Εκπομπή # 54 | Η γιορτινή εκπομπή

Καλές γιορτές! Νέα από το (γεμάτο) κυτίο παραπόνων των ακροατών και ακροατριών. Εντάξει, έχετε δίκιο. Ορίστε λοιπόν γιατί τα λέμε όλα αυτά! Με τάρανδους στο στούντιο, ποίηση υπό τους ήχους της λεωφόρου κι ένα σωρό ερωτηματικά: Τι κανει έναν άνθρωπο, ή ένα πλήθος, να σηκώνει ξαφνικά το ανάστημά του; Ποιος είναι καλός άνθρωπος; Είναι το ίδιο να παίζεις χάλια μπάλα και να φέρεσαι χάλια στους άλλους; Με α-πί-στευ-τη μουσική!!!

Ρατσισμός και Ατομικισμός

Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με δυο εισαγωγικές διευκρινήσεις. Η πρώτη: δεν θα θίξω εδώ το φαινόμενο του φυλετισμού γενικά και διαχρονικά, αλλά τον ρατσισμό όπως εμφανίζεται στις σύγχρονες κοινωνίες μας και ειδικότερα με την οξύτερη μορφή του, την «εθνικοσοσιαλιστική». Η δεύτερη: αυτό που θα επιχειρήσω κυρίως να αναδείξω είναι η ανθρωπολογική διάσταση του προβλήματος, ο «ανθρωπολογικός τύπος» του σύγχρονου ρατσισμού, το πώς προσδιορίζει και οριοθετεί το «ανθρώπινο» —άρα και το απάνθρωπο. 
 

Για το πρόβλημα που θα μας απασχολήσει λοιπόν, είναι επιβεβλημένη από τα πράγματα η διαπίστωση μιας σοβαρής αποτυχίας στην ίδια την προσέγγισή του. Κοινός τόπος είναι πλέον η προσέγγιση και η καταγγελία του ρατσισμού, και γενικότερα του φασισμού και του ναζισμού, σαν να πρόκειται για ένα φαινόμενο κατά βάση αναχρονιστικό και οπισθοδρομικό· ένα φαινόμενο, το οποίο υποτίθεται πως αντλεί τις δυνάμεις του από ό,τι πιο «σκοτεινό, σκοταδιστικό και ανορθολογικό» —δηλαδή ό,τι πιο ξένο προς το νεωτερικό πολιτισμό μας, όπως λέγεται— υπάρχει στην ανθρώπινη ψυχή, απειλώντας να γυρίσει σε εποχές «προνεωτερικές», στον «βάρβαρο Μεσαίωνα», τις σύγχρονες, προοδευτικές και φιλελεύθερες κοινωνίες μας, το μοντέρνο σύστημά μας, που υποτίθεται ότι προάγει τη μετριοπάθεια και τη λογική. 

Όμως θα πρέπει επιτέλους να προσεχθεί ότι αυτή η προσέγγιση δεν έχει κατορθώσει ούτε να εξηγήσει πειστικά, αλλά ούτε και να ανακόψει δραστικά, την εμφάνιση παλιότερα και σήμερα την επανεμφάνιση του ναζιστοφασισμού στις πιο προηγμένες χώρες του δυτικού κόσμου, οι οποίες κατά τα άλλα οδύρονται, αλλά χωρίς να πείθουν, ότι αποτελεί εντός τους ξένο σώμα. Σε τελική ανάλυση, ακριβώς τον «αντινεωτερισμό» του επικαλείται και ο ίδιος ο ναζιστοφασισμός[i], αλλά ως καύχημά του και για «ευγενείς» υποτίθεται λόγους —την απαλλαγή από τις «υποκριτικές πολυπλοκότητες» της αστικής κουλτούρας και ζωής, και την αναβίωση ενός «απλού και ένδοξου αρχαίου παρελθόντος»—, στην προσπάθειά του να παρουσιαστεί και να κερδίσει έδαφος σαν ένα κίνημα «αντισυστημικό». Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να αντιπαρατεθεί με επιτυχία σε κάποιον τονίζοντας υπέρμετρα ένα χαρακτηριστικό του, που και ο ίδιος θέλει να τονίζεται; Ασφαλώς όχι! 

