«Διαφωτισμός τώρα» : John Gray vs Steven Pinker

Παρουσιάζουμε εδώ, σε δική μας μετάφραση, μια πάρα πολύ ενδιαφέρουσα κριτική του φιλόσοφου John Gray στο βιβλίο του Στήβεν Πίνκερ, «Διαφωτισμός τώρα: Λογική, Επιστήμη και Ουμανισμός για μια καλύτερη ζωή» (2018 — ελληνική μετάφραση, Διόπτρα, 2021). Αυτό που με δυο λόγια επισημαίνει ο Γκρέι είναι ότι αποτελεί κατηγορικό σφάλμα να θεωρήσει κανείς το βιβλίο του Πίνκερ σαν κάποιου είδους ακαδημαϊκή άσκηση και ότι στόχος του πονήματος αυτού είναι απλώς να διαβεβαιώσει τους φιλελεύθερους ότι είναι «στη σωστή μεριά της ιστορίας». —Σημ. HS

 

*

«Η εναντίωση στον ορθό λόγο είναι εξ ορισμού παράλογη». Ο Στήβεν Πίνκερ λατρεύει τους περιεκτικούς ορισμούς. Ευθύς εξαρχής σε αυτή τη μνημειώδη απολογία του υπέρ μιας σύγχρονης μοδάτης εκδοχής του πνεύματος του Διαφωτισμού, γράφει: «Όταν πιστεύει κανείς σε κάτι, αυτό σημαίνει ότι το πιστεύει χωρίς να έχει βάσιμο λόγο, οπότε εξ ορισμού η πίστη στην ύπαρξη υπερφυσικών οντοτήτων συγκρούεται με τον ορθό λόγο». Ε, ναι, είναι καλό να ξεκαθαριστεί αυτό το πράγμα μια και καλή. Δεν υπάρχει λόγος να ταλαιπωρούμαστε με τα επιχειρήματα ιστορικών, ανθρωπολόγων και εξελικτικών βιολόγων, που αντιμετωπίζουν τη θρησκεία ως ένα πάρα πολύ πολύπλοκο φαινόμενο, το οποίο υπηρετεί μια ποικιλία ανθρώπινων αναγκών. Αρκεί να συμβουλευτούμε ένα Λεξικό για να μάθουμε ότι η θρησκεία είναι —εξ ορισμού— ανορθολογική.

Παρόμοια, δεν χρειάζεται να παιδευόμαστε ψάχνοντας τι ήταν πραγματικά ο Διαφωτισμός. Οι πάντες συμφωνούν, για παράδειγμα, ότι ο Ντέιβιντ Χιούμ ήταν ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές του Διαφωτισμού. Αυτός ο σκεπτικιστής Σκωτσέζος φιλόσοφος ήταν εκείνος που ταρακούνησε τον Καντ —το πασίγνωστο δοκίμιο του οποίου για τον Διαφωτισμό ο Πίνκερ παραθέτει με ευλάβεια στην αρχή του βιβλίου του—, βγάζοντάς τον από αυτό που ο Καντ περιέγραψε ως «δογματικό ύπνο».

Ο Πίνκερ μόλις και μετά βίας αναφέρει τον Χιούμ και αυτή η παράλειψη δεν είναι τυχαία. Μας λέει ότι ο Διαφωτισμός ορίζεται ως μια «αδιαπραγμάτευτη» δέσμευση στον ορθό λόγο. Ο Χιούμ παρ’ όλα αυτά, έγραφε στην Πραγματεία της Ανθρώπινης Φύσης (1738): «Ο ορθός λόγος είναι, και οφείλει να είναι μονάχα, ο σκλάβος των παθών και δεν μπορεί ποτέ να αξιώνει οποιαδήποτε άλλη υπηρεσία πέρα από το να υπηρετεί και να υπακούει τα πάθη». Ο Χιούμ πίστευε πράγματι ότι το να είναι κανείς ορθολογικός, σημαίνει να αποδέχεται τα όρια του ορθού λόγου —και το ίδιο ακριβώς πρέσβευαν, μέσα από πολύ διαφορετικούς δρόμους, μετέπειτα ορθολογιστές στοχαστές της Διαφωτιστικής παράδοσης, όπως ο Κέινς και ο Φρόιντ. Ο Διαφωτισμός του Πίνκερ δεν έχει και πολλά κοινά σημεία με το πολύ πιο ενδιαφέρον κίνημα στοχασμού, το οποίο υπήρξε ιστορικά.

