Εκπομπή #53 | Η Νέα Ατλαντίδα

Η Νέα Ατλαντίδα, όραμα και παρόν. Η τελική πράξη μιας μακραίωνης διαδικασίας υποταγής του ανθρώπινου στο μηχανικό. Πώς έχουν συγκλίνει διαφορετικά ρεύματα στην κατασκευή του κόσμου μας, ποιο ήταν το κοινό σημείο τους αρνητικά (κοινός αντίπαλος) και ποιο θετικά (κοινές αξίες), ποιος επικράτησε και τι σχέση έχουν όλα αυτά με τις εκπομπές μας και τις ζωές μας. Μια ιστορική εκπομπή με μουσική πέρα από τα όρια της ιστορίας!

Στην καρδιά του χειμώνα | Μανιφέστα 50

Ω φως! Κραυγή όλων των ηρώων στο αρχαίο δράμα, μπροστά στο πεπρωμένο τους. ...

Στην καρδιά του χειμώνα, ανακάλυπτα επιτέλους πως φύλαγα μέσα μου ένα αήττητο καλοκαίρι.

Αλμπέρ Καμύ, Το Καλοκαίρι. Δοκίμια.

Η Σιμόν Βέιλ για το χωρισμό της κοινωνίας σε διευθύνοντες και εκτελεστές

Κάμποσα χρόνια πριν από τον Καστοριάδη και την ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα», και πολλά πριν από τους Καταστασιακούς και τον Ντεμπόρ, η Βέιλ έγραφε:

«Ο Μαρξ είχε δει πολύ καθαρά ότι η κρατική καταπίεση εδράζεται πάνω στην ύπαρξη μόνιμων και ξέχωρων από το λαό μηχανισμών διακυβέρνησης, δηλαδή γραφειοκρατικών, στρατιωτικών και αστυνομικών μηχανισμών. Όμως αυτοί οι μόνιμοι μηχανισμοί δεν είναι παρά το αναπόφευκτο αποτέλεσμα του ριζικού χωρισμού ανάμεσα στις λειτουργίες διεύθυνσης και τις λειτουργίες εκτέλεσης. Στο σημείο αυτό, το εργατικό κίνημα αναπαράγει στο ακέραιο τα δεινά της αστικής κοινωνίας. Σε όλα τα επίπεδα προσκρούουμε πάνω σε αυτό το ίδιο εμπόδιο. Ολόκληρος ο πολιτισμός μας είναι θεμελιωμένος πάνω στην εξειδίκευση, η οποία εμπεριέχει την υποδούλωση εκείνων που εκτελούν σε αυτούς που διευθύνουν. Πάνω σ’ αυτή τη βάση είναι αδύνατο να ελαφρύνουμε την καταπίεση. Μπορούμε μόνο να την οργανώνουμε και να την τελειοποιούμε.»

Από το κεφάλαιο «Κριτική του Μαρξισμού», 
στο Στοχασμοί πάνω στα αίτια της ελευθερίας και της κοινωνικής καταπίεσης (1934)
—από το οποίο έχουμε παραθέσει κι άλλο, εκτεταμένο, απόσπασμα εδώ.

Ξεριζωμός, η πεμπτουσία της σύγχρονης παιδείας

“Υπάρχει μια κοινωνική κατηγορία, η οποία εξαρτάται ολοκληρωτικά και αέναα από το χρήμα. Είναι οι μισθωτοί, κυρίως από τότε που η πληρωμή με το κομμάτι υποχρεώνει τον κάθε εργάτη να έχει διαρκώς στραμμένη την προσοχή του στον υπολογισμό και της τελευταίας δεκάρας. Σε αυτή την κοινωνική κατηγορία η αρρώστια του ξεριζωμού είναι στη μεγαλύτερη ένταση. (…)

Η κύρια κοινωνική δυσκολία της εποχής προέρχεται από το ότι, κατά μια έννοια, είναι και αυτοί μετανάστες. Αν και παραμένουν γεωγραφικά στον ίδιο τόπο, είναι ηθικά ξεριζωμένοι, εξόριστοι και σαν από επιείκεια επαναπατρισμένοι για να γίνουν το λίπασμα της δουλειάς. Η ανεργία, εννοείται, είναι ένας ξεριζωμός στο τετράγωνο. Δε νιώθουν ΄σαν στο σπίτι τους ούτε στο εργοστάσιο, ούτε στην κατοικία τους, ούτε στο κόμμα ή το συνδικάτο που υποτίθεται πως έγιναν γι’ αυτούς, ούτε στους τόπους αναψυχής, ούτε και στην πνευματική παιδεία, σε περίπτωση που προσπαθήσουν να την αφομοιώσουν.

