Μελαγχολία, Σοφία και Ελπίδα στο τέλος ενός Κόσμου

Μελαγχολία, 
Albrecht Duhrer, 1514

«Κάθε εποχή αποβλέπει σε ένα καλύτερο κόσμο. Όσο πιο ζοφερό και μπερδεμένο είναι το παρόν, τόσο βαθύτερος είναι αυτός ο πόθος.

Στο φθινόπωρο του Μεσαίωνα η ζωή κατακλύστηκε από μια σκοτεινή μελαγχολία. Η χαρά της ζωής και η θαρραλέα εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του ανθρώπου, που αντηχούν σε ολόκληρη την περίοδο της Αναγέννησης, μετά βίας ακούγονται στην Βουργουνδία του 15ου αιώνα. Άραγε αυτό σημαίνει πως εκείνη η εποχή ήταν πιο δυστυχισμένη από άλλες; Αυτό συνηθίζουμε να πιστεύουμε. Σε όσα μας μεταφέρει η παράδοση εκείνης της εποχής, από τις μαρτυρίες των χρονογράφων και τους ποιητές έως τα εκκλησιαστικά κηρύγματα, τα θρησκευτικά εγχειρίδια και τις επίσημες πηγές, δεν βρίσκουμε παρά μίσος, έριδες, εγκλήματα, απληστία, βαρβαρότητα και μαύρη δυστυχία. 

Αναρωτιέται λοιπόν κανείς αν η ζωή εκδηλωνόταν τότε μόνο στην άγρια χαρά της έπαρσης, της σκληρότητας και της ασωτείας, Υπήρχε πουθενά χώρος για την απλή χαρά της ζωής; (...)

Είναι αλήθεια οτι κάθε εποχή αφήνει περισσότερα ίχνη από τις συμφορές της παρά από τις χαρές της. Οι δοκιμασίες είναι το υλικό της ιστορίας. Υπάρχει βέβαια και η παράλογη ιδέα, που λέει ότι το ποσό χαράς και ειρήνης στην ανθρώπινη ζωή είναι τελικά το ίδιο σε όλες τις εποχές. 

Είναι βέβαια αλήθεια πως η χαρά του Μεσαίωνα εξακολουθούσε κάπως να αντηχεί και τώρα, στο φθινόπωρό του. Επιζούσε μέσα στο δημοτικό τραγούδι, στην μουσική, σε πίνακες που απεικόνιζαν όμορφα και ειρηνικά τοπία ή γαλήνια πρόσωπα. Σε κάθε περίπτωση ωστόσο, το να εγκωμιαζει η ζωή δεν ήταν της μόδας κατά το 15ο αιώνα  ούτε και θεωρούνταν πρέπον. Το πρέπον ήταν να μιλάει κανείς μόνο για βάσανα και απελπισία. (...) 

Αξίζει πράγματι να σημειώσουμε ότι εκείνη την εποχή η λέξη μελαγχολικός άρχισε να παίρνει μια νέα σημασία. Σε αυτήν, η θλίψη συνδυάστηκε με τη στοχαστική βαθύτητα, λες και σοβαρή πνευματική δουλειά δεν μπορεί να υπάρξει δίχως ψυχική μαυρίλα. (...) 

Ποιοι ήταν εκείνοι που, μέσα στο φθινόπωρο του Μεσαίωνα, μιλούσαν για την εποχή τους γεμάτοι ελπίδα; Δεν ήταν ούτε οι ποιητές, ούτε οι θεολόγοι, ούτε οι κρατικοί αξιωματούχοι και οι αυλικοί, αλλά οι λόγιοι και οι ουμανιστές. Η παλλόμενη αίσθηση ότι ξαναβρήκαν την αρχαία σοφία, ήταν αυτή που τους έκανε να μιλούν με χαρά για την εποχή τους. Επρόκειτο για ένα θρίαμβο στο πεδίο της διάνοιας, της σκέψης. Τα ενθουσιώδη λόγια τους εξέφραζαν περισσότερο τον ενθουσιασμό του λόγιου παρά του ανθρώπου. 

Στις αρχές του 16ου αιώνα αφθονούν πράγματι τα εγκώμια προς το μεγαλείο των καιρών, ωστόσο (και, εδώ, είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικές οι επιστολές που έγραψε ο Έρασμος γύρω στο 1517) αφορούν σχεδόν αποκλειστικά την αναγέννηση του πνεύματος και δεν είναι διθυραμβικές εκφράσεις μιας χαράς της ζωής με την ευρύτερή της έννοια.»

Johan Huizinga, Το Φθινόπωρο του Μεσαίωνα (1919) 

Σημ. HS.  Τρομερό βιβλίο, περιμένει ακόμα να μεταφραστεί και να κυκλοφορήσει στη γλώσσα μας. Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: ο καινοφανης, τότε, και μάλλον παράξενος συνδυασμός της πνευματικής βαθύτητας με μια ψυχική μαυρίλα σφράγισε έκτοτε και τη σχετική αντίληψη για την τέχνη, ότι δηλαδή ο βαθύς καλλιτέχνης δεν μπορεί να είναι παρα ένας άνθρωπος σκοτεινός. 

Όσα γενικότερα επισημαίνει το απόσπασμα που μετέφρασα και παρέθεσα εδώ, νομίζω ότι, τηρουμένων των αναλογιών και της διαφοράς όρων, κάτι μπορούν να μας πουν για το σήμερα. Αν η Αναγέννηση ξεκινάει από μια αναγέννηση του πνεύματος, αξίζει να αναρωτηθούμε : πού έχει άραγε να στραφεί η εποχή μας αναζητώντας μια αναγέννηση;  

Το χαρακτικό του Ντύρερ, που φιλοτέχνησε τρία χρόνια πριν τις επιστολές του Έρασμου, μού φαίνεται ότι αποτυπώνει εκείνη τη «νέα»  σύνδεση μεταξύ μελαγχολίας και σοφίας, που αναφέρει ο Χουιζίνγκα. Ταυτόχρονα, ωστόσο, αισθάνομαι ότι αποτυπώνει, πιο ειδικά, τη μελαγχολία των «νέων χρόνων», τη δική μας κατά κάποιον τρόπο Μελαγχολία : εργαλεία, αριθμοί και μια κλεψύδρα που μετράει την τρεχάλα του χρόνου, είναι αυτά που περιτριγυρίζουν έκτοτε τη σκεπτόμενη, μελαγχολική ψυχή.