Το άτομο είναι το κοινωνικό (προϊ)ον

Οι ατελείωτες συζητήσεις για τις ανθρώπινες σχέσεις κι αντιδράσεις είναι ουτοπικές· θεωρούν δεδομένο ό,τι είναι ξεπερασμένο ή δεν έχει ακόμη πραγματοποιηθεί: τις ανθρώπινες σχέσεις. 

Σήμερα αυτές οι σχέσεις είναι απάνθρωπες· είναι περισσότερο σχέσεις μεταξύ ποντικών παρά ανθρώπων, περισσότερο μεταξύ πραγμάτων παρά προσώπων. Και όχι από κακή θέληση, αλλά εξαιτίας μιας κακής κοινωνίας. Η λήθη τούτου σημαίνει υποταγή στην ιδεολογία των "ομάδων ευαισθησίας" που απευαισθητοποιούν, αποκόβοντας τις ανθρώπινες σχέσεις, από τις κοινωνικές σχέσεις που τις έκαναν κτηνώδεις. 

Περισσότερη ευαισθησία σημαίνει επανάσταση ή τρέλα. Τα υπόλοιπα είναι φλυαρίες.

Κοινωνική αμνησία, του Ράσελ Τζάκομπι 
(V. Η πολιτική της υποκειμενικότητας σ.138)

μετ. Γιώργος Σιούνας
 

Οι ανιδιοτελείς αγροίκοι στις σκέψεις των ναυαγών.

 

Όταν είσαι ο μοναδικός ναυαγός σε ένα νησί,  έχεις χρόνο μέσα στην μοναξιά σου να σκεφτείς συγκεντρωμένος.

Μικρό διάλειμμα λοιπόν με μια αναδιατύπωση των σκέψεων μιας τέτοιας περίπτωσης του 17ου αιώνα. Μιλάει Άγγλος έμπορος και τυχοδιώκτης, Γερμανικής καταγωγής:

Σήμερα μπορούμε να μετρήσουμε την τρέλα και την κακία εκείνων που συκοφαντούν αυτόν τον θεϊκό θεσμό: το χρήμα! Το χρήμα εξαυλώνει ότι αγγίζει προσδίδοντας του μια διάσταση ταυτόχρονα ορθολογική, μετρήσιμη και παγκόσμια-αφού ένα αγαθό, όταν μετατραπεί σε χρήμα, γίνεται δυνάμει προσιτό σε όλους τους ανθρώπους. Το αργυρώνητο είναι η πρώτιστη αρετή.

Ο φιλοχρήματος άνθρωπος ξέρει να καταπνίγει τα δολοφονικά κι αντικοινωνικά του ένστικτα- το αίσθημα της τιμής, το φιλότιμο, τον πατριωτισμό, τις πολιτικές φιλοδοξίες τον ρατσισμό, τον θρησκευτικό φανατισμό- κι αφήνει ελεύθερη μονάχα την ροή του για συνεργασία, την όρεξή του για καρποφόρες συναλλαγές, την αίσθηση της ανθρώπινης αλληλεγγύης.   

Ο φιλοχρήματος άνθρωπος ξέρει να καταπνίγει τα δολοφονικά κι αντικοινωνικά του ένστικτα- το αίσθημα της τιμής, το φιλότιμο, τον πατριωτισμό, τις πολιτικές φιλοδοξίες τον ρατσισμό, τον θρησκευτικό φανατισμό- κι αφήνει ελεύθερη μονάχα την ροή του για συνεργασία, την όρεξή του για καρποφόρες συναλλαγές, την αίσθηση της ανθρώπινης αλληλεγγύης. Η ανθρωπότητα θα έφτανε εύκολα, κυριολεκτικά στον Χρυσό της Αιώνα αν την οδηγούσαν άνθρωποι φιλοχρήματοι. Δυστυχώς είναι οι ανιδιοτελείς αυτοί που γράφουν την Ιστορία και κατά συνέπεια η φωτιά καταστρέφει τα πάντα και το αίμα κυλάει ποτάμι. 

