές από τις οικογενειακές μορφές κοινωνίας −και κατά συνέπεια να θεωρούμε π.χ. την οικογένεια σαν το πρωτόγονο κοινωνικό κύτταρο, να φανταζόμαστε κατ' εικόνα της οικογένειας τις καθαρά πολιτικές διαιρέσεις, να βλέπουμε την πόλη σαν μια επαυξημένη οικογένεια, κ.ο.κ. 

Βέβαια, ο παράγοντας που συνενώνει τα μέλη των πρώτων κοινωνικών ομαδοποιήσεων, δεν διαφέρει από αυτόν που στερεώνει την οικογενειακή συγγένεια. Ποιος είναι αυτός; Είναι το γεγονός ότι, όπως ο οικογενειακός ιστός, έτσι και ο κοινωνικός ιστός των πρώτων ανθρώπινων ομάδων υφαίνεται πάνω σε μια μυστικιστική μέθεξη, η οποία δεν είναι κατά κανένα τρόπο η φυσική κοινότητα του αίματος, όπως έχουμε την τάση να λέμε πιστεύοντας ότι πάνω της θεμελιώνονται οι πρωτόγονοι οικογενειακοί δεσμοί.

Η πρώτη συνομάδωση που συναντάμε στις αρχικές κοινωνίες, η πατριά, έχει ένα ρόλο πολιτικό και οικογενειακό ταυτόχρονα (και δεν να υπάρχει λόγος ν’ αναζητούμε τι προηγείται τίνος), αλλά πάντοτε μυστικιστικής φύσεως. 

Η συνοχή της πατριάς θεμελιώνεται στο γεγονός ότι τα μέλη της θεωρούν τους εαυτούς τους φορείς του ίδιου τοτέμ και συνεπώς ενός κοινού ονόματος, 

• ενός τοτέμ που είναι καμωμένο από μια κοινή μυστικιστική «ουσία», στην οποία συμμετέχουν όλοι χωρίς να την μονοπωλεί κανείς, 
• και εκπορεύεται από μια κοινή καταβολή, στην οποία έρχεται αργότερα η μυθολογία να δώσει τις όψεις ατομικών χαρακτηριστικών μέσ’ από τη φαντασία ότι το τοτέμ αυτό αποκαλύφθηκε, σε κάποιο ομιχλώδες παρελθόν, σ' ένα λαμπρό προπάτορα της πατριάς που, γι’ αυτό το λόγο, έγινε ο επώνυμος πρόγονος. (...)

Όσοι ανήκουν σε μια πατριά, δεν είναι συγγενείς επειδή είναι αδελφοί, πατεράδες, ξαδέλφια μεταξύ τους, αλλά επειδή φέρουν όλοι το όνομα του τάδε ζώου ή του δείνα φυτού, δηλαδή επειδή έχουν την ίδια μυστικιστική «ουσία». Με άλλα λόγια, η πρωτόγονη οικογένεια δεν είναι η περιορισμένη ομάδα, που συνήθως φανταζόμαστε και υποτίθεται ότι κατάγεται από το γάμο και χαρακτηρίζεται από μια πραγματική συγγένεια αίματος. Είναι μια πιο πλατειά οικογενειακή ομάδα η οποία, όπως είπαμε, θεμελιώνεται στην τοτεμική συμμετοχή, στο τοτεμικό ανήκειν. Συνεπώς, η πρωτόγονη οικογένεια δεν είναι παρά ένας πιο εξειδικευμένος και πιο ιεραρχημένος σχηματισμός μέσα στην πατριά. Το γεγονός αυτό φανερώνεται στις υποχρεώσεις οι οποίες προκύπτουν από τη συμμετοχή στην πατριά, τις επιτάσσει το έθιμο και δεν είναι άλλες από τις υποχρεώσεις των οικογενειακών δεσμών με τη μυστικιστική έννοια που δώσαμε σ’ αυτό τον όρο. (...)

