Η κοινωνία ως άθροισμα και ως όλον: επαναπροσδιορισμός των ευθυνών μας

Μια από τις ιδέες που βρήκαν ευρεία απήχηση στα χρόνια της παρούσας κρίσης, είναι αυτή που υποστηρίζει ότι «αν ήμασταν ο καθένας μας σωστός, συνεπής και υπεύθυνος, τότε δεν θα είχαμε βρεθεί στα χάλια που βρεθήκαμε». Σύμφωνα με αυτή την ιδέα, το πρόβλημα της κοινωνίας παρουσιάζεται σαν πρόβλημα των ατόμων που την αποτελούν. Υποτίθεται δηλαδή ότι, εάν τα άτομα αυτά είναι σωστά και υπεύθυνα όντα, τότε η κοινωνία θα προχωράει χωρίς σοβαρούς εσωτερικούς κλυδωνισμούς και κρίσεις. 

 

Η απήχηση αυτής της ιδέας μάς υποχρεώνει να απαντήσουμε. Πρέπει να ξεκαθαριστούν ορισμένα βασικά πράγματα, διότι τούτη η ιδέα σέρνει τόνους λασποβροχής εντός της. Με αυτό δεν εννοούμε απλώςτο ότι εστιάζει στην ευταξία και παραβλέπει την ποιότητα της κοινωνικής σχέσης, ούτε μόνο το ότι είναι η πεμπτουσία του απολίτικου. Εννοούμε πρωτίστως ότι απηχεί μια συγκεκριμένη αντίληψη του κοινωνικού, με την οποία οφείλουμε να λογαριαστούμε.

Το πρώτο που πρέπει να ξεκαθαριστεί λοιπόν, είναι ότι, όταν αυτή η ιδέα χρησιμοποιεί το πρώτο πληθυντικό («είμαστε»), δεν το εννοεί με την έννοια του «όλοι» (all) αλλά με την έννοια του «άπαντες» (everyone). Ποια η διαφορά; Πολύ γρήγορα: το «όλοι» αναφέρεται σε ένα όλον, ενώ το «άπαντες» σε ένα άθροισμα. 

 

Το θέμα δεν είναι τόσο γλωσσολογικοφιλοσοφικοθεωρητικό όσο νομίζει κανείς με μια βιαστικήματιά. Ούτε τόσο άνευρο. Είναι, απεναντίας, καυτό! Στην ουσία πρόκειται για τη διαφορά μεταξύ δυο αντιλήψεων: της κοινωνίας ως άθροισμα ατόμων και της κοινωνίας ως όλον.

Τρεις περιπτώσεις «κοινωνικότητας».

Θα προχωρήσουμε με υλικό τρία παραδείγματα συνύπαρξης ανθρώπων, τα οποία πιστεύουμε ότι βοηθούν στο ξεκαθάρισμα που επιδιώκουμε.

 

α) Ας υποθέσουμε πρώτα ότι σε μια παραλία βρέθηκαν να κολυμπάνε 45 άτομα. Ήρθαν από διαφορετικά μέρη, με διάφορα μέσα, σε διαφορετικές ώρες, χωρίς κανενός είδους συνεννόηση μεταξύ τους. Αν τους ρωτήσει κανείς «ποιοι είστε εσείς;», θα είναι εντελώς αδύνατον να δώσουν από κοινού μια απάντηση, μια απάντηση που να αφορά όλους. Εδώ δεν υπάρχει ούτε «όλοι», ούτε και «άπαντες».

 

β) Ας υποθέσουμε τώρα 45 άτομα, τα οποία έχουν πάει εκεί για μπάνιο  με το λεωφορείο ενός γραφείου ταξιδιών. Τίποτε άλλο δεν τα συνδέει και τα 45 πέρα από το γεγονός ότι βρέθηκαν στο ίδιο λεωφορείο, του ίδιου γραφείου ταξιδιών, την ίδια μέρα και ώρα για να πάνε στο ίδιο μέρος για μπάνιο. Εδώ, όπως θα δείξω στην πορεία, υπάρχει το «άπαντες», αλλά δεν υπάρχει το «όλοι».

 

γ) Ας υποθέσουμε τέλος 45 άτομα που ήρθαν και αυτά όλα μαζί στην παραλία με ένα άλλο λεωφορείο ως μέλη του φυσιολατρικού συλλόγου «Οι πρωτόπλαστοι». Μόνο σε αυτή την περίπτωση υπάρχει το «όλοι». 