Οι λιπαροί έμποροι της Βενετιάς μας δίνουν το παράδειγμα της φανταχτερής ευτυχίας που μπορεί να γνωρίζει ένα κράτος το οποίο έχει για μοναδικό οδηγό το νόμο του κέρδους ενώ αντίθετα οι κοκαλιάρηδες λύκοι  της Ισπανική Ιερής εξέτασης δείχνουν τι είδους ατιμίες είναι ικανοί να διαπράξουν άνθρωποι που έχασαν κάθε επιθυμία για τα πολύτιμα  αγαθά"

Στις ημέρες μας οι "λιπαροί έμποροι της Βενετιάς" παραμένουν, ενώ τους "κοκαλιάρηδες λύκους ιεροεξεταστές" μάλλον τους έχουν αντικαταστήσει  τα σκυλιά του ισλαμικού τζιχάντ.

Τελευταία φαίνεται να  κλονίζεται και το παράδειγμα της φανταχτερής ευτυχίας. Για λίγο, ας ελπίσουμε όλοι εμείς, οι υπήκοοι, που τα καλοπερνάμε μισόν αιώνα τώρα σε Αμερικές και Ευρώπες. 

Άσε τα σάπια τεχνοφρήκουλα Κέβιν Κέλι!

γκρίζο γκρίζο γκρίζο γκρίζο γκρίζο

 

 

Ένας γκουρού του τεχνολογικού μεσσιανισμού

Ο Kevin Kelly −«πρώην χίπι, εξαιρετικός φωτογράφος, συνιδρυτής του «Wired», του περιοδικού που έγινε η ποπ βίβλος της εποχής του Διαδικτύου, αντισυμβατικός νους και από τους πιο δημοφιλείς γκουρού της τεχνολογίας», δηλαδή πολύ groovie τύπος όπως μας τον συστήνει στο άρθρο-συνέντευξη με τίτλο «Η τεχνολογία είναι θετική, γιατί αυξάνει τις επιλογές μας» η στήλη Βίοι & Πολιτείες της σημερινής Σαββατιάτικης Ελευθεροτυπίας (στο εξής ΣΕΛ, 4/12/2010)− είναι στην πραγματικότητα ένας φτηνός επαναφομοιωτής, με την έννοια ακριβώς που οι καταστασιακοί (situationnistes) όριζαν τη λέξη: εκείνος που παίρνει μια ριζοσπαστική θεωρία, ευνουχίζει χειρουργικά την κριτική ισχύ της και παράγει ένα έκτρωμα που εξυπηρετεί την άρχουσα ιδεολογία.

Εν προκειμένω μιλάμε για την επαναφομοίωση της ριζοσπαστικής θεωρίας του Ζακ Ελλύλ για το «Τεχνικό Σύστημα», όπως την συνόψισε πριν από 33 χρόνια∙ και για την άρχουσα ιδεολογία που έχουμε περιγράψει ως «τεχνολογικό μεσσιανισμό», ταπεινός δούλος του οποίου είναι το χαζοχαρούμενο πρώην παιδί των λουλουδιών.

Τα τρικάκια του τεχνοφρήκουλα

Βεβαίως ο καλωδιωμένος Κέλι φροντίζει να ρίξει κάποια στάχτη στα μάτια του απληροφόρητου κοινού. Για να δικαιολογήσει τη φήμη τού «αντισυμβατικού νου» δηλώνει, ότι το βιβλίο του είναι «μανιφέστο» −πολύ cool!− και μάλιστα σκαρώνει και μια δήθεν πρωτότυπη λέξη, τη technium, για σημαία αυτού που παρουσιάζει θρασύτατα σαν «μια πρώτη απόπειρα για μια πρωτόλεια θεωρία της τεχνολογίας» (από το άρθρο-συνέντευξη του Κέλι με τίτλο, στη Σαββατιάτικη Ελευθεροτυπία).

