Το έλλειμμα ως κοινωνική κατασκευή | Κρίση 23

Ίαν Χάκινγκ

Στο πάρα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του The Social Construction of What?, ο Καναδός φιλόσοφος Ίαν Χάκινγκ (τρομερό επίθετο… και παίζει και ο επίσης δυνατός φιλόσοφος, περίπου συνομήλικός του, Πήτερ Χάκερ!) συζητάει διεξοδικά και σε πολλά πεδία την έννοια της «κοινωνικής κατασκευής» και των πολλών καταχρήσεών της, προσπαθώντας να αποκαταστήσει τη λογική των πραγμάτων και να οριοθετήσει τη χρήση από την κατάχρηση. Μεταξύ άλλων, αναφέρεται στην πολύκροτη, εκείνα τα χρόνια αλλά και μετάπειτα, υπόθεση Sokal και, σοβαρότερα, στη συναρπαστική διαμάχη μεταξύ του αγαπητού μας Μάρσαλ Σάλινς και του Gananath Obeyskere. 

 

Το θέμα είναι καυτό και θα επανέλθουμε κάποια στιγμή, διότι πολύς κόσμος έχει καταπιεί αμάσητες τις καταχρήσεις «κονστρουκτιβισμού», θεωρώντας ότι πρόκειται για επαναστατικές προτάσεις. Όπως θα καταλάβετε από το απόσπασμα που μετέφρασα εδώ, για εμάς η σκέψη του επί του θέματος έχει διπλό ενδιαφέρον. Σε ό,τι αφορά το ένα από τα δυο λοιπόν, πράγματι βρίσκουμε εντυπωσιακό το πόσο ισχνή εξακολουθεί να είναι −ακόμα και στους ριζοσπαστικούς κύκλους!− η κριτική της ίδιας της ιδέας της Οικονομίας και από εκεί της ιδέας του Ελλείμματος.

 

Οπωσδήποτε δεν μας διαφεύγει το γεγονός ότι πρόκειται για μια κεντρική ιδέα στον άξονα των κυρίαρχων ιδεών, μια ιδέα από την οποία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό η απρόσκοπτη κυριαρχία τους. Ούτε μας διαφεύγει το γεγονός, ότι η ριζοσπαστική αντιπολίτευση σε αυτές τις ιδέες παρέμεινε εξαρχής «μαγεμένη» από την ψευτο-επιστημοσύνη της ιδέας της Οικονομίας, αφού ως γνωστόν αυτή η αντιπολίτευση συμφωνούσε με τους κυρίαρχους στον θεμελιακό ισχυρισμό της Οικονομίας, ότι αυτό που καθορίζει τον άνθρωπο και την κοινωνία είναι το πνεύμα της «αυτοσυντήρησης» και η συναφής με αυτό «ικανοποίηση των υλικών αναγκών». 

Γιατί τότε εντυπωσιαζόμαστε; Ίσως επειδή γνωρίζουμε, την ποιότητα των εξαιρέσεων σε αυτό τον κανόνα κι επειδή εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι το άλας δεν έχει ακόμα μωρανθεί. -
Σημ.  HS.

 

*

 

«(...) Στο έργο μου απέφυγα μέχρι τώρα να χρησιμοποιώ τον όρο “κοινωνική κατασκευή”, διότι διαπίστωσα ότι δεν με βοηθούσε σε τίποτα. Τις λίγες φορές που αναφέρθηκα σε αυτόν, ήταν για να οριοθετηθώ απέναντί του. Πρόκειται για ένα παραχρησιμοποιημένο και συνάμα σκοτεινό όρο, που κατάντησε μόδα και κώδικας. Έτσι, ενώ σε πολλά πεδία η έννοια της “κοινωνικής κατασκευής” υπήρξε αληθινά απελευθερωτική για κάποιους, πάρα πολλούς άλλους τους έκανε αυτάρεσκους, άνετους κι ωραίους, χαλαρούς και μοδάτους υπηρέτες ενός νέου δογματισμού. (...)

Η κατάχρηση του όρου «κοινωνική κατασκευή»;

Επί τις ουσίας, αυτό που υποστηρίζουν όσοι λένε ότι το Χ αποτελεί κοινωνική κατασκευή, είναι ότι

- το Χ δεν ήταν αναπόφευκτο να υπάρξει, ή δεν ήταν αναπόφευκτο να είναι όπως είναι τώρα∙ 

- το Χ, ή το Χ όπως είναι τώρα, δεν καθορίζεται από τη φύση των πραγμάτων∙ 

- δεν είναι κάτι το μοιραίο, αλλά προήλθε ή διαμορφώθηκε από κοινωνικά γεγονότα, δυνάμεις, την ιστορία, πράγματα δηλαδή που θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά.

