Πώς γίναμε χρονοανταλλακτικά

Modulor 

«Ότι τα πράγματα διαρκούν και η διάρκεια αυτή είναι συμμετρική και ανεπανάληπτη, είναι η φοβερή έμπνευση της Ευρώπης. […] Η μηχανική διάταξη του χρόνου μετέβαλε την όψη του κόσμου, διότι κατ’ ουσίαν δεν επρόκειτο περί εισαγωγής μιας νέας τάξης στον κόσμο αλλά περί της εισόδου του κόσμου σε μια νέα τάξη. […]

Με το μηχανικό ρολόι ο Ευρωπαίος δάμασε τον κόσμο σαν χρόνο. Για να γίνει αυτό, έπρεπε ο κόσμος να χάσει την οντολογική του μορφή, να πάψει να είναι μια εχθρική ή φιλική, ευπειθής ή δύστροπη, σατανική ή εξαγνιζόμενη παρουσία, ή απλώς προβολή μιας αρχικής στάσης, και να γίνει μηχάνημα, μια κατ’ ανάγκη συμμετρική εξέλιξη. […]

Το έτος 1338 στη Φραγκφούρτη, ο γερμανός αυτοκράτορας Λουδοβίκος ο Δ΄ ο Βαυαρός καθορίζει ακριβώς το χρόνο εκδόσεως ενός διατάγματος: “Ώρα πρώτη δηλαδή 8 η ώρα”. Σιγά-σιγά το μηχανικό ρολόι τελειοποιείται, διαδίδεται και ρυθμίζει την πρακτική και επιστημονική ζωή. Το 1377 ο Κάρολος ο Ε΄ μεταφέρει στις περιοδείες του ένα “φορητό ρολόι”. Το 1389 οι καμπάνες χτυπούν τα τέταρτα της ώρας. Το 1478 εμφανίζεται ο λεπτοδείκτης. Το 1484 ο Μπέρναρντ Βάλτερ υπολογίζει την απόσταση του Ερμή από τον Ήλιο στη βάση του μηχανικού χρόνου. Το 1657 ο Κρίστιαν Χάιγκενς εισάγει στην Ευρώπη το δευτερόλεπτο με το εκκρεμές. Από τη στιγμή αυτή το ρολόι είναι η ενσάρκωση της ευρωπαϊκής ανησυχίας. […]

Ο άνθρωπος του ρολογιού δεν επανέρχεται αλλά επεκτείνεται∙ δεν σκέφτεται τι υπάρχει αλλά τι είναι δυνατόν να συμβεί∙ δεν ακολουθεί τη φύση αλλά την κατευθύνει μέσα από την υπακοή του σε μια τάξη, η οποία απουσιάζει από τη φύση. Ενώ προηγουμένως το φυσικό μέγεθος καθόριζε πότε θ’ αρχίσει και πότε θα τελειώσει τις εργασίες του, τώρα εντολοδότης του ανθρώπου γίνεται η τεχνική συσκευή. […]

Μέσα κι έξω από το εργοστάσιο ο άνθρωπος πρέπει να “συγχρονιστεί” προς το μηχάνημα. Το μηχάνημα όμως είναι μια τροποποίηση του ρολογιού, μια παραγωγική διάταξη του χρόνου, μια χρονική τάξη αντικειμενικών διαστάσεων. Το μηχανικό ρολόι είναι το πρότυπο όλων των τεχνικών διαρρυθμίσεων, με τις οποίες ο άνθρωπος επιβλήθηκε στη φύση έχοντας ο ίδιος προσαρμοστεί στο νέο ρυθμό. Βεβαίως τα πρώτα μηχανήματα ήταν προεκτάσεις των μελών του σώματος, ώστε να εντάσσονται στη φυσική διάθεση του ανθρώπου. Σήμερα όμως τα μηχανήματα τείνουν να μιμηθούν το ρολόι, να γίνουν αυτόματα, να επιβάλλουν στον άνθρωπο πότε και πώς ακριβώς πρέπει να ενεργήσει, πράγμα που συνήθως σημαίνει να παρακολουθήσει την κίνηση και να εφαρμόσει την υπόδειξη μιας άλλης διάταξης του χρόνου. Αρχίζει λοιπόν ο άνθρωπος να ζει μέσα από την προσαρμογή του στη μηχανή και μέσα από την αντικατάστασή του από τη μηχανή, ούτως ώστε “η εργασία του να μπορεί πια να οριστεί ως εκτέλεση εκείνων των κινήσεων, που απλώς δεν είναι ακόμα δυνατόν να εκτελεστούν από μηχανές”. […]

Η μηχανική δεν είναι μόνο συνείδηση της ευρωπαϊκής επιστήμης αλλά και κοινωνική απαίτηση, την οποία οφείλει να εκπληρώσει το επιστημονικό έργο. Ο,τιδήποτε διεξάγεται χάρη σε μηχανήματα, κρίνεται έκτοτε ως αντάξιο της γενικής προσδοκίας.»

Σπ. Κυριαζόπουλος, Η καταγωγή του τεχνικού πνεύματος (1962)

Σημ. HS. «Και ποιο είναι το πρόβλημα;», θα ρωτήσετε. Το πρόβλημα είναι, πως η μηχανή και, ριζικότερα ακόμα, η Τεχνική − και οι θεράποντές της, οι λεγόμενοι τεχνοκράτες − αντιλαμβάνεται τα πράγματα και κινείται αποκλειστικά με όρους αιτίου-αποτελέσματος και με την αρχή πως «οτιδήποτε είναι τεχνικά δυνατόν να γίνει, πρέπει να το κάνουμε», χωρίς να διαθέτει κανένα «τελικό αίτιο», δηλαδή χωρίς κανένα σφαιρικό σκοπό της όλης κίνησης, με βάση τον οποίον και μόνο είναι δυνατόν να υπάρξει διάκριση και επιλογή για την ίδια την κίνηση (εάν π.χ. θέλουμε ή όχι μια συγκεκριμένη παραγωγή, εάν θέλουμε ή όχι μια παραγωγή από τη στιγμή που οι συνέπειές της μάς παραμένουν εντελώς ασαφείς, εάν θέλουμε ή όχι μια παραγωγή εάν καλύπτει μεν ορισμένες επιμέρους ανάγκες αλλά με τίμημα σοβαρά πλήγματα στον κοινωνικό ιστό, κ.ο.κ.).

