Η δημαγωγία στον αγώνα για την «ελευθερία της αγοράς»

 Ρίτσαρντ Κόμπντεν (1804-1865)

Ημερομηνία, 27 Φεβρουαρίου. Έτος, 1846. Τόπος, το Κοινοβούλιο της Μεγάλης Βρετανίας. Θέμα, οι περίφημοι Corns Laws, δηλαδή οι νόμοι που από το 1815 δεν άφηναν εντελώς ελεύθερη την εισαγωγή τροφίμων και σιτηρών στην χώρα θεσπίζοντας δασμούς και περιορισμούς. Ομιλητής, ο εργοστασιάρχης, οικονομολόγος και πολιτικός σερ Richard Cobden, ηγέτης της Ένωσης για την κατάργησή τους και θεωρούμενος πλέον ως ένας από τους πιο αξιοσέβαστους «πατέρες» του οικονομικού φιλελευθερισμού, δηλαδή της πλήρους απελευθέρωσης της αγοράς, ή αλλιώς του ιδεώδους που θέλει την κοινωνία να μετασχηματιστεί σε ένα άθροισμα ατόμων που θα σχετίζονται μεταξύ τους μέσω συμβολαίων.

 

Ο λόγος του πάλλεται από το «ιερό ρίγος» ενός κανονικού θεομπαίχτη: ο ίδιος ο Χριστός, λέει, μάς συμβουλεύει ν’ αγοράζουμε φτηνά και να πουλάμε ακριβά! Ας τον ακούσουμε:

«(…) Βρισκόμαστε στις παραμονές μεγάλων αλλαγών. Ετοιμαστείτε ώστε να βοηθήσετε στην πραγματοποίησή τους και έτσι να δρέψετε την τιμή και τη φήμη που θα προσκομίσουν. Ανήκετε στην αριστοκρατία του ανθρώπινου είδους! Δεν εννοώ την προνομιούχο αριστοκρατία, αλλά την αριστοκρατία της προόδου και του πολιτισμού.

Σε όλες τις εποχές, εμείς δώσαμε το παράδειγμα στον κόσμο. Δώσαμε στην ανθρωπότητα το αντιπροσωπευτικό σύστημα. Οι κανόνες και οι  ρυθμιστικές αρχές αυτού εδώ του Σώματος έχουν αποτελέσει πρότυπο για κάθε αντιπροσωπευτική συνέλευση σε όλο το πολιτισμένο κόσμο. Και αφού τους δώσαμε το παράδειγμα της ελευθερίας του Τύπου, της πολιτικής και θρησκευτικής ελευθερίας, και όλων των θεσμών που ανήκουν στην ελευθερία και τον πολιτισμό, τώρα έχουμε το καθήκον να τους δώσουμε ένα ακόμη σπουδαιότερο παράδειγμα: Το παράδειγμα της απελευθέρωσης της βιομηχανίας! Το παράδειγμα ότι μπορούμε να δώσουμε σε όλο τον κόσμο κάθε πλεονέκτημα που απορρέει από το κλίμα, το γεωγραφικό πλάτος και την  κατάσταση, στηριζόμενοι στην ελευθερία της βιομηχανίας μας.

Ναι, αυτό το μάθημα έχουμε να διδάξουμε στον κόσμο! Και μη νομίζετε πως υπάρχει κάτι εγωιστικό σε αυτό, ή κάτι που δεν συμφωνεί με τις χριστιανικές αρχές. Μπορώ να αποδείξω ότι αυτά που υποστηρίζουμε —δηλαδή το να αγοράζει κανείς όσο πιο φτηνά γίνεται και να πουλάει όσο πιο ακριβά μπορεί—, είναι απολύτως σύμφωνα με τις υψηλότερες διδαχές της χριστιανοσύνης!