Εναλλακτικές προσεγγίσεις

Είναι ανάγκη επομένως, να στραφούμε προς άλλου τύπου προσεγγίσεις. Να εξετάσουμε το πρόβλημα με τη βοήθεια αναλύσεων, οι οποίες δεν αντιμετωπίζουν το σύγχρονο ρατσισμό σαν ένα φάντασμα που ξεπροβάλλει από το ιστορικό παρελθόν, αλλά ως μια εκδήλωση του ίδιου του μοντέρνου πολιτισμού. Υπάρχουν τέτοιες προσεγγίσεις; Βεβαίως! Ευτυχώς, δεν είναι λίγοι οι στοχαστές που έχουν εντοπίσει και αναλύσει τη στενή σχέση του ναζισμού και του φασισμού με το κυρίαρχο κοινωνικό σύστημα από μια βαθύτερη πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική σκοπιά, δείχνοντας καθαρά ότι ανήκουν στη σφαίρα του μύθου τόσο η «αντισυστημικότητα» του ναζιστοφασισμού όσο και ο «αντιφασιστοναζισμός» του συστήματος.

Εκπομπή #53 | Η Νέα Ατλαντίδα

Η Νέα Ατλαντίδα, όραμα και παρόν. Η τελική πράξη μιας μακραίωνης διαδικασίας υποταγής του ανθρώπινου στο μηχανικό. Πώς έχουν συγκλίνει διαφορετικά ρεύματα στην κατασκευή του κόσμου μας, ποιο ήταν το κοινό σημείο τους αρνητικά (κοινός αντίπαλος) και ποιο θετικά (κοινές αξίες), ποιος επικράτησε και τι σχέση έχουν όλα αυτά με τις εκπομπές μας και τις ζωές μας. Μια ιστορική εκπομπή με μουσική πέρα από τα όρια της ιστορίας!

Στην καρδιά του χειμώνα | Μανιφέστα 50

Ω φως! Κραυγή όλων των ηρώων στο αρχαίο δράμα, μπροστά στο πεπρωμένο τους. ...

Στην καρδιά του χειμώνα, ανακάλυπτα επιτέλους πως φύλαγα μέσα μου ένα αήττητο καλοκαίρι.

Αλμπέρ Καμύ, Το Καλοκαίρι. Δοκίμια.

Η Σιμόν Βέιλ για το χωρισμό της κοινωνίας σε διευθύνοντες και εκτελεστές

Κάμποσα χρόνια πριν από τον Καστοριάδη και την ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα», και πολλά πριν από τους Καταστασιακούς και τον Ντεμπόρ, η Βέιλ έγραφε:

«Ο Μαρξ είχε δει πολύ καθαρά ότι η κρατική καταπίεση εδράζεται πάνω στην ύπαρξη μόνιμων και ξέχωρων από το λαό μηχανισμών διακυβέρνησης, δηλαδή γραφειοκρατικών, στρατιωτικών και αστυνομικών μηχανισμών. Όμως αυτοί οι μόνιμοι μηχανισμοί δεν είναι παρά το αναπόφευκτο αποτέλεσμα του ριζικού χωρισμού ανάμεσα στις λειτουργίες διεύθυνσης και τις λειτουργίες εκτέλεσης. Στο σημείο αυτό, το εργατικό κίνημα αναπαράγει στο ακέραιο τα δεινά της αστικής κοινωνίας. Σε όλα τα επίπεδα προσκρούουμε πάνω σε αυτό το ίδιο εμπόδιο. Ολόκληρος ο πολιτισμός μας είναι θεμελιωμένος πάνω στην εξειδίκευση, η οποία εμπεριέχει την υποδούλωση εκείνων που εκτελούν σε αυτούς που διευθύνουν. Πάνω σ’ αυτή τη βάση είναι αδύνατο να ελαφρύνουμε την καταπίεση. Μπορούμε μόνο να την οργανώνουμε και να την τελειοποιούμε.»