Παιδεία ξεριζωμού

Διότι ο δεύτερος παράγοντας ξεριζωμού είναι η παιδεία όπως παρέχεται σήμερα. Η Αναγέννηση προξένησε παντού ένα ρήγμα ανάμεσα στους καλλιεργημένους και τη μάζα.  Τουλάχιστον όμως, χωρίζοντας την παιδεία από την εθνική παράδοση, τη βύθιζε μέσα στην αρχαιοελληνική παράδοση. Από τότε ωστόσο, οι δεσμοί με τις εθνικές παραδόσεις παρέμειναν κομμένοι και στην πορεία ξεχάστηκε και η αρχαία Ελλάδα. Το αποτέλεσμα είναι μια παιδεία, η οποία αναπτύσσεται μέσα σε ένα τρομερά στενό περιβάλλον, ξεκομμένη από τον κόσμο, σε μια ατμόσφαιρα περιορισμένη —μια παιδεία πραγματικά προσανατολισμένη σε μεγάλο βαθμό προς την Τεχνική και επηρεασμένη σε μεγάλη βαθμό από αυτήν, με έντονο χρώμα πραγματισμού, τελείως στερημένη από την επαφή τόσο με τούτο εδώ τον κόσμο όσο κι από το άνοιγμα προς τον άλλον.

Στις μέρες μας, ένας άνθρωπος μπορεί να ανήκει στους λεγόμενους καλλιεργημένους κύκλους, στους μορφωμένους, χωρίς να έχει καμιά αντίληψη σχετικά με το πεπρωμένο του ανθρώπου και χωρίς να ξέρει, για παράδειγμα, ότι τα αστέρια δεν είναι ορατά σε όλες τις εποχές. Είναι πολύ διαδεδομένη η αντίληψη ότι ένας σημερινός απλός χωρικός, απόφοιτος του Δημοτικού, γνωρίζει περισσότερα από τον Πυθαγόρα επειδή επαναλαμβάνει υπάκουα πως η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο, ενώ στην πραγματικότητα έχει πάψει πια να κοιτάζει τ’ αστέρια. Αυτός ο Ήλιος, για τον οποίο μιλούν στην τάξη, δεν έχει γι’ αυτόν καμιά σχέση με τον ήλιο που βλέπει. Τον ξεκόβουν από τον κόσμου που τον περιβάλλει, όπως ξεκόβουν τους μικρούς Πολυνήσιους από το παρελθόν τους εξαναγκάζοντάς τους να επαναλαμβάνουν : «Οι πρόγονοί μας οι Γαλάτες είχανε ξανθά μαλλιά».

Αυτό που αποκαλούν σήμερα «παιδεία για όλο το λαό», σημαίνει:

• παίρνουμε αυτή τη σύγχρονη κουλτούρα —που έχει καλλιεργηθεί σε ένα τόσο κλειστό περιβάλλον, τόσο λειψό και τόσο αδιάφορο για την αλήθεια—,
• της αφαιρούμε ο,τιδήποτε πολύτιμο εξακολουθεί να περιέχει —αυτό είναι που λένε «εκλαΐκευση»—, και 
• ταΐζουμε με τ’ απομεινάρια  τη μνήμη των ταλαίπωρων που έχουν την επιθυμία να μάθουν, όπως δίνουν τις μπουκιές στα πουλάκια.