Αυτό που θέλουν να πουν, είναι ότι πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως κάτι που μοιάζει αναπόφευκτο μέσα στην παρούσα κατάσταση πραγμάτων, δεν ήταν όντως αναπόφευκτο. Το ουσιαστικό ερώτημα όμως, είναι: Τι είναι αυτό που κατασκευάζεται, τι είναι αυτό που επιδέχεται κατασκευή, όταν μιλάει κανείς για “κοινωνική κατασκευή”;

Ας πάρουμε για παράδειγμα τις μετανάστριες στον Καναδά. Οι γυναίκες που μεταναστεύουν από τον τόπο τις, το κάνουν εξαιτίας συγκεκριμένων κοινωνικών συνθηκών που επικρατούν εκεί. Είναι εντελώς ανόητο να μιλάμε εν προκειμένω για “κοινωνική κατασκευή” αφού οι κοινωνικές συνθήκες, που επικρατούν τις πατρίδες τους, είναι τέτοιες που αναπόφευκτα τους γεννούν φόβο να παραμείνουν εκεί και την ελπίδα ότι μπορούν να βρουν χέρι βοήθειας κάπου αλλού. Από τη στιγμή που ο όρος “μετανάστρια” τείνει να γίνει στον Καναδά μια ταμπέλα που με κάποιο τρόπο στιγματίζει αυτές τις γυναίκες, τότε, σε αυτό το πλαίσιο, έχει πραγματικά νόημα να υποστηρίξει κανείς ότι ο στιγματισμός δεν είναι διόλου αναπόφευκτος αλλά αποτελεί κοινωνική κατασκευή, δηλαδή ότι μέσα σε αυτό το οριοθετημένο πλαίσιο και με τις ανάλογες υποδηλώσεις ο όρος “μετανάστρια” αποτελεί κοινωνική κατασκευή. (...) 

Τι μπορούμε να ονομάζουμε «κοινωνική κατασκευή»;

Γι’ αυτό πρέπει να ξεκαθαρίσουμε, τι είναι αυτό που επιδέχεται κοινωνική κατασκευή και τι όχι.  Να σημειώσουμε λοιπόν, πρώτα-πρώτα, με ποιον τρόπο η θέση ότι «το Χ δεν ήταν αναπόφευκτο να υπάρξει», θέτει το γενικό πλαίσιο της συζήτησης γύρω από το κατά πόσον το Χ αποτελεί «κοινωνική κατασκευή».

Εάν οι πάντες γνωρίζουν ότι το Χ είναι το ενδεχόμενο αποτέλεσμα μιας σειράς κοινωνικών διεργασιών, τότε δεν χρησιμεύει σε τίποτα να λέμε ότι είναι “κοινωνικά κατασκευασμένο”. Οι άνθρωποι αρχίζουν να συζητούν ότι το Χ είναι “κοινωνική κατασκευή” μόνο όταν θεωρούν ότι στην παρούσα κατάσταση πραγμάτων, το Χ εκλαμβάνεται ως δεδομένο και εμφανίζεται σαν αναπόφευκτο.

Αυτή η πρόταση δεν θέτει έναν όρο για το τι είναι το ίδιο το Χ.  Θέτει τον όρο, βάσει του οποίου μπορεί να υποστηριχτεί η άποψη ότι το Χ αποτελεί κοινωνική κατασκευή. Αν δεν υπάρχει αυτός ο όρος, κανείς δεν ασχολείται για το αν το Χ είναι “κοινωνική κατασκευή”, ή τελοσπάντων ασχολείται μόνο όποιος έχει την τάση να αερολογεί.

Γι’ αυτό το λόγο, λοιπόν, δεν θα βρείτε κανένα σοβαρό βιβλίο να συζητάει ότι οι τράπεζες, το χρηματοπιστωτικό σύστημα, τα μπλοκ επιταγών, το χρήμα, τα δολλάρια, τα συμβόλαια, τα τελωνεία, ο βρετανικός θρόνος ή η Fed [η κεντρική τράπεζα των ΗΠΑ] είναι “κοινωνικές κατασκευές”. Όλα αυτά τα πράγματα ανήκουν στο πεδίο των συμβάσεων και των θεσμών, και οι πάντες γνωρίζουν ότι οι συμβάσεις και οι θεσμοί είναι αποτέλεσμα ιστορικών συμβάντων και κοινωνικών διεργασιών. Γι’ αυτό και κανείς δεν λέει ότι πρόκειται για “κοινωνικές κατασκευές”. Απεναντίας, αποτελούν μέρος αυτού που ο Τζον Σερλ αποκαλεί κοινωνική πραγματικότητα. (...)

