Εκπομπή #20 | Για τα εξιλαστήρια θύματα

Για τα εξιλαστήρια θύματα. Για το ρομαντικό ψεύδος και τη μυθιστορηματική αλήθεια. Για τη μιμητική φρενίτιδα. Για τη ριζοσπαστική υποκειμενικότητα και τη μεταφυσική επιθυμία. Για την αρχαία οδό των ασεβών. Για τον Ρενέ Ζιράρ.

... πάντοτε με φο-βε-ρή μουσική,

Βία και Ιερό

«Είτε φυσική, είτε λεκτική είναι η βία, ανάμεσα στα χτυπήματα μεσολαβεί ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Κάθε φορά που ένας από τους αντιπάλους πλήττει τον άλλον, ελπίζει να δώσει ένα νικηφόρο τέλος τη μονομαχία ή τη λογομαχία, να δώσει τη χαριστική βολή, να ξεστομίσει την τελευταία βίαιη φράση. Το θύμα, αλαλιασμένο προς στιγμήν, έχει ανάγκη κάποιο διάστημα για να συνέλθει (να μαζέψει τα μυαλά του), να προετοιμαστεί και να απαντήσει τον αντίπαλο. Όσο αυτή η απάντηση αργεί, εκείνος που έχει χτυπήσει τελευταίος μπορεί να φαντάζεται ότι έχει καταφέρει το αποφασιστικό πλήγμα. Συνοπτικά, η οριστική νίκη ταλαντεύεται ανάμεσα στους δυο αντιπάλους σε όλη τη διάρκεια της αναμέτρησης, χωρίς ακόμα να καταλήγει στον έναν ή τον άλλον. Ξέρουμε ότι μόνο η συλλογική αποπομπή του ενός ή του άλλου έξω από την κοινότητα θα κατορθώσει να ορίσει τη νίκη.

[…] Ο προφητικός ή διονυσιακός ίλιγγος δεν είναι τίποτε άλλο από αυτή την τρομερή αμφιταλάντευση του ίδιου του κόσμου στη διάκριση της βίας που φαίνεται να ευνοεί πότε τον ένα και πότε τον άλλον. Όλα όσα μια πρώτη βία πιστεύει ότι θεμελιώνει, μια δεύτερη βία τα ανατρέπει για να τα θεμελιώσει εκ νέου. Τίποτα δεν μπορεί να ακινητοποιήσει τη βία ενόσω αυτή παραμένει παρούσα μεταξύ των ανθρώπων, ενόσω συνιστά μια ολική και συνάμα μηδενική βασκανία.

[…] Μέσα στον Όμηρο υπάρχουν πολλά στοιχεία που αποκαλύπτουν εκτυφλωτικά τη σχέση ανάμεσα στη βία, την επιθυμία και τη θεότητα. Ο πιο χαρακτηριστικός όρος είναι το ουσιαστικό Κύδος, που πρέπει να οριστεί ως γόητρο, κατά κάποιον τρόπο θεϊκό, ως μυστική εκλογή που συνδέεται με την στρατιωτική κατίσχυση.

[…] Το Κύδος είναι “φυλαχτό ανωτερότητας”. Είναι η βασκανία, την οποία ασκεί η βία. Όπου επιδεικνύεται, γοητεύει και συνάμα τρομάζει τους ανθρώπους. Δεν είναι ποτέ ένα απλό εργαλείο. Είναι εμφάνιση θεότητας. Εκείνοι που κατέχουν το Κύδος βλέπουν τη δύναμή τους να δεκαπλασιάζεται. Όσοι το στερούνται, μένουν με τα χέρια δεμένα ή παράλυτα. Κάτοχος του Κύδους είναι όποιος καταφέρνει το πιο ισχυρό πλήγμα, ο νικητής της στιγμής, εκείνος που κάνει τους άλλους να πιστέψουν −και πιθανώς τον εαυτό του να φανταστεί− ότι η βία του έχει θριαμβεύσει οριστικά. Οι αντίπαλοί του πρέπει τότε να καταβάλλουν μια υπεράνθρωπη προσπάθεια για να ξεφύγουν από τη βασκανία και να ανακτήσουν το Κύδος.

[…] Οριακά, το Κύδος δεν είναι τίποτα. Είναι το κενό σημείο μιας πρόσκαιρης νίκης, μιας υπεροχής που παρευθύς τίθεται υπό αμφισβήτηση.»

Ρενέ Ζιράρ, Η Βία και το Ιερό (1972),

     μετάφραση Κωστής Παπαγιώρης (ΕΞΑΝΤΑΣ, 1991)

Σημ. HS Αναδημοσίευση ανάρτησής μας από τον Φλεβάρη του 2013.