Άλλωστε, η επιθυμία της μάθησης για τη μάθηση, η επιθυμία για την αλήθεια, έχει γίνει κάτι πολύ σπάνιο. Το κύρος της παιδείας έγινε σχεδόν ολοκληρωτικά θέμα κοινωνικού κύρους, τόσο για το χωρικό που ονειρεύεται το γιό του δάσκαλο, ή το δάσκαλο που ονειρεύεται το παιδί του στο Πολυτεχνείο, όσο και για τους κοσμικούς κύκλους, που κολακεύουν τους σοφούς και τους φημισμένους συγγραφείς. (…)

Η πιο παλιά και επικίνδυνη αρρώστια

Ο ξεριζωμός είναι η πιο παλιά και επικίνδυνη αρρώστια των ανθρώπινων κοινωνιών, κι αυτό διότι πολλαπλασιάζεται από μόνος του. Υπάρξεις αληθινά ξεριζωμένες δεν έχουν παρά μόνο δυο πιθανές συμπεριφορές:

• είτε πέφτουν σε μια ψυχική αδράνεια σχεδόν ισοδύναμη με το θάνατο, όπως οι περισσότεροι δούλοι τον καιρό της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας,
• είτε πέφτουν με τα μούτρα σε μια δραστηριότητα, η οποία έχει πάντα την τάση να ξεριζώνει, συχνά με τις πιο βίαιες μεθόδους, αυτούς που δεν έχουν ακόμα ξεριζωθεί, ή που έχουν ξεριζωθεί κατά ένα μόνο μέρος. (…)

Όποιος είναι ξεριζωμένος, ξεριζώνει. Όποιος έχει ρίζες, δεν ξεριζώνει.

Κάτω από το ίδιο όνομα της επανάστασης, και συχνά κάτω από ταυτόσημα συνθήματα και προπαγανδιστικά μοτίβα, κρύβονται δυο θεωρίες απολύτως αντίθετες. Η μια συνίσταται στη μεταμόρφωση της κοινωνίας με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορούν οι εργάτες να ριζώσουν μέσα της. Η άλλη συνίσταται στην επέκταση σε ολόκληρη την κοινωνία της αρρώστιας του ξεριζωμού που έχει επιβληθεί στους εργάτες. Δεν πρέπει να πούμε, ούτε να σκεφτούμε, πως αυτό το δεύτερο θα μπορούσε ποτέ να είναι προανάκρουσμα για το πρώτο. Αυτό είναι λάθος! Πρόκειται για δυο αντίθετες κατευθύνσεις, που δεν συναντιούνται.”

Σιμόν Βέιλ, Ο ξεριζωμός του εργάτη (1943)

από το βιβλίο της Ανάγκη για ρίζες, που κυκλοφόρησε πέντε χρόνια μετά το θάνατό της.

 

Η μύγα στο μπουκάλι

Λες ότι το κομπιούτερ σου έχει μνήμη.

Θα έλεγες ότι έχει και αναμνήσεις;

Χάιντεγγερ - Μαρξ σημειώσατε 2!

Ακριβώς σε αυτό το σημείο η μεγαλομανία του φιλοναζιστή φιλοσόφου Χάιντεγγερ συνοψίζεται στην σοφιστική ανοησία που βρίσκει να απαντήσει στον Μαρξ. Ο Μαρξ είναι σκέτο κρύσταλλο στις συγκεκριμένες θέσεις. Δεν έχει "ξεχαστεί". Ευκαιρία λοιπόν να ξαναρίξουμε μια ματιά στις περίφημες θέσεις (που με κάποιο τρόπο σχετίζονται και με την τελευταία μας εκπομπή περί συμβολικού και πραγματικού κόσμου).