«Πρώτη απόπειρα»; Τι θράσος! Τι υποτίθεται ότι προσφέρει αυτή η «πρωτόλεια θεωρία» του; Όπως εξηγεί ο ίδιος, προσφέρει

[έ]να πλαίσιο για να κατανοήσει κάποιος ότι η εξέλιξη της τεχνολογίας δεν είναι γραμμική, ότι πρόκειται για ένα σύστημα, το technium όπως το ονομάζω, το οποίο αποτελεί προέκταση της ζωής. (...) Το technium είναι κάτι ευρύτερο από την τεχνολογία, υπό την έννοια ότι δεν αναφέρεται σε ένα γκάτζετ που τυχαίνει να έχετε αυτή τη στιγμή στην τσάντα σας, αλλά σε όλα μαζί τα προϊόντα της τεχνολογίας που σας περιβάλλουν (...) Μιλάω για ένα ολόκληρο οικοσύστημα από συσκευές, που εξαρτώνται η μια από την άλλη. (...) Το technium είναι ένα σύστημα, όχι μια συλλογή από εφευρέσεις. Από ένα σημείο και μετά καμιά εφεύρεση δεν μπορεί να σταθεί από μόνη της αν δεν αλληλοεπιδρά με άλλες στο πλαίσιο αυτού του οικοσυστήματος ή υπεροργανισμού, για το οποίο μιλάω. (ΣΕΛ, 4/12)

Ούτε λίγο ούτε πολύ λοιπόν, αυτός ο θρασύτατος (όπως θα δείτε αμέσως παρακάτω) τεχνοφρήκουλας παρουσιάζει σαν δική του πρωτότυπη σύλληψη αυτό ακριβώς που είχε εκθέσει διεξοδικά −αλλά με κριτική οξυδέρκεια και δύναμη, και όχι σαν χαζεμένος!− πριν από τρεις δεκαετίες ο Ζακ Ελλύλ στο βιβλίο του Το Τεχνικό Σύστημα (Le Système technicien, εκδ. Calmann-Lévy, 1977) [1].

Μια σύντομη ματιά να ρίξει κανείς, αντιλαμβάνεται πράγματι ότι ο Κέλι αντιγράφει τον Ελλύλ και μάλιστα σχεδόν αυτολεξεί! Για παράδειγμα, διαβάζουμε στο βιβλίο του Γάλλου στοχαστή:

Τα τεχνικά φαινόμενα συνδυάζονται έτσι ώστε να παρουσιάζουν σήμερα τα χαρακτηριστικά ενός πραγματικά υπαρκτού συστήματος. Το Τεχνικό Σύστημα είναι ένα φαινόμενο, που διαφέρει ποιοτικά από το απλό άθροισμα πολυποίκιλων τεχνικών, τεχνολογιών και αντικειμένων. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε στο παραμικρό ούτε αυτές τις τεχνικές, ούτε αυτές τις τεχνολογίες, ούτε αυτά τα αντικείμενα, εάν δεν τα εξετάσουμε ως σύνολο. Ούτε μπορούμε να τα καταλάβουμε αν απομονώσουμε ένα τομέα δράσης από την Τεχνική. Πρέπει όλα αυτά να τα μελετήσουμε στο εσωτερικό του τεχνικού συστήματος στην ολότητά του και σε σχέση με αυτό. (...)  

Από τη μια μεριά, οι τεχνικές και οι τεχνολογίες, ακόμα κι όταν εφαρμόζονται σε διαφορετικά πεδία, επιδρούν η μια πάνω στην άλλη· γι’ αυτό και είναι αδύνατο να τις μελετήσουμε ξεχωριστά. Από την άλλη, οι τεχνικές πολλαπλασιάζονταν ασταμάτητα και έφθασαν σιγά-σιγά να καλύψουν όλο το πεδίο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, με αποτέλεσμα, εξαιτίας του μεγάλου αριθμού τους και της πυκνότητάς τους, να αποκτήσουν μια νέα υπόσταση.  Τέλος, σε αυτούς τους δυο παράγοντες προστίθεται και η παρουσία του ηλεκτρονικού υπολογιστή, που αποτελεί το μέσο σύνδεσης και συντονισμού μεταξύ πολυάριθμων τεχνικών, ενώ και η ίδια η δημιουργία του είναι καρπός συνάρθρωσης διαφόρων τεχνικών. Έτσι φθάσαμε σε μια καινούργια έννοια της Τεχνικής: η Τεχνική ως περιβάλλον και ως σύστημα. Πρόκειται για το γεγονός, ότι οι τεχνικές αποκτούν μια ποιοτικά διαφορετική σημασία στο βαθμό που συνδυάζονται μεταξύ τους και αφορούν την ολότητα των δράσεων ή των τρόπων ζωής των ανθρώπων. Η Τεχνική έπαψε να αποτελεί ένα απλό άθροισμα τεχνικών. Οι τεχνικές διαμεσολαβήσεις έχουν γενικευθεί, εξαπλωθεί και πολλαπλασιαστεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε συγκροτούν τελικά ένα νέο σύμπαν. Είμαστε ενσωματωμένοι στο τεχνικό περιβάλλον. (...) 