Μια από τις συνέπειες αυτής της ανιστορικής προσέγγισής του είναι ότι ο Πίνκερ επαναλαμβάνει πλάνες, οι οποίες έχουν ξεγυμνωθεί ξανά και ξανά, άπειρες φορές έως τώρα. Είναι ένας ευαγγελιστής της επιστήμης —ή μάλλον, για είμαστε ακριβέστεροι, της ιδεολογίας του επιστημονισμού. Μαζί με τον ορθό λόγο, τον ουμανισμό και την πρόοδο, ο Πίνκερ συγκαταλέγει από την αρχή του βιβλίου του και την επιστήμη ως μια από τις κεντρικές αξίες του Διαφωτισμού. Όμως γι’ αυτόν η επιστήμη είναι κάτι παραπάνω από μια δέσμη μεθόδων, οι οποίες χρησιμεύουν στο να εικάσουμε πώς δουλεύει ο κόσμος. Κατά τον Πίνκερ η επιστήμη παρέχει τις βάσεις της ηθικής και της πολιτικής.

Αυτό τον ισχυρισμό τον συνοψίζει σε μια φόρμουλα: «Entro, evo, info. Αυτές οι έννοιες ορίζουν το αφήγημα της ανθρώπινης προόδου, την τραγωδία μέσα στην οποία έχουμε γεννηθεί και τα μέσα που έχουμε για να αναζητήσουμε μια καλύτερη ύπαρξη». Σε αυτή τη φόρμουλα το «entro» προέρχεται από την εντροπία (entropy), τη διαδικασία αυξανόμενης αταξίας, στην οποία αναφέρεται το Β΄ θερμοδυναμικό αξίωμα. Το «Evo» προέρχεται από την εξέλιξη (evolution) των ζωντανών οργανισμών, οι οποίοι απορροφούν ενέργεια και αντιστέκονται με αυτό τον τρόπο στην εντροπία. Και το «Info» προέρχεται από την πληροφόρηση (information), η οποία, όταν την συλλέγει και την επεξεργάζεται το νευρικό σύστημα αυτών των οργανισμών, τους καθιστά ικανούς να διεξάγουν τον πόλεμο εναντίον της εντροπίας.

Για τον Πίνκερ, το Β΄ θερμοδυναμικό αξίωμα δεν προσδιορίζει απλώς μια κανονικότητα στο φυσικό κόσμο, αλλά επιπλέον «καθορίζει τη μοίρα του σύμπαντος και τον έσχατο σκοπό της ζωής, του νου και του ανθρώπινου αγώνα: το να εξελίσσει την ενέργεια και τη γνώση, έτσι ώστε να εναντιώνεται στην παλίρροια της εντροπίας και να σμιλεύει ευεργετικής τάξης καταφύγια». 

Δόγμα

 

«‘‘Κοινωνία’’ δεν υπάρχει. Υπάρχουν μόνον άτομα, άντρες και γυναίκες, και οικογένειες»

Μάγκι Θάτσερ, στο Women's Own Magazine (1987)

 

Σημ. HS. Διαβάζεται μαζί με το άρθρο μας Η κοινωνία ως άθροισμα και ως όλον.  

 

Κρίσεις ταυτοτήτων

Σύμφωνα με το Λεξικό Larousse, η λέξη «ταυτότητα» σημαίνει το «μόνιμο και θεμελιώδες χαρακτηριστικό» ενός προσώπου ή μιας ομάδας. Σήμερα ωστόσο συνηθίζεται να θεωρούμε ότι έχουμε «πληθυντικές ταυτότητες», οι οποίες παράγονται από την ιστορία μας, τις συναντήσεις μας, από την πολλαπλότητα των δεσμών που καλλιεργούμε. Τι σημαίνει τότε αυτή η παράδοξη έννοια τόσο για το άτομο όσο και για τη συλλογικότητα, μέσα στην οποία εκφράζεται;

Άρθρο του Vincent Descombes στον Le Monde Diplomatique (Φεβρουάριος 2014) σε μετάφραση Hollowsky

Λέγεται ότι δεν πρέπει να συζητάμε για τις λέξεις αλλά για τα πράγματα. Αναμφίβολα. Όμως συμβαίνει να μη γνωρίζουμε καλά ποια πράγματα εννοούν οι λέξεις που χρησιμοποιούμε. Αυτό συμβαίνει και με τη λέξη «ταυτότητα». Ξεπηδάει σε κάθε λογής διαμάχες και αντιπαραθέσεις, είτε αφορούν την εθνική ταυτότητα, την εβραϊκή ταυτότητα, την κομμουνιστική ταυτότητα, ή τις σεξουαλικές ταυτότητες, κ.λπ. Ασφαλώς, το διακύβευμα αυτών των συζητήσεων κρύβεται κάθε φορά στα επίθετα που συνοδεύουν την εκάστοτε ταυτότητα και την χαρακτηρίζουν.