Θέσεις για τον Φόιερμπαχ

(1844)

  του Καρλ Μαρξ

1

Η κυριότερη ατέλεια όλου του προηγούμενου Υλισμού –συμπεριλαμβανομένου και του υλισμού του Φόιερμπαχ- είναι ότι αντιλαμβάνεται το πράγμα (Gegenstand), την πραγματικότητα, τον αισθητό κόσμο (Sinnlichkeit), μόνο με τη μορφή του αντικειμένου (Objekt), ή με τη μορφή της εποπτείας (Anschauung),και όχι ως συγκεκριμένη ανθρώπινη δράση, ως Πράξη, όχι υποκειμενικά. Έτσι ο Ιδεαλισμός, σε αντίθεση με τον Υλισμό, ανέπτυξε μεν τη δρώσα πλευρά, αλλά μονάχα αφηρημένα, διότιί ο Ιδεαλισμός δεν γνωρίζει φυσικά την πραγματική συγκεκριμένη δράση σαν τέτοια. Ο Φόιερμπαχ θέλει να βλέπει αισθητά αντικείμενα, τα οποία διαφέρουν πραγματικά από τα νοητά αντικείμενα, αλλά την ίδια την ανθρώπινη δράση δεν τη βλέπει ως αντικειμενική (gegenständliche) δράση. Γι΄ αυτό το λόγο στην Ουσία του Χριστιανισμού θεωρεί σαν γνήσια ανθρώπινη δράση μονάχα τη θεωρησιακή στάση, ενώ την πράξη την αντιλαμβάνεται και την προσδιορίζει μονάχα με τη βρώμικη-ιουδαϊκή μορφή (schmutzig-jüdischen) εκδήλωσής της*. Γι΄ αυτό και δεν καταλαβαίνει τη σημασία της «επαναστατικής» δράσης, της πρακτικής-κριτικής δράσης.

2

Το ζήτημα εάν η ανθρώπινη νόηση μπορεί να κατακτήσει την αντικειμενική (gegenständliche) αλήθεια δεν είναι ζήτημα θεωρίας. Είναι πρακτικό ζήτημα. Ο άνθρωπος πρέπει ν΄ αποδείξει μέσα στην Πράξη την αλήθεια, δηλαδή την πραγματικότητα και τη δύναμη, το εντεύθεν (Diesseitigkeit) της νόησής του. Η διαμάχη για την πραγματικότητα ή τη μη-πραγματικότητα της απομονωμένης από την πράξη νόησης είναι καθαρά σχολαστικό ζήτημα.

3

Η υλιστική διδασκαλία ότι οι άνθρωποι είναι προϊόντα των συνθηκών και της διαπαιδαγώγησης και ότι, κατά συνέπεια, οι άνθρωποι που έχουν αλλάξει είναι προϊόντα άλλων συνθηκών και αλλαγμένης διαπαιδαγώγησης, ξεχνάει ότι τις συνθήκες τις αλλάζουν ακριβώς οι άνθρωποι και ότι πρέπει να διαπαιδαγωγηθεί κι ο ίδιος ο παιδαγωγός. Έτσι, η διδασκαλία αυτή οδηγείται αναγκαστικά να χωρίζει την κοινωνία σε δυο μέρη, όπου το ένα απ΄ αυτά υψώνεται πάνω από την κοινωνία (για παράδειγμα, αυτό κάνει ο Ρόμπερτ Όουεν). Η σύμπτωση της αλλαγής των συνθηκών με την αλλαγή της ανθρώπινης δράσης μπορεί να θεωρηθεί και να κατανοηθεί σωστά μονάχα σαν ανατρεπτική Πράξη.

4

Ο Φόιερμπαχ ξεκινάει από το γεγονός της θρησκευτικής αυτοαποξένωσης, του διπλασιασμού του κόσμου σε ένα θρησκευτικό, φανταστικό κόσμο και σε ένα κόσμο πραγματικό. Αυτό που κάνει είναι να ανάγει το θρησκευτικό κόσμο στην εγκόσμια βάση του. Παραβλέπει όμως το γεγονός ότι, όταν ολοκληρώσει αυτό το έργο, απομένει ακόμα να γίνει το κυριότερο. Συγκεκριμένα: το γεγονός ότι η εγκόσμια βάση αποσπάται από τον εαυτό της και εγκαθίσταται στα σύννεφα σαν ένα ανεξάρτητο βασίλειο, μπορεί να εξηγηθεί μονάχα με την αυτοδιάσπαση και με την αυτοαντιφατικότητα αυτής της εγκόσμιας βάσης. Η ίδια λοιπόν, η βάση πρέπει πρώτα να κατανοηθεί στην αντίφασή της και έπειτα να επαναστατικοποιηθεί στην πράξη με την άρση αυτής της αντίφασης. Επομένως, για παράδειγμα, αφού αποκαλύφθηκε ότι η γήινη οικογένεια αποτελεί το μυστικό της αγίας οικογένειας, πρέπει τώρα η ίδια η γήινη οικογένεια να υποβληθεί στη θεωρητική κριτική και επαναστατικοποιηθεί στην πράξη.