Είναι όμως Σύστημα, διότι κάθε τεχνικός παράγοντας (η τάδε μηχανή π.χ.) συνδέεται, σχετίζεται με και εξαρτάται κατά πρώτο λόγο από το σύνολο των  άλλων τεχνικών παραγόντων και έπειτα από τα όποια μη-τεχνικά στοιχεία. Στο βαθμό που η Τεχνική έγινε περιβάλλον, όλοι οι τεχνικοί παράγοντες εντάσσονται σε αυτό και το συγκροτούν τρεφόμενοι από αυτό. (...) 

Αυτό το τεχνικό περιβάλλον μάς οδηγεί, από τη μια μεριά να θεωρούμε τα πάντα σαν τεχνικά προβλήματα και από την άλλη να αγκιστρωθούμε πάνω του και επομένως να εγκλειστούμε σε αυτό, που από περιβάλλον γίνεται Σύστημα (Το Τεχνικό Σύστημα, στο εξής ΤΤΣ, 2013)

Βέβαια, επειδή ο Ελλύλ δεν θεωρούσε ότι απευθύνεται σε fans, αλλά σε νοήμονες αναγνώστες, δεν κάθισε να σκαρώσει κάποια ψευτολέξη όπως «technium» ώστε να δώσει την εντύπωση μιας πρωτότυπης σύλληψης, όπως ο Κέλι. Όντας κλασικός στοχαστής και καθόλου ναρκισοεπιδειξίας,  αρκέστηκε να πει το πράγμα με το όνομά του: «Τεχνικό Σύστημα».

Το θράσος του τεχνοφρήκουλα

Όμως, όπως είπα, ο Κέλι δεν αρκείται να παρουσιάσει την κεντρική ιδέα του Ελλύλ σαν πρωτότυπη δική του. Πέρα από αυτό, θέλει να νερώσει και να ακυρώσει όλη την κριτική δύναμη της θεωρίας του Ελλύλ προκειμένου, σαν καλός «γκουρού» του τεχνολογικού μεσσιανισμού, να δοξολογήσει το Τεχνικό Σύστημα. 

 

Έτσι, αφού επαναλάβει λέξη προς λέξη μια σειρά από καίριες επισημάνσεις του Ελλύλ 

 

−λέει για παράδειγμα: «[Το technium] παρουσιάζει συμπεριφορές και τάσεις που δεν συναντούμε στις ξεχωριστές τεχνολογίες που το συναποτελούν. Τέλος, αναπτύσσει ανάγκες, οι οποίες προκύπτουν για να εξυπηρετήσουν το ίδιο το σύστημα και όχι τα μέρη του ή εμάς.» (ΣΕΛ, 4/12)−,   

 

και αφού δηλώσει, ακριβώς όπως ο Ελλύλ, ότι «η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη» (οπ.π.), γυρνάει τη σκέψη του Γάλλου στοχαστή ανάποδα για να εννοήσει το εξής κουφό:  ότι η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη, επειδή «είναι περισσότερο θετική παρά αρνητική» (ΣΕΛ, 4/12)! Και για ποιο λόγο υποτίθεται πως είναι περισσότερο θετική παρά αρνητική; Διότι, λέει, «αυξάνει τις δυνατότητες και τις επιλογές μας» (όπ.π.)! 