Εφόσον λοιπόν η Fed είναι ολοφάνερα καρπός κοινωνικών διεργασιών και συμβάσεων, δηλαδή οι πάντες ξέρουν ότι δεν προέκυψε μοιραία και αναπόφευκτα,  ένα βιβλίο με τίτλο Η Fed ως κοινωνική κατασκευή δεν θα ήταν παρά μια σαχλαμάρα∙ και θα είχαμε κάθε δικαίωμα να σκεφτούμε ότι ο συγγραφέας του παίζει το χαρτί της “κοινωνική κατασκευή” απλώς και μόνο για να βγάλει παραδάκι. 

Η Οικονομία ως κοινωνική κατασκευή

Απεναντίας, όμως, μπορούμε να φανταστούμε ένα αληθινά συναρπαστικό βιβλίο με τίτλο Η Οικονομία ως κοινωνική κατασκευή. Κάθε μέρα μας πληροφορούν για τα σκαμπανεβάσματα της Οικονομίας κι εμείς αντιδρούμε με φόβο ή με ευφορία. Κι όμως, αυτό το θαυμαστό είδωλο, την Οικονομία, πολύ σπάνια το έβλεπες να φιγουράρει στις εφημερίδες πριν από 40 χρόνια. 

Για ποιο λόγο δεν αμφισβητούμε καθόλου την ιδέα “Οικονομία”; Μια χαρά μπορεί να υποστηρίξει κανείς, ότι αυτή η ιδέα, ως αναλυτικό εργαλείο, σαν ένας τρόπος για να σκεφτόμαστε τη ζωή στη βιομηχανική κοινωνία,  δεν είναι παρά μια κοινωνική κατασκευή. Προσέξτε: δεν μιλάμε για την οικονομία της Σουηδίας το έτος 2000, αλλά για το γεγονός ότι η ίδια η ιδέα της Οικονομίας, αυτή η φαινομενικά αναπόφευκτη και αναπότρεπτη ιδέα, μπορεί πράγματι να θεωρηθεί ως κοινωνική κατασκευή.

Στο μεταξύ, ένα πλάσμα ακόμα πιο τρομαχτικό την Οικονομία έχει ξεπροβάλλει μέσα από τη χρηματοοικονομική ζούγκλα. Είναι το Έλλειμμα! Πρόκειται για το μεγάλο αντιδραστικό πολιτικό σύνθημα των αρχών της δεκαετίας του 1990. Το Έλλειμμα ως κοινωνική κατασκευή θα μπορούσε να είναι ο τίτλος ενός άλλου συναρπαστικού βιβλίου. Φυσικά, το έλλειμμα γεννήθηκε μέσα από τον υπέρμετρο δανεισμό κατά την πρόσφατη ιστορία. Αλλά δεν είναι αυτό το ζήτημα. Το θέμα αυτού του βιβλίου θα είναι η κατασκευή της ιδέας του ελλείμματος. Μπορούμε να διαβλέψουμε την επιχειρηματολογία του. Η ιδέα του ελλείμματος κατασκευάστηκε σαν μια απειλή, σαν ένα στοιχείο πίεσης σε βάρος της πλειοψηφίας των ανθρώπων, ένα εργαλείο χρήσιμο για την αποκατάσταση της ηγεμονίας του κεφαλαίου και για τη συστηματική και ανελέητη αποδιάρθρωση του κοινωνικού ιστού. Κατασκευάστηκε σαν ένα τέχνασμα, χάρη στο οποίο οι φτωχοί θα αποδέχονταν οικειοθελώς να γίνουν φτωχότεροι μέχρις εξαθλίωσης.

 

Εδώ πρέπει να επιμείνω ιδιαίτερα στη δύσκολη διάκριση μεταξύ αντικειμένου και ιδέας. Η προϋπόθεση που έθεσα παραπάνω προκειμένου να χαρακτηριστεί κάτι ως «κοινωνική κατασκευή» δεν ισχύει για τα αντικείμενα (το έλλειμμα ή την οικονομία ως αντικείμενα). Είναι σαφές πως η σημερινή οικονομία και το σημερινό έλλειμμά μας δεν είναι κάτι το αναπόφευκτο, αλλά ενδεχόμενο αποτέλεσμα σωρείας ιστορικών συμβάντων. Η προϋπόθεση που έθεσα, αφορά στις ιδέες για την οικονομία και το έλλειμμα. Η ιδέα της Οικονομίας και η ιδέα του Ελλείμματος εμφανίζονται, μαζί με όλα όσα υποδηλώνουν, σαν κάτι το μοιραίο και αναπόφευκτο. (…).»

Ian Hacking, The Social Construction of What?

Harvard University Press, 1999