Ας το εξετάσουμε.

Σε τι διαφέρουν αυτές οι περιπτώσεις «κοινωνικής συνεύρεσης»;

Για την πρώτη τα πράγματα είναι καθαρά. Αυτά τα 45 άτομα συνέβη να κολυμπούν στην ίδια παραλία, βρέθηκαν εκεί κατά τύχη και δεν τα συνδέει τίποτα πλην της φυσικής παρουσίας όλων τους σε ένα ίδιο τόπο για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Αυτό δεν συμβαίνει στη β’ και την γ’ περίπτωση μιας και εδώ οι εκδρομείς ήρθαν, και οι μεν και οι δε, οργανωμένα. Παρ’ όλα αυτά και αυτές διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους.

Στη δεύτερη περίπτωση, με το ταξιδιωτικό γραφείο, όταν λ.χ. έρθει η ώρα της επιστροφής ο υπεύθυνος του γραφείου θα φωνάξει: «είναι όλοι εδώ;», θα μετρήσει κεφάλια να δει αν βγαίνει το άθροισμα 45, και αν αντιληφθεί ότι λείπει κανείς, θα φωνάξει ένα-ένα τα ονόματα των 45 επιβατών από τον κατάλογο της εκδρομής (Γιώργος Τάδε, Μαρία Δείνα, Κώστας Κλπ …).

Το ίδιο ίσως να κάνει την ώρα της επιστροφής και στην περίπτωση γ’ ο υπεύθυνος του φυσιολατρικού συλλόγου, αλλά με μια σημαντική διαφορά: αν διαπιστωθεί πως λείπει κανείς, μάλλον δεν θα χρειαστεί να πάρει τον κατάλογο και να φωνάζει ένα-ένα τα ονόματα, διότι τα υπόλοιπα μέλη του συλλόγου θα γνωρίζουν το όνομα εκείνου που λείπει (εκτός, ίσως, αν πρόκειται για ένα μέλος που ήρθε εκείνη τη μέρα για πρώτη φορά). Σε αυτή την περίπτωση δηλαδή, τα 45 άτομα γνωρίζονται ήδη, έχουν δηλαδή ένα ορισμένο κοινό παρελθόν.

Υπάρχει όμως και μια ακόμα ισχυρότερη, η ουσιαστική, ένδειξη της διαφοράς «κοινωνικότητας» ανάμεσα στις περιπτώσεις β’ και γ’. Ας υποθέσουμε ότι ένας περαστικός ρωτάει τους επιβάτες των λεωφορείων: «Ποιοι είστε εσείς;». Τι θα απαντήσουν από την β’ και τι από τη γ’ περίπτωση; 

 

Από την β’ θα απαντήσουν, ότι «είμαστε 45 άτομα που ήρθαμε για μπάνιο με το τάδε γραφείο ταξιδιών»∙ και αν ο περαστικός επιμείνει στο «ποιοι δηλαδή;», σαν απάντηση θα πρέπει να λάβει τον κατάλογο με τα ονόματα αυτών των ατόμων: Γιώργος Τάδε, Μαρία Δείνα, Κώστας Κλπ, … Διότι τίποτε άλλο δεν τους συνδέει ως ομάδα. Κοντολογίς, στην β’ περίπτωση, το «εμείς είμαστε» αναφέρεται στο «άπαντες» και ισοδυναμεί με το άθροισμά τους ως άτομα (Γιώργος Τάδε + Μαρία Δείνα + Κώστας Κλπ + …).

Η κοινωνία ως όλον

Όμως οι εκδρομείς της γ’ περίπτωσης θα απαντήσουν: «Είμαστε ο φυσιολατρικός σύλλογος “Οι πρωτόπλαστοι”»∙ και αν ο περαστικός επιμείνει στο «ποιοι δηλαδή;», τότε σαν απάντηση θα λάβει μια σύνοψη των βασικών αξιών και ιδεών που εμπνέουν τον συγκεκριμένο σύλλογο ως αυτός που είναι, τις κύριες αρχές του καταστατικού του, τις σημαντικές παραδόσεις του, πιθανώς τα ονόματα των βασικών ιδρυτών και επιφανών μελών του, τη διεύθυνσή του ίσως, και τα τηλέφωνά του. 