Βλέπουμε λοιπόν, ότι σ’ αυτήν εδώ τη μορφή αλληλεγγύης δεν υπάρχει τίποτε που να αφορά στην εδαφική επικράτεια. Τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τις καταβολές της, η πατριά δεν σχετίζεται ούτε με το χωριό, ούτε με τη φυλή. (...)

 G. Davy, Η τοτεμική οργάνωση,

από το A. Moret και G. Davy, Des Clans aux Empires (1923)

2.

Η ανάπτυξη των ανθρώπινων συνομαδώσεων ανταποκρίνεται σε ανάγκες παρόμοιου τύπου με αυτές που βλέπουμε και σε άλλα είδη κοινωνικών ζώων. Όμως ευθύς αμέσως ανακαλύπτουμε τάσεις μιας εντελώς τάξης. Στα λείψανα που μας έχουν αφήσει οι νομαδικοί λαοί κυνηγών, εκεί όπου στρατοπέδευαν κι έφτιαχναν τα πρώτα λίθινα εργαλεία τους, βλέπουμε σημάδια από ενδιαφέροντα και αγωνίες που δεν συναντάμε σε άλλα είδη ζωντανών. Ανιχνεύουμε κυρίως την παρουσία μιας λατρείας των νεκρών, η οποία εκφράζεται μέσα από την πολλή φροντίδα με την οποία τους ενταφιάζουν και από τεκμήρια δέους και ιερού σεβασμού απέναντί τους. (...)

Η πρώτη σταθερή κατοικία που συναντάμε στη διάρκεια του παλαιολιθικού νομαδισμού, είναι η κατοικία των νεκρών: μια σχισμή πάνω στο βράχο, ένα βουναλάκι από πέτρες, ένας κοινοτικός τύμβος. Οι ζωντανοί επέστρεφαν σε αυτά τα σημεία συνάντησης και σύναξης, για να μνημονεύσουν την ψυχή των προγόνων ή για να τους προσφέρουν δώρα ώστε να γαληνέψουν την οργή τους. Η άυλη επίκληση των νεκρών ήταν εκείνη που προσέδιδε όλη τη σημασία του σ’ ένα τόπο, ο οποίος παρέμενε σταθερός ενόσω οι απαιτήσεις του κυνηγιού και της τροφοσυλλογής έστελναν τους ζωντανούς σε άλλα μέρη. (...)

Lewis Mumford, The City in History  (1961)

Ο κοινωνικός θάνατος σήμερα | Κρίση 22

Άσγκερ Γιόρν και Κίρστεν Λύνμποργκ

«Για να κυριαρχήσουμε τις μηχανές, μάς προτείνουν να προσαρμοστούμε πλήρως στη φύση της μηχανής. Η πρόοδος αυτή πραγματοποιείται με λάβαρο τον εξορθολογισμό και την τυποποίηση. Και πραγματικά, έχουμε αρχίσει να προσαρμοζόμαστε και να κατανοούμε. Η σύγχρονη επιστήμη μάς κάνει να κατανοήσουμε το γνήσιο χαρακτήρα της μηχανής, του εξορθολογισμού και της τυποποίησης.

Όλα αυτά οδηγούν σε ένα μόνο πράγμα: στην οικονομία. Αλλά τι είναι τελικά η οικονομία; Η οικονομία είναι η συμμετροποίηση των δυνάμεων. Από τη στιγμή που θα αναγνωρίσουμε αυτό το γεγονός, οδηγούμαστε στη μοιραιοκρατία, σε ένα ντετερμινισμό που βάζει τέλος στην ανθρώπινη πρόοδο. Διότι ενώ η πρόοδος, κάθε πρόοδος, θεμελιώνεται στον πειραματισμό και στη χρησιμοποίηση μιας ελεύθερης, ή άχρηστης, διαθέσιμης ενέργειας, η οικονομική τάση έχει απεναντίας στόχο τον εκμηδενισμό κάθε διαθέσιμης ενέργειας μέσα από την πλήρη χρησιμοποίηση και εκμετάλλευσή της. (…)

Το χειρότερο είναι ότι μια εντελώς μηχανοποιημένη ζωή απαιτεί από όλους αυτή την οικονομία, δηλαδή την πλήρη συμμετροποίηση εσόδων και εξόδων, ή την απόλυτη ταύτιση παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος −με άλλα λόγια, την εντελώς ταυτοτική επιστροφή στο ίδιο, η οποία αποτελεί το μυστικό του τροχού, πάνω στον οποίο θεμελιώνεται όλη η μηχανική.