Εις μνημόσυνον ζωής...

Ρενέ Ζιράρ

(25/12/1923 - 4/11/2015)

«Μας λένε ότι δεν υπάρχει γλώσσα άλλη από τις θανάσιμες εξισώσεις της επιστήμης από τη μια πλευρά, και από μια αγόρευση, η οποία αναγνωρίζει την ίδια της τη ματαιότητα και αρνείται ασκητικά στον εαυτό της την καθολική διάσταση από την άλλη. Για τα άνευ προηγουμένου συμβάντα των οποίων είμεθα μάρτυρες −την επιταχυνόμενη συγκέντρωση της ανθρωπότητας σε ένα μοναδικό πλανητικό χωριό−, όπως φαίνεται, δεν υπάρχει, λένε, τίποτα που θα μπορούσαμε να πούμε, δεν υπάρχει τίποτε το οριστικό ή έστω συνεκτικό. Όλα αυτά φαίνεται σαν να μην παρουσιάζουν κανένα ενδιαφέρον. Υποχρεωνόμαστε να υποκλιθούμε μπροστά στα συστήματα του απειρομέγιστου και του απειροελάχιστου, γιατί αυτά είναι σε θέση, λένε, να αποδείξουν την εκρηκτική τους δύναμη.

Ωστόσο δεν υπάρχει θέση για καμμία σκέψη σε ανθρώπινη κλίμακα, για κανένα στοχασμό ικανό να προσεγγίσει κατά μέτωπο το αίνιγμα μιας ιστορικής κατάστασης άνευ προηγουμένου: του θανάτου όλων των πολιτισμών.

Το να καταδικάζεται η ανθρωπότητα στην απουσία νοήματος και στο μηδέν τη στιγμή ακριβώς που έχει εφοδιαστεί με μέσα, τα οποία μπορούν να αφανίσουν τα πάντα εν ριπή οφθαλμού∙ και το να εξαρτάται το μέλλον του ανθρώπινου οικοσυστήματος από άτομα, τα οποία δεν έχουν οδηγό άλλο από τις επιθυμίες τους και τα ‘‘ένστικτα θανάτου’’ τους −όλα αυτά είναι μια προοπτική διόλου καθησυχαστική, η οποία, ωστόσο, μαρτυρεί πολλά για την ανικανότητα της νεωτερικής επιστήμης και των νεωτερικών ιδεολογιών να ελέγξουν τις δυνάμειες που έθεσαν στη διάθεσή τους.

Ο απόλυτος σκεπτικισμός, ο γνωσιολογικός μηδενισμός, προβάλλεται συχνά πλέον με τρόπο το ίδιο δογματικό όσο και οι ποικίλοι δογματισμοί που προηγήθηκαν. Η σύγχρονη σκέψη απορρίπτει πλέον κάθε βέβαιη γνώση και αυθεντία, αλλά με ένα τόνο βεβαιότητας και αυθεντίας κατηγορηματικότερο από ποτέ.

Ο νεωτερικός κόσμος έχει απαλλαχθεί από μια μορφή πουριτανισμού μόνο και μόνο για να παραδοθεί σε μιαν άλλη. Και αυτή τη φορά, εκείνο που επιδιώκουν να στερήσουν από τους ανθρώπους δεν είναι η σεξουαλικότητα, αλλά κάτι από το οποίο οι άνθρωποι έχουν ακόμη περισσότερη ανάγκη: το νόημα.

Ο άνθρωπος δεν ζει μόνο με άρτον ή σεξουαλικότητα. Η σημερινή σκέψη είναι η χειρότερη μορφή ευνουχισμού: ο ευνουχισμός του σημαινομένου. Όλοι οι άνθρωποι είναι τώρα σε συνεχή επιφυλακή για να συλλάβουν επ’ αυτοφόρω τον διπλανό τους να πιστεύει σε κάτι, ο,τιδήποτε.

Αγωνιστήκαμε εναντίον του πουριτανισμού των πατέρων μας για να πέσουμε σε ένα πουριτανισμό πολύ χειρότερο απ’ τον δικό τους, τον πουριτανισμό του νοήματος, που νεκρώνει ό,τι κι αν αγγίξει∙ ένα πουριτανισμό που αποστεώνει όλα τα κείμενα και σκορπίζει παντού την πιο θανάσιμη πλήξη, ακόμη και εν μέσω των πιο καινοφανών καταστάσεων.»

Ρενέ Ζιράρ, Κεκρυμμένα από καταβολής (1978),

απόσπασμα από τη μνημειώδη μετάφραση του Κωνσταντίνου Γκότση,

ο οποίος είχε επιμεληθεί και την ελληνική έκδοση (1994)