 |
| Ζαν Πολ Μαρά (1743-1793) |
Είναι γεγονός ότι μόνο κατά τον 18ο αιώνα αρχίζουμε να συναντάμε αυτό που σήμερα συνηθίζουμε να θεωρούμε ως πεμπτουσία της επαναστατικής σκέψης –δηλαδή απόλυτη απόρριψη του απαρχαιωμένου παρελθόντος και διακήρυξη νέων και οικουμενικών βλέψεων για το μέλλον της ανθρωπότητας.
Αυτή η αντίληψη δεν είχε ακόμα οριστικοποιηθεί κατά την Αμερικάνικη επανάσταση του 1776. Σε αυτήν εδώ συναντάμε μόνο ένα παράξενο αμάλγαμα χιλιαστικών βλέψεων και ορθολογιστικής σκέψης. Από τη μια μεριά η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας αιτιολογεί ορθολογιστικά την εξέγερση εξυμνώντας τις θεμελιώδεις ανθρώπινες ελευθερίες και καταδικάζοντας την τυραννία∙ ενώ ταυτόχρονα, από την άλλη μεριά, η πλειοψηφία των επαναστατικών κειμένων εμπνέεται από χιλιαστικές αντιλήψεις, βεβαιώνοντας ότι ο Θεός είναι με το πλευρό του ξεσηκωμού τους.
Από αυτά τα τρία θεμελιώδη χαρακτηριστικά της Αμερικάνικης επανάστασης – σπουδαιότητα των θεμελιωδών και οικουμενικών δικαιωμάτων του ανθρώπου, προσευχή ώστε ο Θεός να βοηθήσει μια προσπάθεια χιλιαστικού τύπου και υπεράσπιση των παραδοσιακών δικαιωμάτων των περιφερειακών εθνοσυνελεύσεων (Πολιτείες), που υπήρχαν ήδη-, τα δυο τελευταία δεν ήταν καινούργια. Και ήταν αυτά που κυριαρχούσαν στο πολιτισμικό επίπεδο της Αμερικάνικης επανάστασης του 18ου αιώνα. […]
Μόνο στη Γαλλία του 1789 συναντάμε για πρώτη φορά τις πολιτισμικές εκείνες διαστάσεις, που στη συνέχεια αποτέλεσαν, για τη σύγχρονη εποχή, την πεμπτουσία της επανάστασης, δηλαδή: απόρριψη του παρελθόντος και συνειδητή προσπάθεια να δημιουργηθεί μια εντελώς νέα εποχή στο όνομα του ανθρώπινου ορθού λόγου και όχι πλέον θεϊκή αδεία. Αυτή η μοναδικότητα οφείλεται στη σύντηξη δυο στοιχείων:
- Του αντικληρικαλισμού κατά το πνεύμα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ενός αντικληρικαλισμού που δεν διαποτίζει τόσο πολύ τις συνειδήσεις των αγγλοσαξώνων.
- Και της πίστης στην πρόοδο και στον ορθό λόγο, ο οποίος εμφανίζεται ως κύριο κριτήριο μόνο προς τα τέλη του 18ου αιώνα. Με βάση αυτό το κριτήριο θεωρήθηκαν ξεπερασμένοι οι θεσμοί του Παλαιού Καθεστώτος. Και χάρη στο πρώτο στοιχείο – τον αντικληρικαλισμό – μπόρεσαν οι Γάλλοι να αισθανθούν ελεύθεροι για να δημιουργήσουν για το δικό τους λογαριασμό, και όχι για να υπηρετούν τον Δημιουργό, και για να εξαπολύσουν πολιτικές και κοινωνικές εκστρατείες προκειμένου να μεταμορφώσουν ολόκληρη την Ευρώπη. […]
Για να κατανοήσουμε καλά τον αντίκτυπο της Γαλλικής επανάστασης πρέπει να διακρίνουμε δυο από τα στοιχεία της: το μύθο της και τη μέθοδό της.
Ο μύθος της Γαλλικής επανάστασης είναι ότι η ελευθερία, η ισότητα και η δημοκρατία μπορούν να πραγματοποιηθούν άμεσα από τη δράση του ίδιου του ανθρώπου. Ο χρυσός αιώνας της επουράνιας λύτρωσης κατεβαίνει στη γη και εκείνος που τον κομίζει δεν είναι πλέον ο Μεσσίας αλλά ο άνθρωπος.
Η μέθοδος της Γαλλικής επανάστασης στηρίζεται στη δημιουργική καταστροφή. Δηλαδή στην ιδέα ότι ο δρόμος προς την ελευθερία, την ισότητα και τη δημοκρατία περνάει από την καταστροφή των κατεστημένων μη-δημοκρατικών θεσμών και από τον αφανισμό των υποστηρικτών αυτών των παλιών θεσμών, έστω και με τη χρήση τρομοκρατίας.