 

Αλληλούια! Μάλιστα, φαίνεται πως ο Κέλι έχει μετρήσει και ... πόσο ακριβώς θετικότερη είναι από αρνητική: «Αναπόφευκτα, κάθε νέα τεχνολογία θα μας δημιουργήσει τόσα προβλήματα όσα και λύσεις. Αλλά τα οφέλη θα είναι πάντα κατά 1% περισσότερα» (ΣΕΛ, 4/12)!

Ωσαννά! Δεν υπάρχει λοιπόν σοβαρός λόγος να βαστάμε τη δέουσα, για μια νηφάλια προσέγγιση, απόσταση από το Τεχνικό Σύστημα: ό,τι κι αν προκύψει, η τελική σούμα θα είναι πάντα έστω και κατά ένα τοις εκατό θετική!

Τι έλεγε ο Ζακ Ελλύλ 

Για να σοβαρευτούμε όμως, αντίθετα από τον Κέβιν, ο Ελλύλ προειδοποιούσε:

Υπάρχει εδώ ένα ακόμα σφάλμα, που πρέπει να αποφύγουμε. Είναι η άποψη πως η Τεχνική είναι το αντικείμενο και ο άνθρωπος το υποκείμενο σε σχέση με αυτήν. Ακούμε να λέγεται πολύ συχνά, ότι στο κάτω-κάτω η Τεχνική δεν κάνει τίποτε άλλο από το να προσπορίζει πράγματα και ο άνθρωπος τα κάνει ό,τι θέλει ― οπότε τα πάντα εξαρτώνται από την καλή ή κακή χρήση της (...)

Όμως όσο περισσότερο καλείται ο άνθρωπος να δράσει μέσα στο Τεχνικό Σύστημα, να χρησιμοποιήσει τα τεχνικά αντικείμενα, τις τεχνικές και τις τεχνολογίες, τόσο περισσότερο σταματάει να είναι άνθρωπος, δηλαδή υποκείμενο, και εγκλείεται μέσα σε μια τεχνική κοινωνία. [Εδώ] δεν αναγνωρίζεται κανένας άλλος διαμεσολαβητής πέρα από την Τεχνική, η οποία στην πραγματικότητα είναι ξένη προς κάθε σύστημα αξιών. Έτσι το τεχνικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από την μεγέθυνση της αφαίρεσης, της επιτήρησης και του ελέγχου. [Κυρίως] όσο πιο αυτονόητη γίνεται η πρόοδος, η τεχνική μεγέθυνση, τόσο λιγότερο μπορεί να εκφραστεί η ανθρώπινη αυτονομία. Βέβαια ο άνθρωπος χρειάζεται πάντοτε, αλλά δεν έχει καμιά σημασία ποιος θα είναι. Αρκεί να έχει εκπαιδευτεί σε αυτό το παιχνίδι. (...) 

Σε αυτή την αποφασιστική εξέλιξη ― στην πορεία της Τεχνικής προς την συγκρότησή της σε Σύστημα και την αυτομεγέθυνση ― ο άνθρωπος δεν υπάρχει πουθενά. Διότι ούτε η συγκρότηση του τεχνικού συστήματος, ούτε η αυτονομία της Τεχνικής αποτελούν επιδίωξη του ανθρώπου. (ΤΤΣ, 2013)

Όσο για την «αύξηση των επιλογών μας», με την οποία ηδονίζεται ο καλωδιωμένος, ο Ελλύλ επισημαίνει:

Ο τεχνικός αυτοματισμός παίζει και σε ένα άλλο επίπεδο: της επιλογής μεταξύ δυο τεχνικών για την πραγματοποίηση ενός ίδιου εγχειρήματος. Αυτή η επιλογή γίνεται αποκλειστικά με γνώμονα την αποτελεσματικότητα, ή το μέγεθος των κεκτημένων αποτελεσμάτων. Μπορούμε λοιπόν να πούμε πως η ‘απόφανση’ είναι αυτόματη: η καινούργια τεχνική μάς επιτρέπει να πάμε ταχύτερα, μακρύτερα, να παράγουμε περισσότερο, κ.ο.κ. Δεν υπάρχει επιλογή με την κυριολεκτική σημασία του όρου, όταν έχουμε να αποφασίσουμε αν είναι μεγαλύτερο το 3 ή το 4. Το 4 είναι μεγαλύτερο του 3 και αυτό δεν έχει να κάνει με τις προτιμήσεις κανενός, ούτε μπορεί κανείς να το αλλάξει, ή να πει το αντίθετο, ή να ξεφύγει από αυτό. Ακριβώς της ίδιας τάξης είναι και η απόφαση σε ό,τι αφορά την Τεχνική. Δεν υπάρχει επιλογή μεταξύ δυο τεχνικών μεθόδων: επιβάλλεται μοιραία εκείνη, που τα αποτελέσματά της είναι υπολογίσιμα, μετρήσιμα, ορατά και αδιαφιλονίκητα (...) 