 

Είναι μάλιστα σαφές ότι η ανάγνωση του καταλόγου των 45 εκδρομέων του εκείνης της ημέρας, δεν αρκεί καθόλου και μάλιστα δεν χρειάζεται απαραίτητα για να απαντηθεί εδώ το «ποιοι είστε εσείς;» μιας και ο σύλλογος εκδρομέων «Οι πρωτόπλαστοι» περιλαμβάνει ασφαλώς και άλλα άτομα πέραν αυτού του καταλόγου, όπως λ.χ. μέλη που δεν ήρθαν εκείνη τη μέρα, παλιά μέλη που έχουν πεθάνει, καθώς και μέλη που είναι άγνωστα γιατί ακόμα δεν έχουν γραφτεί, ίσως ούτε καν γεννηθεί.

Κοντολογίς, στην περίπτωση του συλλόγου, το «εμείς» δεν περιορίζεται στο άθροισμα των μελών ως άτομα, δεν αναφέρεται σε ένα απλό «άπαντες», αλλά σε ένα «όλοι», δηλαδή σε ένα όλον, το οποίο διακρίνεται με το όνομά του, με ένα σύστημα αξιών και σημασιών, μια δομή παραδόσεων, κοινό παρελθόν, παρόν και μέλλον, ένα όλον με το οποίο τα μέλη σχετίζονται ως μέρη του και όχι ως απλά αθροιζόμενα επιμέρους στοιχεία.

Κοινωνικό σύμφυρμα και κοινωνική σχέση

Πριν επιστρέψουμε στο θέμα από το οποίο ξεκινήσαμε, μια τελευταία διευκρίνιση. Στην πρώτη περίπτωση, η «χωροχρονική σύμπτωση» των ασύνδετων ατόμων στην παραλία προσδιορίζει μια ορισμένη συνύπαρξη ανθρώπων, αυτην ενός συμφύρματος ατόμων ας πούμε. Δε προσδιορίζει όμως σε καμία περίπτωση μια κοινωνική σχέση.  

 

Στη δεύτερη περίπτωση, η ανθρώπινη συνύπαρξη περιέχει μια light κοινωνικότητα, αυτήν που σχετίζεται με την τήρηση των ελάχιστων κανόνων ορθής συμπεριφοράς, οι οποίοι προσδιορίζονται από το γραφείο ταξιδιών ως επιχείρηση διεκπεραιωτικού-τεχνικού τύπου. Έτσι, η σχέση αυτών εδώ των 45 ατόμων μεταξύ τους και προς τους κανόνες του γραφείου ταξιδιών είναι εξωτερική (εφόσον δεν είναι μέτοχοι της επιχείρησης) και, εδώ, όλα θα πάνε καλά αν «άπαντες», δηλαδή ο καθένας ως άτομο, τους ακολουθήσει για το διάστημα της εκδρομής.

Στην περίπτωση όμως των μελών του συλλόγου «Οι πρωτόπλαστοι», αυτό που συνδέει τους 45 εκδρομείς του είναι μια αρχή εσωτερική. Η σχέση τους με αυτό που κάνει τον σύλλογο να είναι σύλλογος, ο συγκεκριμένος σύλλογος, δηλαδή ένα όλον, το συγκεκριμένο όλον, είναι εσωτερική διότι εγγράφονται εντός αυτού του όλου δια του οποίου σχετίζονται και μεταξύ τους. Είναι μια σχέση μερών προς όλον και μάλιστα μια σχέση, η οποία υπερβαίνει προς όλες τις κατευθύνσεις τα χωροχρονικά όρια της συγκεκριμένης εκδρομής. 

 

Επομένως, σε στην περίπτωση γ' υπάρχει μεταξύ των ατόμων κοινωνική σχέση. Πράγμα που σημαίνει ότι το αν θα πάνε τα πράγματα καλά, δεν εξαρτάται  μόνο από τη λειτουργία καθενός ατόμου εντός του όλου, αλλά και από το ίδιο το όλον και από την κοινωνική τους σχέση, από τη σχέση τους δηλαδή όχι ως άτομα αλλά ως μέρη εντός ενός όλου.

Οι ολέθριες συνέπειες της ατομοκεντρικής-ιδιωτικής σύλληψης του κοινωνικού

Ας επιστρέψουμε τώρα στο θέμα μας. Έπειτα από τα παραπάνω είναι, ελπίζω, καθαρό  ότι όσοι υποστηρίζουν την άποψη «αν ήμασταν ο καθένας μας σωστός, συνεπής και υπεύθυνος, τότε δεν θα είχαμε βρεθεί στα χάλια που βρεθήκαμε», ουσιαστικά αντιλαμβάνονται το κοινωνικό στην καλύτερη περίπτωση όπως στο παράδειγμα β’ και στην χειρότερη όπως στο α’ παράδειγμα. 

