Δημιουργικότητα, Παράδοση και Παραπληροφόρηση

D.Bohm (1917-1992)

«Μήπως η δημιουργικότητα είναι κάτι που δεν διαθέτει από μόνος του ο άνθρωπος, κάθε άνθρωπος, και που, επομένως, χρειάζεται να του το εμφυτεύσουμε έξωθεν; Αυτό δεν είναι αλήθεια. Η δουλειά του Ντέσμοντ Μόρρις, τα πορίσματα της οποίας δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο The Biology of Art (1962), μας δίνει κάποια κλειδιά για να κατανοήσουμε τη φύση αυτού του μπλοκαρίσματος.  Σε ένα από τα πειράματά του, έδωσε σε χιμπατζήδες καμβά και μπογιές κι αυτοί άρχισαν αμέσως να ζωγραφίζουν ισορροπημένες χρωματικές μορφές, που θυμίζουν κάπως κάποια μορφικά πειράματα της μοντέρνας τέχνης και ειδικότερα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Όμως το σημαντικότερο σημείο του πειράματος ήταν ότι, όπως διαπιστώθηκε, τα ζώα παθιάστηκαν και απορροφήθηκαν τόσο πολύ με τη ζωγραφική, που σχεδόν έπαψαν να ενδιαφέρονται για το φαγητό, το σεξ ή άλλες δραστηριότητες στις οποίες αφιερώνονταν μέχρι τότε. Επιπλέον πειράματα έδειξαν ότι και τα παιδιά συμπεριφέρονταν με περίπου ανάλογο τρόπο με αυτό των χιμπατζήδων, όταν τους έδιναν χαρτιά και μπογιές.

Τα πειράματα αυτά φαίνεται να υποστηρίζουν την άποψη, ότι η δημιουργικότητα είναι ένα έμφυτο δυναμικό. Παρολαυτά, τις περισσότερες φορές, με τα χρόνια μαραίνεται, ή περιορίζεται σε μεμονωμένα πεδία όπως η επιστήμη, η μουσική ή η ζωγραφική.  Γιατί συμβαίνει αυτό;

Στη συνέχεια των πειραμάτων του, ο Μόρρις άρχισε να επιβραβεύει τους χιμπατζήδες για κάθε ζωγραφικό έργο που έφτιαχναν. Πολύ γρήγορα το έργο τους άρχισε να γίνεται όλο και πιο πρόχειρο ώσπου έφτασαν στο σημείο να μουτζουρώνουν στα βιαστικά, ίσα-ίσα για να ικανοποιήσουν τον πειραματιστή και να πάρουν την ανταμοιβή τους. Παρόμοια συμπεριφορά μπορούμε να παρατηρήσουμε και στα παιδιά από τη στιγμή που θα ‘συνειδητοποιήσουν’ τι λογής ζωγραφιά ‘πρέπει’ να παραδώσουν για να ανταμειφθούν. Πρόκειται συνήθως για αδιαόρατες και σιωπηρές ανταμοιβές, όπως για παράδειγμα η επιδοκιμασία και ο έπαινος, καθώς και μια λίγο-πολύ κρυφή απαίτηση να κάνουν ό,τι κάνουν και τα άλλα παιδιά τριγύρω τους.

Με άλλα λόγια, φαίνεται πως η δημιουργικότητα δεν συμβαδίζει με εξωτερικές και εσωτερικές ανταμοιβές ή τιμωρίες. Κι ο λόγος είναι σαφής. Για να κάνεις κάτι με στόχο την ανταμοιβή, η όλη τάξη της δραστηριότητας καθώς και η ενέργεια που απαιτείται γι’ αυτήν καθορίζονται από αυθαίρετες αξιώσεις, που είναι εξωτερικές ως προς την ίδια τη δημιουργική δραστηριότητα. Έτσι, η δραστηριότητα αυτή γίνεται μηχανική κι επαναληπτική, ή ψάχνει με μηχανικούς τρόπους αλλαγές προκειμένου να αυτοσυντηρηθεί. Το αποτέλεσμα είναι η ανία και η αδιαφορία, η υποβάθμιση της ενέργειας που απαιτείται για να υπάρξει δημιουργική σύλληψη και δράση, και επομένως ολοένα και μεγαλύτερες ανταμοιβές ή ποινές προκειμένου να συνεχίσει να εκτελείται η συγκεκριμένη δραστηριότητα.

Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι η επιβολή στόχων και προτύπων συμπεριφοράς με τρόπο

μηχανικό, εξωτερικό και χωρίς κατανόηση, παράγει μια άκαμπτη δομή στη συνείδηση, η οποία μπλοκάρει το ελεύθερο παιχνίδι της σκέψης και την ελεύθερη κίνηση της επίγνωσης και της προσοχής, που είναι απαραίτητα για να δράσει η δημιουργικότητα.

Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι οι κανόνες και κάθε εξωτερική τάξη είναι πράγματα ασυμβίβαστα με τη δημιουργικότητα, και πως ένας γνήσια δημιουργικός άνθρωπος πρέπει να ζει στα κουτουρού. Για να γράψεις ένα σονέτο, ή μια φούγκα, για να συνθέσεις μια αφηρημένη ζωγραφιά ή για να ανακαλύψεις κάποιο νέο θεώρημα στα μαθηματικά, η δημιουργικότητα χρειάζεται οπωσδήποτε να λειτουργεί μέσα στο πλαίσιο μιας ορισμένης καλλιτεχνικής ή δημιουργικής μορφής. Για παράδειγμα, η αξιοσημείωτη δημιουργικότητα του Σεζάν κατευθυνόταν στην ανακάλυψη νέων μορφών και τάξεων ζωγραφικής σύνθεσης μέσα στο πλαίσιο μιας ορισμένης μορφής ελευθερίας, την οποία είχαν εδραιώσει πριν από αυτόν οι Ιμπρεσιονιστές. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για ορισμένα από τα σπουδαιότερα έργα του Μπαχ. Για να ζει κανείς δημιουργικά, χρειάζεται μια εξαιρετική και ευαίσθητη αντίληψη των τάξεων και των δομών σχέσης με άλλα άτομα, με την κοινωνία, με τη φύση. Τότε μπορεί να ανθίσει η δημιουργικότητα. Και μόνον όταν η δημιουργική δράση υποδουλώνεται σε εξωτερικούς στόχους, όπως συμβαίνει με την επιδίωξη ανταμοιβής, μόνο τότε η όλη δραστηριότητα αρχίζει να μαραίνεται και να παρακμάζει.

Όποτε η δημιουργικότητα παρεμποδίζεται ή μπλοκάρεται, αυτό που προκύπτει δεν είναι απλώς μια απουσία δημιουργικότητας αλλά εκδηλώσεις διαφόρων τύπων καταστροφικότητας. Καθώς η δημιουργικότητα είναι πρωταρχική ανάγκη του ανθρώπου, η παρεμπόδισή της επιφέρει μια διάχυτη κατάσταση ματαίωσης και πλήξης, η οποία οδηγεί στην αναζήτηση διεγερτικών ‘διεξόδων’ που εμπλέκουν ένα βαθμό καταστροφικής δύναμης και εκβάλλουν στη βία. Παρολαυτά, εκείνο που είναι ακόμα πιο καταστροφικό από την απροκάλυπτη βία, είναι το γεγονός ότι οι αισθήσεις, το μυαλό και τα συναισθήματα του παιδιού σταδιακά απονεκρώνονται, με αποτέλεσμα να χάνει την ικανότητα της ελεύθερης κίνησης της προσοχής και της σκέψης του. Πράγματι, η καταστροφική ενέργεια που ξυπνάει τότε στο νου, στρέφεται εναντίον του ίδιου του δημιουργικού δυναμικού στο σύνολό του. […]

Στο επίπεδο της κοινωνίας, ένας παράγοντας που μπλοκάρει τη δημιουργικότητα σχετίζεται με το γεγονός ότι η κοινωνία θεωρεί ως δεδομένο και αυτονόητο ένα ευρύ φάσμα άκαμπτων πεποιθήσεων. Αυτές οι πεποιθήσεις είναι αδιανόητο ακόμα και να τεθούν υπό συζήτηση. Υπάρχει δηλαδή μια σιωπηρή απαίτηση να συμμορφώνονται άπαντες προς αυτές τις πεποιθήσεις και ταυτόχρονα να συμπεριφέρονται άπαντες λες κι αυτές δεν υπάρχουν καν. Η λειτουργία τους μέσα στην κοινωνία αποσιωπάται, και αποσιωπάται ακόμα και αυτή η αποσιώπηση. […]

Σε αυτό πρέπει να προσθέσουμε τον τεράστιο όγκο παραπληροφόρησης, που κυκλοφορεί, συμβάλλοντας στην έκπτωση της κοινωνικής δημιουργικότητας. Τα μμε και τα διάφορα υπερσύγχρονα μέσα επικοινωνίας διαδίδουν τάχιστα και μεγεθύνουν στο έπακρο αυτή την παραπληροφόρηση, ταυτόχρονα και παράλληλα με την έγκυρη πληροφόρηση. Να ξεκαθαρίσουμε εδώ, ότι ως ‘παραπληροφόρηση’ εννοούμε μια μορφή φθοροποιού γενετικής πληροφόρησης −δηλαδή την εισαγωγή στρεβλωτικών ‘κωδίκων’ στη δημιουργική-γενετική τάξη της κοινωνίας− και όχι απλώς τις λαθεμένες απόψεις για τα γεγονότα. Πράγματι, εάν κατανοήσουμε ως δημιουργική-γενετική τάξη της κοινωνίας τη συγκεκριμένη δραστηριότητα παραγωγής του γενικού, θα αντιληφθούμε αμέσως ότι η τάξη αυτή επηρεάζεται βαθύτατα από όλα όσα έχουν τη διάσταση της γενικής σημασίας, δηλαδή της σημασίας που αφορά τους πάντες εντός της κοινωνίας αυτής: γενικές αρχές, γενικοί στόχοι, γενικώς αποδεκτές αξίες, συμπεριφορές, πρότυπα και πιστεύω. Κοντολογίς, η παραπληροφόρηση, ως φθοροποιός γενετική πληροφόρηση της κοινωνίας, πλήττει τις γενικές σημασίες απονεκρώνοντας τη δημιουργική δραστηριότητα που τις παράγει.»

David Bohm και F. David Peat, Επιστήμη, Τάξη και Δημιουργικότητα (1987)

Σημ. HS. Κοντολογίς, η δημιουργικότητα ακουμπάει στην παράδοση (Σεζάν) και η παραπληροφόρηση υπονομεύει την παραγωγή Κοινού Λόγου (δημιουργικής-γνετικής τάξης, συγκεκριμένης δραστηριότητας παραγωγής του Γενικού).  Thank you David!  Έχει ενδιαφέρον και η σχετική πρόταση του Μπομ, για την οποία μπορεί κανείς να πάρει μια γεύση εδώ. Το βιβλίο του Thought as a System (1992) αξίζει ιδιαίτερης προσοχής.