Από το κεφάλαιο «Κριτική του Μαρξισμού», 
στο Στοχασμοί πάνω στα αίτια της ελευθερίας και της κοινωνικής καταπίεσης (1934)
—από το οποίο έχουμε παραθέσει κι άλλο, εκτεταμένο, απόσπασμα εδώ.

Ξεριζωμός, η πεμπτουσία της σύγχρονης παιδείας

“Υπάρχει μια κοινωνική κατηγορία, η οποία εξαρτάται ολοκληρωτικά και αέναα από το χρήμα. Είναι οι μισθωτοί, κυρίως από τότε που η πληρωμή με το κομμάτι υποχρεώνει τον κάθε εργάτη να έχει διαρκώς στραμμένη την προσοχή του στον υπολογισμό και της τελευταίας δεκάρας. Σε αυτή την κοινωνική κατηγορία η αρρώστια του ξεριζωμού είναι στη μεγαλύτερη ένταση. (…)

Η κύρια κοινωνική δυσκολία της εποχής προέρχεται από το ότι, κατά μια έννοια, είναι και αυτοί μετανάστες. Αν και παραμένουν γεωγραφικά στον ίδιο τόπο, είναι ηθικά ξεριζωμένοι, εξόριστοι και σαν από επιείκεια επαναπατρισμένοι για να γίνουν το λίπασμα της δουλειάς. Η ανεργία, εννοείται, είναι ένας ξεριζωμός στο τετράγωνο. Δε νιώθουν ΄σαν στο σπίτι τους ούτε στο εργοστάσιο, ούτε στην κατοικία τους, ούτε στο κόμμα ή το συνδικάτο που υποτίθεται πως έγιναν γι’ αυτούς, ούτε στους τόπους αναψυχής, ούτε και στην πνευματική παιδεία, σε περίπτωση που προσπαθήσουν να την αφομοιώσουν.

Παιδεία ξεριζωμού

Διότι ο δεύτερος παράγοντας ξεριζωμού είναι η παιδεία όπως παρέχεται σήμερα. Η Αναγέννηση προξένησε παντού ένα ρήγμα ανάμεσα στους καλλιεργημένους και τη μάζα.  Τουλάχιστον όμως, χωρίζοντας την παιδεία από την εθνική παράδοση, τη βύθιζε μέσα στην αρχαιοελληνική παράδοση. Από τότε ωστόσο, οι δεσμοί με τις εθνικές παραδόσεις παρέμειναν κομμένοι και στην πορεία ξεχάστηκε και η αρχαία Ελλάδα. Το αποτέλεσμα είναι μια παιδεία, η οποία αναπτύσσεται μέσα σε ένα τρομερά στενό περιβάλλον, ξεκομμένη από τον κόσμο, σε μια ατμόσφαιρα περιορισμένη —μια παιδεία πραγματικά προσανατολισμένη σε μεγάλο βαθμό προς την Τεχνική και επηρεασμένη σε μεγάλη βαθμό από αυτήν, με έντονο χρώμα πραγματισμού, τελείως στερημένη από την επαφή τόσο με τούτο εδώ τον κόσμο όσο κι από το άνοιγμα προς τον άλλον.

Στις μέρες μας, ένας άνθρωπος μπορεί να ανήκει στους λεγόμενους καλλιεργημένους κύκλους, στους μορφωμένους, χωρίς να έχει καμιά αντίληψη σχετικά με το πεπρωμένο του ανθρώπου και χωρίς να ξέρει, για παράδειγμα, ότι τα αστέρια δεν είναι ορατά σε όλες τις εποχές. Είναι πολύ διαδεδομένη η αντίληψη ότι ένας σημερινός απλός χωρικός, απόφοιτος του Δημοτικού, γνωρίζει περισσότερα από τον Πυθαγόρα επειδή επαναλαμβάνει υπάκουα πως η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο, ενώ στην πραγματικότητα έχει πάψει πια να κοιτάζει τ’ αστέρια. Αυτός ο Ήλιος, για τον οποίο μιλούν στην τάξη, δεν έχει γι’ αυτόν καμιά σχέση με τον ήλιο που βλέπει. Τον ξεκόβουν από τον κόσμου που τον περιβάλλει, όπως ξεκόβουν τους μικρούς Πολυνήσιους από το παρελθόν τους εξαναγκάζοντάς τους να επαναλαμβάνουν : «Οι πρόγονοί μας οι Γαλάτες είχανε ξανθά μαλλιά».