 

Διότι, τι σημαίνει να αγοράζουμε φτηνά και να πουλάμε ακριβά; Σημαίνει ότι παίρνουμε ένα πράγμα που διαθέτουμε σε πολύ μεγάλη αφθονία και, με αυτό, αποκτούμε από άλλους εκείνο που έχουν παραπανίσιο. Με αυτό τον τρόπο, παρέχουμε στην ανθρωπότητα τα μέσα για να απολαύσει άφθονα όλα τα αγαθά της Γης και έτσι πραγματώνουμε στο ακέραιο τη χριστιανική διδασκαλία, που λέει “κάνε στους άλλους αυτό που θέλεις να σου κάνουν”! (…)»

Άριστος! Στη δημαγωγία, εννοείται. Αυτόματα έρχονται στο μυαλό ορισμένες καίριες επισημάνσεις του (χριστιανού) Ζακ Ελλύλ από το εξαιρετικό βιβλίο του Métamorphose du Βourgeois (Η Μεταμόρφωση του Αστού, 1967):

«(…) Ο Αστός υπήρξε εξαρχής θεμελιωδώς αντιχριστιανός. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο σκεπτικισμός και ο, στη πρώτη φάση κρυφός, αγώνας εναντίον του χριστιανισμού εμφανίζονται από τις απαρχές της αστικής τάξης, στα τέλη του Μεσαίωνα. (…) Κι από τα τέλη του 18ου αιώνα και σταθερά σε ολόκληρο το 19ο αιώνα, η αστική τάξη είναι ως τέτοια σκεπτικιστική και κυνική. Το μόνο που μετράει γι’ αυτήν, είναι η κατάκτηση και η εκμετάλλευση του εγκόσμιου τομέα. Η πνευματική διάσταση; Δεν υπάρχει. Δεν υπάρχει ανώτερη επιταγή από το τι είναι εφικτό να επιτελέσουμε. (…)

Ωστόσο, ο Αστός παρουσιάζει κι ένα άλλο, σπάνιο και αποφασιστικής σημασίας χαρακτηριστικό: είναι μέγας επαναφομοιωτής —ο μεγαλύτερος απ’ όλους! Αν θέλουμε να αναλύσουμε την κοινωνία του Αστού, την αστική κοινωνία, αντιλαμβανόμαστε αμέσως πως είναι καμωμένη από κομμάτια και κομματάκια παντού, σε όλους τους πιθανούς τομείς: κομμάτια και κομματάκια αποσπασμένα από άλλους λαούς, άλλες εποχές, άλλους πολιτισμούς.

Αυτή η δύναμη επαναφομοίωσης [δηλαδή: απόσπασης κομματιών από ολικά προτάγματα, σφετερισμού και ενσωμάτωσής τους στο αστικό παζλ —σημ.HS] είναι τρόπος ύπαρξης, οντολογικό χαρακτηριστικό του Αστού. (…)

[Έτσι,] ο Αστός , αν και θεμελιωδώς αντιχριστιανός, είναι ικανός να κάνει μια επιλογή κομματιών από την κληρονομιά του χριστιανισμού: ακόμα και σ’ αυτό τον κυκεώνα υπάρχουν, λέει, ένα σωρό καλά να βαστήξουμε. Η αρετή, η ηθική αυστηρότητα λ.χ. Ο Αστός μπορεί να ωθήσει στα άκρα τη χρησιμοποίηση και εκμετάλλευση του σύμπαντος μόνο με την εφαρμογή μιας απαίτησης για αρετή, αφού αυτά τα δυο πάνε μαζί όπως η αυστηρή δίαιτα για ένα πρωταθλητή. (…)