Αλλά σε τι χρησιμεύουν αυτοί οι χαρακτηρισμοί; Χρησιμεύουν προκειμένου να προσδιοριστεί με όρους συλλογικής ταυτότητας η ομάδα, την οποία μπορεί να επικαλεστεί κανείς —προκειμένου, δηλαδή, να δοθεί απάντηση στο ερώτημα: «Ποιοι είμαστε εμείς, ένα έθνος, ένας λαός, ένα κόμμα, κ.ο.κ.;». Ή πάλι, χρησιμεύουν ώστε να πολλαπλασιάσει κανείς τις οπτικές γωνίες γύρω από το ποιος είναι, δίνοντάς στον εαυτό του μια πληθυντική ταυτότητα ως απάντηση στο ερώτημα: «Ποιος είμαι εγώ;».

Ανέκαθεν χρησιμοποιούσαμε τη λέξη ταυτότητα αποκλειστικά και μόνο για να υποδείξουμε ένα συγκεκριμένο «αντικείμενο», δηλαδή για να πούμε ότι π.χ. το τάδε πρόσωπο είναι αυτό που λέει ότι είναι, ή ότι είναι αυτό που αναζητούμε με το δείνα όνομα, ή ακόμα για να πούμε ότι δυο ονόματα αναφέρονται στο ίδιο πράγμα (π.χ. «λίμνη Λεμάν» = «λίμνη της Γενεύης»). Σήμερα όμως, αυτή η λέξη έχει συχνά άλλη έννοια. Ερχόμενη από τις αμερικάνικες κοινωνικές επιστήμες, εισήλθε στην καθημερινή γλώσσα μας με όχημα την έννοια της identity politics (στα γαλλικά θα το λέγαμε μάλλον «communautarisme», «κοινοτισμό»). Η identity politics αξιώνει να αναγνωρίζεται το δικαίωμα καθενός ανθρώπου ότι ανήκει σε αυτή ή την άλλη κοινότητα στο εσωτερικό της σύνολης κοινωνίας, καθώς και το δικαίωμά του να μπορεί αυτό να το εκφράζει. Εδώ λοιπόν, η έννοια της ταυτότητας παραπέμπει στην ιδέα μιας πολιτικής των ταυτοτήτων, σύμφωνα με την οποία οι επιλογές κάθε ψηφοφόρου πρέπει να απορρέουν από την κοινότητα των καταβολών του μάλλον, παρά από τις προσωπικές απόψεις του ως πολίτη. Αυτό βάζει ασφαλώς ορισμένα θέματα.

Ο λόγος είναι ότι, ενώ θεωρείται σημαντική η υπεράσπιση της διαφορετικότητας και η ελευθερία καθενός να είναι ο εαυτός του, είναι δύσκολο να δούμε ποιος είναι ο πραγματικός υπερασπιστής αυτών των δικαιωμάτων. Είναι άραγε εκείνος που διακηρύσσει το δικαίωμα μιας μειοψηφίας να τηρεί τα έθιμά της (π.χ. τις παραδοσιακές φορεσιές της, τις παραδοσιακές διατροφικές συνήθειές της, το ημερολόγιό της, κ.λπ.); Ή μήπως είναι εκείνος που υποστηρίζει ότι, εάν δοθεί μια συλλογική ταυτότητα σε ένα πληθυσμό, τότε λησμονείται το γεγονός ότι αυτός αποτελείται από άτομα, τα οποία δεν δέχονται πάντοτε να τα θεωρούμε σαν ομοειδείς εκπροσώπους μιας κοινής «ταυτότητας» − ωσάν το γεγονός και μόνο ότι είμαι Γάλλος πολίτης, να μου επιβάλλει το καθήκον να συμμορφώνομαι με διάφορα στερεότυπα, τα οποία καθορίζουν, όπως λένε κάποιοι, τι σημαίνει το να είσαι «αληθινός Γάλλος», τη σπάνια ουσία της «γαλλικότητας»;