Πράγματι, υπάρχουν στην Ασία και την Αμερική πολλές πολύπλοκες ή πρωτόγονες κουλτούρες, που έχουν σταθεροποιηθεί στην πλήρη άρνηση της ανανέωσης κι έχουν σαν έμβλημά τους τον τροχό. Ωστόσο, αυτό που έχει δώσει στην Ευρώπη την τάση της προς τη διηνεκή ανάπτυξη, είναι μια προοδευτική σύμβαση, η οποία καλλιεργεί το αίσθημα ενός καθήκοντος προόδου: του καθήκοντος να δίνουμε περισσότερα από όσα παίρνουμε.  

Αυτή η ιδέα της προόδου ως καθήκοντος διατυπώθηκε αρχικά με τη μορφή της πεποίθησης ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται χρεωμένοι. Η ικανότητα αυτής της φαντασιακής ηθικής, που διατυπώθηκε προπαντός από τη χριστιανική θρησκεία με τη μορφή της λύτρωσης από το προπατορικό αμάρτημα, ωθούσε ασταμάτητα τους καλούς ανθρώπους στην αυθυπέρβαση μέσω του καλού και δημιούργησε, στο όνομα της φιλανθρωπίας και της συγγνώμης, μια ηθική ευελιξία που επέτρεψε μια κοινωνική ανισορροπία, η οποία παραχωρεί στους εστέτ, ή τους εγκληματίες αν θέλετε, ένα πεδίο για να ξεπερνούν τους γνώμονες.

Αυτό το μεταφυσικό ιδεαλιστικό σύστημα αντικαταστάθηκε κατά την Αναγέννηση από ένα νέο σύστημα χρέωσης, που ήταν χίλιες φορές πιο αποτελεσματικό, επειδή ήταν δομημένο ποσοτικά και κατ’ αυτό τον τρόπο διαμόρφωσε τη βάση της επιστημονικής εξέλιξης, Πρόκειται για το τραπεζικό σύστημα, που επινόησαν οι Ιταλοί και κατάληξή του είναι ο σύγχρονος καπιταλισμός.

Η εκμετάλλευση και η επένδυση στην πρόοδο, η χρέωση, είχαν με αυτό τον τρόπο βρει ένα πλήρως ελέγξιμο και ευανάγνωστο σύστημα. Όμως αυτό το σύστημα είχε για τίμημα την εγκατάλειψη όλων των αξιών που δεν μπορούσαν να μετρηθούν με χρήμα. Και δυστυχώς, το μόνο που μπορεί να μετρηθεί με χρήμα είναι η ποσοτική εργασία, η εργασία του αλόγου. Έτσι, όλες οι ανθρώπινες προσπάθειες άρχισαν να μετριούνται έκτοτε σε σύγκριση με το μόχθο του αλόγου και αργότερα με της μηχανής, πράγμα που είναι το ίδιο.»

Άσγκερ Γιόρν, Περί Μορφής |

 Σκιαγραφία μιας μεθοδολογίας των τεχνών (1954-1957)

−στα ελληνικά από τις εκδ. ΝΗΣΙΔΕΣ (2002)

Σημ. HS. Με λίγες πινελιές, όλο το ζήτημα του κόσμου μας. Στη φωτογραφία [από εδώ] ο νεαρός Άσγκερ Γιόρν με την Κίρστεν Λύνμποργκ πάνω στη μηχανή, που τον πήγγε το 1936 στο Παρίσι ... με τις γνωστές συνέπειες!