Ο Αστός παρέμεινε λοιπόν χριστιανός επειδή και για όσο αυτό τού ήταν χρήσιμο. Είδε στο χριστιανισμό ένα επιπλέον μέσον διακυβέρνησης, υπό τον όρο βέβαια ότι θα τον έκανε πιο εύχρηστο και πιο κατάλληλο γι’ αυτή την υπηρεσία. Πώς; Αφαιρώντας από αυτόν ό,τι δεν την εξυπηρετούσε, (…) αποσυνδέοντας ό,τι ήταν εσωτερικά ενωμένο και προσαρμόζοντάς τον στην ιδέα ότι “ο άνθρωπος έχει θρησκευτικές ανάγκες οπότε μας αρκεί να κατασκευάσουμε κάτι σαν ένα θρησκευτικό φαινόμενο που θα τις ικανοποιεί”, ώστε να εξασφαλίζει στον άνθρωπο μια γωνίτσα γαλάζιου ουρανού για να μπορεί να κοιμάται εν ειρήνη. Μια γωνίτσα όμως, όχι κάτι παραπάνω. Όχι να υποστηρίξουμε κιόλας ότι λ.χ. θα έπρεπε να εφαρμοστεί η Επί του Όρους Ομιλία και να δώσουμε όλα μας τα αγαθά! Αυτά, για τον αστό, είναι γελοιότητες και υπερβολές· ή το πολύ-πολύ μια “μεταφορά”. (…)».

Για την ιστορία: οι απόψεις του Κόμπντεν επικράτησαν και η κατάργηση των Corn Laws θεωρείται ως το ιστορικό σημείο καμπής, έπειτα από το οποίο ο οικονομικός φιλελευθερισμός καταλαμβάνει το προσκήνιο στο θέατρο των κυρίαρχων ιδεών. Η αρχή «να αγοράζουμε φτηνά και να πουλάμε ακριβά», την οποία διατυμπάνιζε από το 1820 η Εμπορική Ένωση της Πόλεως του Λονδίνου (το City...), κόσμησε και το καταστατικό της Ένωσης για την Ελευθερία του Εμπορίου, που ίδρυσε στη Γαλλία ο Φρεντερίκ Μπαστιά το 1846, εμπνευσμένος από τον Κόμπντεν. 

Για το φιλοσοφικό υπόβαθρο αυτών των ιδεών, δείτε εδώ και την κριτική μας στον Λεόν Βαλράς (1834-1910), από τους κλασικούς πατέρες της Οικονομολογίας.

Ο Αδάμ μάς είχε προειδοποιήσει! | Μανιφέστα 08

Αδάμ Σμιθ
(1723-1790)

«Ο μισθός της εργασίας εξαρτάται παντού από τη σύμβαση, η οποία συνήθως συνάπτεται ανάμεσα στις δυο πλευρές, τα συμφέροντα των οποίων δεν συμπίπτουν κατά κανένα τρόπο. Οι εργαζόμενοι θέλουν να παίρνουν όσο περισσότερο μισθό γίνεται, ενώ οι εργοδότες θέλουν να δίνουν όσο λιγότερο μισθό γίνεται. Οι μεν συνενώνονται για ν’ αυξηθούν οι μισθοί, οι δε για να μειωθούν.

Παρ' όλα αυτά δεν είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς ποια από τις δυο πλευρές θα έχει, συνήθως, το πάνω χέρι σε αυτή τη διαμάχη και θα αναγκάσει την άλλη να συμμορφωθεί με τους όρους της. Τα αφεντικά, καθώς είναι λιγότερα σε αριθμό, μπορούν να συμμαχήσουν μεταξύ τους πολύ πιο εύκολα. Άλλωστε και η νομοθεσία επιτρέπει, ή τελοσπάντων δεν απαγορεύει, την ένωσή τους, ενώ την ίδια στιγμή απαγορεύει τις εργατικές ενώσεις. Δεν έχουμε κοινοβουλευτικούς νόμους κατά της μείωσης της τιμής της εργασίας. Έχουμε όμως πάρα πολλούς εναντίον της συνένωσης με σκοπό την αύξησή της.