Ένα πρόβλημα «πολλαπλών εντολών»

Πολύ συχνά πιστεύουμε ότι μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτό το εννοιολογικό βάσανο χάρη σε μια μεσοβέζικη λύση: να δεχτούμε ότι οι συλλογικές ταυτότητες υπάρχουν και επομένως ότι πρέπει να τις αναγνωρίσουμε, υπό τον όρο όμως ότι δεν θα μειώνουν την ατομικότητα καθενός, δηλαδή την απάντησή του στο «ποιος είμαι εγώ;». Διότι υποτίθεται ότι η προσωπική ταυτότητα είναι πάντοτε πληθυντική, και μάλιστα όχι μόνο κατά μια έννοια αλλά δυο. Κατά μια πρώτη έννοια, επειδή σε κάθε στιγμή της ζωής μου αναγνωρίζω ότι εμπλέκομαι σε κάθε λογής δεσμούς με άλλα άτομα και αντλώ από αυτούς τους δεσμούς ένα νόημα του εαυτού μου τόσο πολλαπλό όσο και οι κοινότητες στις οποίες ανήκω. Και κατά μια δεύτερη έννοια, επειδή σε όλη μου τη ζωή δεν σταματώ να εξελίσσομαι, να μετασχηματίζομαι, οπότε να είναι αδύνατο να παγιωθεί η προσωπική ταυτότητά μου σε ένα αναλλοίωτο ορισμό. Επομένως, υποτίθεται ότι δεν υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στη δήλωση της συλλογικής ταυτότητας και τη δήλωση της προσωπικής ταυτότητας.

Παρ’ όλα αυτά, το πρόβλημα με αυτή την έννοια της «πληθυντικής ταυτότητας» είναι ότι πολύ γρήγορα καταλήγουμε να μην ξέρουμε για τι πράγμα μιλάμε… Φανταζόμαστε ότι είναι εύκολο να έχουμε πολλές ταυτότητες, επειδή νομίζουμε πως είναι κάτι σαν να έχεις πολλά μπιλιέτα με το όνομα, το επάγγελμα, τη διεύθυνση και το τηλέφωνό μας. Ωστόσο, αυτά τα επισκεπτήριά μου, όσα κι αν είναι, με παρουσιάζουν πάντοτε σαν ένα και το αυτό πρόσωπο. Οι λεγόμενες «κονστρουκτιβιστικές» θεωρίες τονίζουν ότι δεν πρέπει να παγιώνουμε την ταυτότητα κανενός επειδή, λένε, ο κάθε άνθρωπος είναι ένα ζωντανό και ιστορικό πρόσωπο, και επομένως είναι ένα ον που εμπλέκεται ασταμάτητα σε ένα ζωτικό και υπαρκτικό μεταβολισμό με το περιβάλλον του. Αυτές οι θεωρίες μάς καλούν λοιπόν να θεωρούμε ότι η ταυτότητα είναι κάτι που μπορεί να μεταβάλλεται, να αλλάζει. Όμως το ζήτημα παραμένει: πώς είναι δυνατό να αλλάξει η ταυτότητά μου χωρίς εγώ ο ίδιος να έχω γίνει κάποιος άλλος; Και αν τελοσπάντων έγινα κάποιος άλλος, τότε πού υπάρχει η δική μου ταυτότητα, η ταυτότητα που μου επιτρέπει να λέω ότι είμαι πάντοτε εγώ, αλλά απλώς αλλάζω διαρκώς από την αρχή έως το τέλος της ζωής μου;

Πώς βγαίνει η μύγα απ' το μπουκάλι

 

 

«Οι άνθρωποι λένε καμιά φορά ότι μπορεί κανείς, με μια πράξη βούλησης, να κουνήσει το χέρι του, αλλά όχι ένα σπιρτόκουτο. Εάν με αυτό θέλουν να πουν ότι “Για να κουνηθεί ένα σπιρτόκουτο, δεν αρκεί απλώς να το θέλεις”, η απάντησή μου είναι ότι “Ούτε για να κουνηθεί το χέρι σου αρκεί απλώς να το θέλεις”. Αν πάλι θέλουν να πουν «Μπορώ να κουνήσω το χέρι μου, αλλά όχι το σπιρτόκουτο», η απάντησή μου είναι ότι μπορώ μια χαρά να κουνήσω ένα σπιρτόκουτο —είναι πανεύκολο.»