Δυστυχώς ο μύθος και η μέθοδος της Γαλλικής επανάστασης είναι δυο πράγματα εντελώς ασύμβατα μεταξύ τους. Η προσφυγή στην τρομοκρατία καταστρέφει συστηματικά το πολιτικό πεδίο, που είναι αναγκαίο για ν’ ανθίσουν όλες αυτές οι ελευθερίες. Στην ίδια τη Γαλλία, η κληρονομιά της Τρομοκρατίας είναι το τέλος της συνταγματικής διακυβέρνησης στην αρχή μέσα από το Διευθυντήριο και στη συνέχεια με το Ναπολέοντα. Και οπουδήποτε μέσα στη σύγχρονη ιστορία επικρατεί η μέθοδος της Γαλλικής επανάστασης, ο μύθος της εξαφανίζεται»,
J. A. Goldstone, Επαναστάσεις μέσα στην ιστορία και ιστορία της επανάστασης,
Γαλλική Επιθεώρηση Κοινωνιολογίας, τχ 30, 1989.
Γαλλική Επιθεώρηση Κοινωνιολογίας, τχ 30, 1989.
8 σχόλια:
Νομίζω ότι δε χρειάζεται περισσότερη συκοφάντιση η μέθοδος της Γαλλικής Επανάστασης (αν μ' αυτό εννοούμε την Τρομοκρατία), η Γαλλία τότε ήταν υπό κατάρρευση (ακόμα και η λέξη "Γαλλία" είναι ευφημισμός: όταν ανέλαβε η Επιτροπή, "Γαλλία" ουσιαστικά ήταν η ευρύτερη περιοχή του Παρισιού).
Το απωθητικό πρόσωπο της Τρομοκρατίας (συνοπτικές δίκες, φυλάκιση ή και εκτέλεση χωρίς επαρκείς αποδείξεις, μανιχαϊστική λογική καλού-κακού, επιβολή ορισμένων θεμελιωδών συμβόλων κ.λπ.) δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτά που συμβαίνουν σχεδόν πάντα, όταν μια χώρα περιέρχεται σε εμπόλεμη κατάσταση.
Οπότε, αν έχει να κάνει κάτι με τα γεγονότα της Αιγύπτου, θα έλεγα ότι ο κίνδυνος είναι να παραταθούν υπερβολικά οι εξεγερτικές/επαναστασικές διαδικασίες ή να ξεσπάσει μετά κάποιος πόλεμος, εμφύλιος ή όχι. Τότε μπορεί να επικρατήσουν μέθοδοι που να θυμίζουν Τρομοκρατία, είτε με ισλαμικό είτε με άλλο μανδύα.
@ Elias,
δεν πρόσεξες κάτι γι' αυτό και βιάστηκες, νομίζω, να πεις για συκοφάντιση. Εκείνο που, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας του άρθρου, είναι ιδιαίτερο στο 1789 δεν είναι μόνο η μέθοδος αλλά η σύντηξη αυτής της μεθόδου με το μυθικό τρίπτυχο ελευθερία-ισότητα-δικαιοσύνη, δημοκρατία. Τα στοιχεία που επισημαίνεις, ασφαλώς συνηθίζονταν σε εμπόλεμες συγκρούσεις ... Όμως όχι κάτω από το έμβλημα του μυθικού αυτού τρίπτυχου, όχι εν ονόματί του. Ούτε και ως μέθοδος. Αυτό είναι εκείνο που θα έπρεπε, μάλλον θα ήθελα, να προσεχθεί. Το πώς δηλαδή η μέθοδος κατέστρεψε το πολιτικό πεδίο, που ήταν αναγκαίο για να αναπτυχθεί το μυθικό τρίπτυχο.
Τώρα ως προς την Αίγυπτο, η ανάρτηση δεν έγινε οπωσδήποτε σχετικά με τα εκεί γεγονότα. (Γι' αυτά σκεφτόμουν μια ανάρτηση για την εξέγερση στη Μέμφιδα το 2100 π.Χ., στο τέλος της 6ης Δυναστείας). Είναι πράγματι ασαφές - σε μένα τουλάχιστον - ποιες είναι οι τάσεις εκεί μέσα.
Τι να σου πω, το διαβάζω και το ξαναδιαβάζω, όμως πάλι το ίδιο νόημα βλέπω... Δεν επιμένω πάντως, γιατί μπορεί να κάνω εγώ το σφάλμα, μου συμβαίνει συχνά - είμαι και κολλημένος άνθρωπος γενικά.
Ως προς το παράδοξο αυτό, να ευαγγελίζεται η ελευθερία, η ισότητα κ.λπ. με τέτοιες απεχθείς μεθόδους: όλοι οι όροι άλλαξαν περιεχόμενο κατά την πορεία της Επανάστασης. Στην αρχή, ο όρος "επαναστατικός" σήμαινε την καθιέρωση των καινούργιων αρχών, συμβόλων, θεσμών κ.λπ., τον ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Στην πορεία όμως, και καθότι η Γαλλία βυθιζόταν σε όλο και πιο βαθύ πηγάδι, ο όρος άλλαξε περιεχόμενο. Ήδη και πριν από την Τρομοκρατία, η λέξη "επαναστατικός" έφτασε να σημαίνει την υπεράσπιση της ίδιας της Επανάστασης. "Αδερφότητα" έφτασε να σημαίνει "ομοιομορφία", κανείς να μη διαφέρει από κανέναν (ακόμα και εμφανισιακά). "Ελευθερία" έφτασε να σημαίνει κατασυκοφάντιση του Ανσιέν Ρεζίμ ως υπερ-τυραννικού, απάνθρωπου καθεστώτος.