Σε όλες αυτές τις διαμάχες, τα αφεντικά μπορούν να αντέξουν και θ’ αντέξουν πολύ περισσότερο. Ένας γαιοκτήμονας, ένας κτηματίας, ένας βιοτέχνης, ένας έμπορος, μπορούν σε γενικές γραμμές να επιβιώσουν για ένα ή και δυο χρόνια χωρίς να έχουν κανένα στη δούλεψή τους, απλώς και μόνο στηριζόμενοι στις αποταμιεύσεις και τ’ αποθέματά τους. Ενώ οι περισσότεροι εργαζόμενοι δεν μπορούν να επιβιώσουν [χωρίς μισθό] πάνω από μια βδομάδα, κάποιοι το πολύ ένα μήνα και ελαχιστότατοι χωρίς καθόλου δουλειά»

Άνταμ Σμιθ, Μια έρευνα πάνω στη φύση και τα αίτια του πλούτου των εθνών (1776),

Βιβλίο Ι, Κεφ. 8, σ. 84

Ραντεβού στη γωνία (με δυο δόσεις ειρωνεία)

Αρχαίοι ιστορικοί αναφέρουν ότι μετά την καταστροφή της Καρχηδόνας, ο Σκιπίων Αφρικανός ο Νεώτερος δάκρυσε αντικρίζοντας το τέλος των εχθρών του, γιατί θυμήθηκε τον ομηρικό στίχο «Ἔσσεται ἧμαρ ὅτ’ ἄν ποτ’ ὀλώλῃ Ἴλιος ἱρή» και αναλογίστηκε ότι και τη Ρώμη μπορεί να τη βρει η ίδια μοίρα. Πολύ μικρότερα πνεύματα και πολύ μικρότερες ψυχές κάνουν ακριβώς το αντίθετο. Μόλις η δική τους ιδεολογική παράταξη καταγάγει μιαν αποφασιστική νίκη, σπεύδουν να εξαγγείλουν το τέλος της Ιστορίας ούτως ώστε τίποτε να μην μπορεί πλέον να αναιρέσει αυτήν τη νίκη.
Ή κάνουν κάτι πρακτικά ισοδύναμο: ζωγραφίζουν το ιστορικό μέλλον έτσι, όπως θα όφειλε να διαμορφωθεί, να ο τρόπος, με τον οποίο ο νικητής αρέσκεται να κατανοεί τον εαυτό του και τη δραστηριότητά του, συνέπιπτε πράγματι με την αντικειμενικά δεδομένη πορεία της Ιστορίας. Το νόστιμο είναι ότι οι οπαδοί του προσωρινά νικηφόρου καπιταλιστικού φιλελευθερισμού ξεκινούν από την ίδια περίπου φιλοσοφία της ιστορίας όπως άλλωστε οι μαρξιστές: μιλούν σαν η Ιστορία να διανύει, έστω και με προσωρινές παρεκκλίσεις, μιαν ευθύγραμμη τροχιά, στο τέρμα της οποίας βρίσκεται κατ’ αναγκαιότητα ένας ενιαίος και ειρηνικός κόσμος. Επίσης, όπως οι μαρξιστές, πιστεύουν ότι οι οικονομικοί παράγοντες, δηλαδή η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η διαπλοκή των οικονομιών, αποτελούν τις κινητήριες δυνάμεις της ιστορικής περιόδου, η οποία θα υποκαταστήσει τον πόλεμο με το εμπόριο. Σε διάφορα κείμενά μου έχω αναλύσει τις κοινές προϋποθέσεις της μαρξιστικής και της φιλελεύθερης ουτοπίας από την άποψη της ιστορίας των ιδεών. Όπως οι μαρξιστές έζησαν το ναυάγιo της ουτοπίας τους, έτσι και οι φιλελεύθεροι θα βρεθούν σύντομα μπροστά στα ερείπια της δικής τους, την οποία θα γκρεμίσουν οι τρομακτικοί αγώνες κατανομής του 21^ου αιώνα.
 
Όσοι ισχυρίζονται ότι τελείωσε η Ιστορία, ας είναι βέβαιοι ότι η Ιστορία τους περιμένει πίσω στη γωνία. 

Παναγιώτης Κονδύλης
Περιοδικό Νέα Κοινωνιολογία, τεύχος 25, Άνοιξη 1998.
βλ. επίσης και "Το αόρατο Χρονολόγιο της Ιστορίας" εκδ. νεφέλη
καθώς και http://feltor.wordpress.com