 

Δηλαδή είτε θεωρούν την κοινωνία σαν ένα τοπίο, στο οποίο έτυχε να συμπέσουμε και που επομένως από τον καθένα μας εξαρτάται αν θα το κάνουμε μπορντέλο ή όχι∙ είτε την θεωρούν σαν μια διεκπεραιωτική-τεχνική επιχείρηση, που μας συνδέει εξωτερικά σαν ένα άθροισμα ατόμων και που, κατά συνέπεια, το όλο θέμα είναι το αν ο καθένας θα είναι εντάξει απέναντί του. Κοντολογίς, αντιλαμβάνονται την κοινωνία είτε ως «τυχαία κοινωνικότητα», είτε ως «οργανωμένη κοινωνικότητα χωρίς εσωτερική κοινωνική σχέση».

Αυτή ακριβώς η ιδέα είναι σήμερα κυρίαρχη, το κυρίαρχο Δόγμα. Ωστόσο, μια κοινωνία δεν είναι ποτέ κάτι τέτοιο. Κοινωνία δεν είναι ούτε σύμφυρμα, ούτε άθροισμα ατόμων, αλλά ένα θεσμισμένο όλον με εσωτερική κοινωνική σχέση. Σαν τον σύλλογο του παραδείγματός μας και ακόμα παραπάνω. 

 

Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, τα προβλήματα μιας κοινωνίας δεν προκύπτουν απλώς και μόνο από το τι κάνει ή δεν κάνει «ο καθένας» ως άτομο, ούτε και λύνονται αρκεί «ο καθένας μας να είναι σωστός, συνεπής και υπεύθυνος». Απεναντίας, για να μιλήσουμε για τα προβλήματα μιας κοινωνίας πρέπει να μιλήσουμε για το όλον της, για εκείνη την ολότητα ιδεών, το σύστημα αξιών και τη δομή παραδόσεων που την θεσμίζουν και συνέχουν ως όλον, καθώς και για την ποιότητα της κοινωνικής σχέσης που την χαρακτηρίζει.

Τότε θα δούμε ότι μια κοινωνία, η οποία προσδιορίζει τα μέλη της ως: 

•      αυτοαναφορικά άτομα-ιδιώτες,
•      σχετιζόμενα μεταξύ τους ως ομάδες συμφερόντων, 
•      μέσω τεχνικού τύπου συμβάσεων και δομών, 
•    και προσανατολισμένα στην επιδίωξη της μέγιστης ιδιωτικής ευτυχίας, 

μια τέτοια κοινωνία, η οποία είναι η δική μας μοντέρνα κοινωνία δηλαδή, δεν μπορεί παρά να βυθίζεται σε μια κρίση όπως αυτή που διερχόμαστε σήμερα… 

... και αυτό ανεξάρτητα από το αν εντός της υπάρχουν και ζουν πάμπολλοι σωστοί, συνεπείς και υπεύθυνοι άνθρωποι - ανεξάρτητα ακόμα και από το εάν άπαντες οι άνθρωποι εντός της (δηλαδή ο Γιώργος Τάδε + Μαρία Δείνα + Κώστας Κλπ + …), δηλαδή ως άθροισμα μονάδων, είναι ο καθένας τους ένα σωστό, συνεπές και υπεύθυνο άτομο!

Επαναπροσδιορισμός της ευθύνης μας

 

Κάτω από αυτό το πρίσμα, η ιδέα της ατομικής ευθύνης δεν εξαφανίζεται, όπως ίσως φοβούνται μερικοί. Αλλάζει όμως δραματικά. Σε σημείο μάλιστα, ώστε ένδειξη προσωπικής υπευθυνότητας να είναι το να αγωνίζεται κανείς ώστε το συγκεκριμένο όλον να δώσει τη θέση του σε μια πιο ανθρώπινη κοινωνία. 

 

Παύει δηλαδή να είναι μια ευθύνη καθαρώς «ατομική» με την τρέχουσα έννοια του όρου, δηλαδή ιδιωτική, και γίνεται αυθεντικά προσωπική, δηλαδή πολιτική.