«Και πάλι, ποιο είναι το πρόβλημα;», θα πείτε. «Εφόσον μπορούμε να τις ελέγξουμε και να αποφασίζουμε εμείς τι θα παράγουν, οι μηχανές μάς παρέχουν χρήσιμα πράγματα, καλύπτουν πλήθος από ανάγκες μας και μάλιστα μας ελευθερώνουν χρόνο από τη δουλειά, τον οποίο μπορούμε να τον αφιερώσουμε σε πιο ενδιαφέρουσες κι ελεύθερες δραστηριότητες, περνώντας έτσι από το “βασίλειο της ανάγκης” στο “βασίλειο της ελευθερίας”».  Το πρόβλημα είναι, ότι δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι ο σημερινός άνθρωπος, που έχει διαπαιδαγωγηθεί με ιδανικό την «απεριόριστη πρόοδο», είναι σε θέση να ελέγξει τις μηχανές. Στο βαθμό που, από τη μια άκρη έως την άλλη του πολιτικού και ιδεολογικού φάσματος, έχει εγκολπωθεί το τεχνικό πνεύμα και λιβανίζει τον τεχνολογικό μεσσιανισμό, ο σημερινός άνθρωπος αποικιοκρατείται πλέον από την τεχνική λογική και αδυνατεί ολοένα και περισσότερο να σκεφτεί τις κινήσεις του με όρους σφαιρικού «τελικού» σκοπού, όρους που τους αισθάνεται μάλλον σαν κατασταλτικούς της πειραματικής ελευθερίας του παρά σαν αναγκαία συνθήκη διασφάλισης των όρων της από τον κίνδυνο του τυχοδιωκτισμού. Την ίδια στιγμή η αυξανόμενη διάβρωσή του από την τεχνική «ηθική», που τον κάνει να ταυτίζει την ελευθερία με την πραγμάτωση όλων όσων έχει τη δύναμη να κάνει (αδυνατώντας να δει, πως η ελευθερία βρίσκεται πολύ συχνά και στο να αρνηθεί να το κάνει!), τον καθιστά σε ακραίο βαθμό ευάλωτο στην τεχνική εντολή και υπονομεύει από τη ρίζα της κάθε προσπάθειά του να συντάξει ένα λόγο, που θα είναι σε θέση να την βλέπει από την απόσταση εκείνη, που είναι αναγκαία για να είναι κανείς σε θέση να αποφασίσει. Έτσι, οριακά μιλώντας, κινδυνεύει πραγματικά να μπερδεύει το ελευθεριακό όραμα ενός κόσμου όπου θα είναι «αφέντης δίχως σκλάβους» μ’ ένα κόσμο όπου θα είναι «σκλάβος χωρίς αφέντες».

 

«Πολύ μαύρα μας τα λες. Είσαι δηλαδή εναντίον των ρολογιών, των μηχανών και της αυτοματοποίησης;». Όχι! Είμαι εναντίον του τεχνολογικού μεσσιανισμού, δηλαδή της (κυρίαρχης) ιδέας, ότι όλα αυτά δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να παράγουν πράγματα και να μας απελευθερώνουν από τη «σπάνη»∙ και ότι μπορούν να χρησιμοποιηθούν, εντελώς διαζευκτικά, είτε για καλό σκοπό, είτε για κακό, ανάλογα και μόνο με το ποιος ή ποιοι τα χρησιμοποιούν. Τα τεχνικά μέσα, εκτός από κάθε λογής και χρήσης πράγματα, παράγουν ταυτόχρονα καλά και κακά αποτελέσματα∙ και αν νομίζουμε πως είναι όπως το μαχαίρι, με το οποίο μπορούμε είτε να κόψουμε το ψωμί, είτε να σφάξουμε το γείτονά μας, μάλλον υποτιμάμε τη χαώδη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στο μαχαίρι κι ένα διηπειρωτικό πύραυλο − όχι μόνο από την άποψη της έκτασης των καταστροφών, που μπορούν να προκαλέσουν, ή από το ότι το να χτυπήσεις έναν άνθρωπο με μαχαίρι διαφέρει από το να πατήσεις ένα κουμπί για να εξοντώσεις μερικές εκατοντάδες ανθρώπους χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από εσένα, αλλά και από τον όγκο των προσπαθειών που απαιτούνται για την κατασκευή, άρα και για την ακύρωση εάν το θελήσουμε, του ενός και του άλλου.

 

«Δηλαδή συμφωνείς, ότι “ο χρόνος είναι πια το παν κι άνθρωπος δεν είναι τίποτα∙ το πολύ-πολύ ο σκελετός του χρόνου”;». Αν και όχι για το ίδιο σκεπτικό, η φράση αυτού του κλασσικού ποιητή είναι όμορφη και με βρίσκει σύμφωνο!

 

«Και τι προτείνεις δηλαδή;». Να μην ξεχνάμε με τι έχουμε να κάνουμε. Ώστε να μην παρασυρόμαστε και σβήσει κάθε απόσταση από αυτά.