Ελίζαμπεθ Άνσκομπ, Η πρόθεση (§ 29)

 

«People sometimes say that one can get one’s arm to move by an act of will but not a matchbox; but if they mean “Will a matchbox to move and it won’t”, the answer is “If I will my arm to move in that way, it won’t”, and if they mean “I can move my arm but not the matchvox”, the answer is that I can move the matchbox —nothing easier.»

Elizabeth Anscombe, Intention (§ 29)

 

Ο Ζακ Ελλύλ για το "τεχνικό σύστημα" (με ελληνικούς υπότιτλους)

 

Ο Jacques Ellul (1912-1994), ένας από τους κορυφαίους στοχαστές του τεχνικού φαινομένου, είναι πολύ γνωστός και αγαπητός στις φίλες και τους φίλους των dangerfew, οπότε με πολλή χαρά ξεκινάμε τη νέα χρονιά με μια συνέντευξή του. Ο Ελλύλ γεννήθηκε στο Μπορντό όπου — επιλέγοντας συνειδητά την επαρχία από τη διάσημη πρωτεύουσα της πατρίδας του, το Παρίσι — πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του διδάσκοντας Ιστορία του Δικαίου και των Θεσμών στο πανεπιστήμιο της πόλης.

Μέλος της Αντίστασης κατά την Κατοχή, βαθύς γνώστης και θαυμαστής της σκέψης του Μαρξ, συνειδητός χριστιανός, κοινωνικός αγωνιστής με έντονη παρουσία ήδη από τη δεκαετία του 1930 στους αγώνες για τη διάσωση του φυσικού περιβάλλοντος και αρωγός μη βίαιων αναρχικών και ελευθεριακών ομάδων, συνέγραψε περισσότερα από εξήντα βιβλία και εκατοντάδες άρθρα με θέματα που εκτείνονται από την κοινωνιολογία, την τέχνη και την πολιτική έως το Δίκαιο, τη θεολογία και την Τεχνική.

Το πολύ σημαντικό βιβλίο του για Το Τεχνικό Σύστημα, δεύτερο μέρος της τριλογίας του για το τεχνικό φαινόμενο (το πρώτο, με τίτλο Η Τεχνική ή Το διακύβευμα του αιώνα μας είχε κυκλοφορήσει το 1954, ενώ το τρίτο, Η πλάνη της Τεχνικής, το 1988), κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Αλήστου Μνήμης» το 2012 σε μετάφραση Γιάννη Δ. Ιωαννίδη, ενώ είχε προηγηθεί αρκετά χρόνια νωρίτερα η μετάφραση του κειμένου του «Η τεχνολογική τάξη» από τον Ζήση Σαρίκα στο, δυστυχώς εξαντλημένο πλέον, συλλογικό βιβλίο Η φωτιά του Προμηθέα (εκδόσεις «Νησίδες», 1998).

H συνέντευξη που παρουσιάζουμε εδώ βιντεοσκοπήθηκε στις 30 Ιανουαρίου του 1979 στο Μπορντό, με παραγωγό τον Marc Chevillot.  Η μετάφραση των υποτίτλων έγινε από τον Αλέξανδρο Κώστα, η επιμέλεια από τον Γιάννη Δ. Ιωαννίδη και η τεχνική επεξεργασία από τον Θάνο Κακούρη. Για να δείτε τους ελληνικούς υπότιτλους, πατάτε το "cc", ή πηγαίνετε στις "ρυθμίσεις" και στους υπότιτλους βάζετε "ελληνικά".

Στα ελληνικά έχει επίσης μεταφραστεί και κυκλοφορήσει το 2013 στο διαδίκτυο μια εκτενής συνέντευξή του Ελλύλ με τίτλο «Η πλάνη της Τεχνικής», που μπορείτε να βρείτε εδώ.   

ΥΓ. Σε αντίστιξη με τη σοβαρή σκέψη του Ελλύλ, μπορείτε να διασκεδάσετε με την ρηχή απόπειρα επαναφομοίωσής της, προς χάριν του συστήματος, από ένα διάσημο τεχνοφρήκουλα, που ξεμπροστιάσαμε πριν από έντεκα χρόνια εδώ.