Ο άνθρωπος δεν είναι με κανένα τρόπο το υποκείμενο αυτής της απόφασης· είναι απλώς ένα όργανο καταγραφής των αποτελεσμάτων διαφόρων τεχνικών και δεν υπάρχει θέμα επιλογής με βάση κάποια πολύπλοκα και ας πούμε ανθρώπινα κίνητρα: επιλέγουμε απλώς το τεχνικό μέσον που προσφέρει τη μέγιστη δυνατή αποτελεσματικότητα. Αλλά αυτό δεν είναι επιλογή. Είναι κάτι που μπορεί να κάνει και μια μηχανή. (ΤΤΣ, 2013, τα πλάγια δικά μου).

Και σαν να ήξερε ο Ελλύλ ότι θα υπάρξουν «προφήτες» σαν τον Κέλι, υπογράμμιζε αμείλικτα:

Δεν υπάρχει λοιπόν καμιά απολύτως ελευθερία επιλογής. Βρισκόμαστε σήμερα σε εκείνο το σημείο της ιστορικής εξέλιξης, όπου οτιδήποτε δεν είναι τεχνικό, εκμηδενίζεται (...) 

Οι πάντες υποχρεώνονται να «επιλέξουν» την πιο προηγμένη τεχνική. (...) Όλο το νοητικό πανόραμα που έχει μπροστά στα μάτια του ο σύγχρονος άνθρωπος, δημιουργείται από τεχνικούς και συμμορφώνει τον άνθρωπο στο τεχνικό σύμπαν, το μοναδικό σύμπαν στο οποίο παραπέμπουν όλες οι προσφερόμενες παραστάσεις. Αυτός ο τρόπος ψυχικής εξάρτησης έχει κιόλας δημιουργήσει ένα καινούργιο ψυχολογικό τύπο[2]. Ένα τύπο, που φέρει σχεδόν από τη γέννησή του τη σφραγίδα της μεγατεχνολογίας σε όλες τις μορφές της. Ένα τύπο ανίκανο να αντιδρά άμεσα στα αντικείμενα της όρασης ή της ακοής, στις μορφές των συγκεκριμένων πραγμάτων, ανίκανο να λειτουργεί χωρίς άγχος σε κανένα πεδίο και ακόμα, ανίκανο να νιώθει ζωντανός, εκτός κι αν του το επιτρέπει ή του το προστάζει η μηχανή και πάντοτε με τη συμπαράσταση του τεχνικού εξοπλισμού που του προσφέρει η θεά Μηχανή. Σε πάμπολλες περιπτώσεις, αυτή η ψυχική εξάρτηση έχει κιόλας μεταβληθεί σε απόλυτη εξάρτηση. Αυτή η κατάσταση δουλικού κομφορμισμού χαιρετίστηκε από τους πιο σκοτεινούς προφήτες αυτού του καθεστώτος ως η υπέρτατη «απελευθέρωση» του ανθρώπου! (ΤΤΣ, 2013, τα πλάγια δικά μου).

Άσε λοιπόν τα σάπια Κέβιν Κέλι!

---

[1] Στα ελληνικά, μετάφραση Γ.Δ. Ιωαννίδης, εκδ. Αλήστου Μνήμης, 2013

[2]Βλ. τη λεπτομερειακή ανάλυση του Λιούις Μάμφορντ, Ο Μύθος της Μηχανής

---