5

Επειδή τον Φόιερμπαχ τον ικανοποιεί η αφηρημένη νόηση, επικαλείται τη συγκεκριμένη εποπτεία. Όμως δεν αντιλαμβάνεται τον αισθητό κόσμο σαν πρακτική ανθρώπινη συγκεκριμένη δράση.

6

Ο Φόιερμπαχ ανάγει τη θρησκευτική ουσία στην ανθρώπινη ουσία. Όμως, η ουσία του ανθρώπου δεν είναι μια αφαίρεση που ενυπάρχει στο μεμονωμένο άτομο. Στην πραγματικότητά της είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Γι΄ αυτό ο Φόιερμπαχ, ο οποίος δεν ασχολείται με την κριτική αυτής της πραγματικής ουσίας, είναι υποχρεωμένος:

1) να κάνει αφαίρεση από την πορεία της ιστορίας, να προσδιορίζει τη θρησκευτική διάθεση (Gemüt) σαν κάτι το ξεχωριστό και να προϋποθέτει ένα αφηρημένο –απομονωμένο- ανθρώπινο άτομο.

2) να αντιλαμβάνεται επομένως την ανθρώπινη ουσία μονάχα σαν «γένος» («Gattung»), σαν εσωτερική βουβή γενικότητα που συνδέει τα πολλά άτομα μονάχα με φυσικούς δεσμούς.

7

Για το λόγο αυτό ο Φόιερμπαχ δεν βλέπει, ότι και η ίδια η «θρησκευτική διάθεση» είναι κοινωνικό προϊόν, και ότι το αφηρημένο άτομο που αναλύει, ανήκει στην πραγματικότητα σε μια καθορισμένη κοινωνική μορφή.

8

Η κοινωνική ζωή είναι στην ουσία της πρακτική. Όλα τα μυστήρια, που παρασέρνουν τη θεωρία προς το μυστικισμό, βρίσκουν τη λογική λύση τους μέσα στην ανθρώπινη πράξη και στην κατανόηση αυτής της πράξης.

9

Το ανώτατο σημείο που φτάνει ο εποπτικός (anschauende) Υλισμός, δηλαδή ο Υλισμός που δεν αντιλαμβάνεται τον αισθητό κόσμο ως πρακτική δράση, είναι η εποπτεία των ξεχωριστών ατόμων μέσα στην «κοινωνία των πολιτών».

10

Η άποψη του παλιού Υλισμού είναι η κοινωνία «των πολιτών». Η άποψη του καινούργιου Υλισμού είναι η ανθρώπινη κοινωνία ή κοινωνικοποιημένη ανθρωπότητα.

11

Οι φιλόσοφοι μονάχα ερμήνευαν με διάφορους τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε.

Σημειώσεις Izi

* "βρώμικη-ιουδαϊκή" (schmutzig-jüdischen) - Για να καταλάβει κανείς τι εννοεί μ' αυτό το παράξενο ο Μαρξ, βλ. το δοκίμιό του Για το Εβραϊκό Ζήτημα , που είχε γράψει την προηγούμενη χρονιά (1844).

Για μια βαθύτερη ανάλυση της φιλοσοφικής σχέσης του Μαρξ με τον Φόυερμπαχ, βλ. Κώστας Παπαϊωάννου, Οντολογία και Αλλοτρίωση (μετάφραση Βασίλης Τομανάς, Εναλλακτικές εκδόσεις, 2009)

Για μια πιο σύγχρονη και πιο πετυχημένη προσέγγιση στο ζήτημα θεωρία-πράξη, βλ. εδώ.