Αυτό που αποκαλούν σήμερα «παιδεία για όλο το λαό», σημαίνει:

• παίρνουμε αυτή τη σύγχρονη κουλτούρα —που έχει καλλιεργηθεί σε ένα τόσο κλειστό περιβάλλον, τόσο λειψό και τόσο αδιάφορο για την αλήθεια—,
• της αφαιρούμε ο,τιδήποτε πολύτιμο εξακολουθεί να περιέχει —αυτό είναι που λένε «εκλαΐκευση»—, και 
• ταΐζουμε με τ’ απομεινάρια  τη μνήμη των ταλαίπωρων που έχουν την επιθυμία να μάθουν, όπως δίνουν τις μπουκιές στα πουλάκια.

Άλλωστε, η επιθυμία της μάθησης για τη μάθηση, η επιθυμία για την αλήθεια, έχει γίνει κάτι πολύ σπάνιο. Το κύρος της παιδείας έγινε σχεδόν ολοκληρωτικά θέμα κοινωνικού κύρους, τόσο για το χωρικό που ονειρεύεται το γιό του δάσκαλο, ή το δάσκαλο που ονειρεύεται το παιδί του στο Πολυτεχνείο, όσο και για τους κοσμικούς κύκλους, που κολακεύουν τους σοφούς και τους φημισμένους συγγραφείς. (…)

Η πιο παλιά και επικίνδυνη αρρώστια

Ο ξεριζωμός είναι η πιο παλιά και επικίνδυνη αρρώστια των ανθρώπινων κοινωνιών, κι αυτό διότι πολλαπλασιάζεται από μόνος του. Υπάρξεις αληθινά ξεριζωμένες δεν έχουν παρά μόνο δυο πιθανές συμπεριφορές:

• είτε πέφτουν σε μια ψυχική αδράνεια σχεδόν ισοδύναμη με το θάνατο, όπως οι περισσότεροι δούλοι τον καιρό της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας,
• είτε πέφτουν με τα μούτρα σε μια δραστηριότητα, η οποία έχει πάντα την τάση να ξεριζώνει, συχνά με τις πιο βίαιες μεθόδους, αυτούς που δεν έχουν ακόμα ξεριζωθεί, ή που έχουν ξεριζωθεί κατά ένα μόνο μέρος. (…)

Όποιος είναι ξεριζωμένος, ξεριζώνει. Όποιος έχει ρίζες, δεν ξεριζώνει.

Κάτω από το ίδιο όνομα της επανάστασης, και συχνά κάτω από ταυτόσημα συνθήματα και προπαγανδιστικά μοτίβα, κρύβονται δυο θεωρίες απολύτως αντίθετες. Η μια συνίσταται στη μεταμόρφωση της κοινωνίας με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορούν οι εργάτες να ριζώσουν μέσα της. Η άλλη συνίσταται στην επέκταση σε ολόκληρη την κοινωνία της αρρώστιας του ξεριζωμού που έχει επιβληθεί στους εργάτες. Δεν πρέπει να πούμε, ούτε να σκεφτούμε, πως αυτό το δεύτερο θα μπορούσε ποτέ να είναι προανάκρουσμα για το πρώτο. Αυτό είναι λάθος! Πρόκειται για δυο αντίθετες κατευθύνσεις, που δεν συναντιούνται.”

Σιμόν Βέιλ, Ο ξεριζωμός του εργάτη (1943)

από το βιβλίο της Ανάγκη για ρίζες, που κυκλοφόρησε πέντε χρόνια μετά το θάνατό της.