Το γιατί συνέβησαν αυτά, κατά τη γνώμη μου, το έγραψα στο προηγούμενο σχόλιο: υπερβολική παράταση των εξεγερτικών γεγονότων. Δεν καταστάλαζε το πράγμα κάπου.
Κότσαρα την Αίγυπτο στο τέλος γιατί υπέθεσα ότι αυτήν έχουν όλοι στο μυαλό τους τώρα, δε φαντάστηκα ότι μπορεί κάποιος να ενδιαφέρεται για τη Γαλλική Επανάσταση καθαυτή.
@ Elias,
συγγνώμη δηλαδή, αλλά το διαβάζεις και το ξαναδιαβάζεις και βλέπεις
"συκοφάντιση της μεθόδου της Γαλλικής επανάστασης"; Μα πώς την συκοφαντεί όταν λέει, ότι αυτή η μέθοδος (="δημιουργική καταστροφή, αφανισμός του παλιού έστω και με τη χρήση τρομοκρατίας") ήταν ασύμβατη με το μυθικό τρίπτυχό της; Ή θέλεις να πεις - και δεν το κατάλαβα - ότι δεν ήταν αυτή η μέθοδος της Γαλλικής επανάστασης αλλά κάτι που έκατσε απλώς και μόνο λόγω των εξελίξεων;
Ναι, βασικά αυτό θέλω να πω. Δεν υπάρχει κάτι το ανεξήγητο κι η ασυμβατότητα είναι επιφανειακή. Δε μου κάθεται καλά και η "μέθοδος της ΓΕ" να ταυτίζεται με την Τρομοκρατία. Το έτος 1790, λόγου χάρη, η "μέθοδος της ΓΕ" ήταν η αποστολή πρεσβευτών καλής θέλησης στο εξωτερικό, σχεδόν ιεραποστολικού χαρακτήρα.
Οι λέξεις είναι αυτές που δημιουργούν τη σύγχυση. Αν η Επιτροπή έλεγε, "πλέον δεν αγωνιζόμαστε για ελευθερία αλλά για επιβίωση", τότε όλα θα ήταν πολύ πιο κατανοητά. Κάτι παρόμοιο συνέβη, ας πούμε, με το ΠΑΣΟΚ. Άσχετα με τις προθέσεις και τα οράματα που ξεκίνησε, κάπου στα μέσα της δεκαετίας του '80 ο όρος "μη-προνομιούχος" ή "σοσιαλιστής", έφτασε απλώς να σημαίνει: "δικός μας άνθρωπος" και τίποτα περισσότερο.
Επίσης, θέλω να πω ότι τόση ώρα γράφω το "συκοφάντηση" με γιώτα και δε με διορθώνεις.
@ Elias,
ωστόσο το άρθρο θέλει να εντοπίσει τα μοναδικά στοιχεία της ΓΕ. Και, κάτω από αυτό το πρίσμα, νομίζω πως έχει δίκιο, όταν λέει πως η ιδέα τής "έστω και με τη χρήση τρόμου δημιουργικής καταστροφής" έχει μια ιδιαίτερη χροιά, που δεν φαίνεται να είχε σε προηγούμενες εξεγέρσεις ή επαναστάσεις. Αυτή η μοναδική χροιά εντοπίζεται στο ότι τότε χαιρετίστηκε ή έγινε δεκτή η ιδέα, πως η χρήση της εξειδικευμένης αυτής πολιτικής βίας είναι μέσον για να δημιουργηθεί μια ολότελα νέα εποχή της ανθρωπότητας. Κι οι μεσαιωνικοί χιλιαστές π.χ. δεν αρνήθηκαν να χρησιμοποίησουν τη βία, όμως δεν πίστευαν ότι αυτή είναι μέσον για να έλθει η νέα εποχή που ονειρεύονταν (η χιλιετής βασιλεία του Θεού επί της γης).
(συκοφάντηση, ναι, μου ξέφυγε!)
Μάλλον τότε θα πρέπει να το επικεντρώσουμε στην "ιδεολογία Μαρά": για όλη την κακοδαιμονία φταίει μια χούφτα προδότες, πράκτορες των αριστοκρατών, των Πρώσων κ.λπ. Αν τους εντοπίσουμε και τους φυλακίσουμε (ή τους πάρουμε το κεφάλι), τότε η κατάσταση θα αλλάξει, τα νέα μέτρα θα αποδώσουν, το Παρίσι θα χορτάσει κ.λπ.
Ο Μαρά ήταν αυτός που εξέφρασε πιο χαρακτηριστικά τούτη την ιδεολογία, εύστοχος ο πίνακας που επέλεξες.
Ε τότε καλά του κάνανε...
Δημοσίευση σχολίου