Ξεριζωμός, η πεμπτουσία της σύγχρονης παιδείας

“Υπάρχει μια κοινωνική κατηγορία, η οποία εξαρτάται ολοκληρωτικά και αέναα από το χρήμα. Είναι οι μισθωτοί, κυρίως από τότε που η πληρωμή με το κομμάτι υποχρεώνει τον κάθε εργάτη να έχει διαρκώς στραμμένη την προσοχή του στον υπολογισμό και της τελευταίας δεκάρας. Σε αυτή την κοινωνική κατηγορία η αρρώστια του ξεριζωμού είναι στη μεγαλύτερη ένταση. (…)

Η κύρια κοινωνική δυσκολία της εποχής προέρχεται από το ότι, κατά μια έννοια, είναι και αυτοί μετανάστες. Αν και παραμένουν γεωγραφικά στον ίδιο τόπο, είναι ηθικά ξεριζωμένοι, εξόριστοι και σαν από επιείκεια επαναπατρισμένοι για να γίνουν το λίπασμα της δουλειάς. Η ανεργία, εννοείται, είναι ένας ξεριζωμός στο τετράγωνο. Δε νιώθουν ΄σαν στο σπίτι τους ούτε στο εργοστάσιο, ούτε στην κατοικία τους, ούτε στο κόμμα ή το συνδικάτο που υποτίθεται πως έγιναν γι’ αυτούς, ούτε στους τόπους αναψυχής, ούτε και στην πνευματική παιδεία, σε περίπτωση που προσπαθήσουν να την αφομοιώσουν.

Παιδεία ξεριζωμού

Διότι ο δεύτερος παράγοντας ξεριζωμού είναι η παιδεία όπως παρέχεται σήμερα. Η Αναγέννηση προξένησε παντού ένα ρήγμα ανάμεσα στους καλλιεργημένους και τη μάζα.  Τουλάχιστον όμως, χωρίζοντας την παιδεία από την εθνική παράδοση, τη βύθιζε μέσα στην αρχαιοελληνική παράδοση. Από τότε ωστόσο, οι δεσμοί με τις εθνικές παραδόσεις παρέμειναν κομμένοι και στην πορεία ξεχάστηκε και η αρχαία Ελλάδα. Το αποτέλεσμα είναι μια παιδεία, η οποία αναπτύσσεται μέσα σε ένα τρομερά στενό περιβάλλον, ξεκομμένη από τον κόσμο, σε μια ατμόσφαιρα περιορισμένη —μια παιδεία πραγματικά προσανατολισμένη σε μεγάλο βαθμό προς την Τεχνική και επηρεασμένη σε μεγάλη βαθμό από αυτήν, με έντονο χρώμα πραγματισμού, τελείως στερημένη από την επαφή τόσο με τούτο εδώ τον κόσμο όσο κι από το άνοιγμα προς τον άλλον.

Στις μέρες μας, ένας άνθρωπος μπορεί να ανήκει στους λεγόμενους καλλιεργημένους κύκλους, στους μορφωμένους, χωρίς να έχει καμιά αντίληψη σχετικά με το πεπρωμένο του ανθρώπου και χωρίς να ξέρει, για παράδειγμα, ότι τα αστέρια δεν είναι ορατά σε όλες τις εποχές. Είναι πολύ διαδεδομένη η αντίληψη ότι ένας σημερινός απλός χωρικός, απόφοιτος του Δημοτικού, γνωρίζει περισσότερα από τον Πυθαγόρα επειδή επαναλαμβάνει υπάκουα πως η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο, ενώ στην πραγματικότητα έχει πάψει πια να κοιτάζει τ’ αστέρια. Αυτός ο Ήλιος, για τον οποίο μιλούν στην τάξη, δεν έχει γι’ αυτόν καμιά σχέση με τον ήλιο που βλέπει. Τον ξεκόβουν από τον κόσμου που τον περιβάλλει, όπως ξεκόβουν τους μικρούς Πολυνήσιους από το παρελθόν τους εξαναγκάζοντάς τους να επαναλαμβάνουν : «Οι πρόγονοί μας οι Γαλάτες είχανε ξανθά μαλλιά».

Αυτό που αποκαλούν σήμερα «παιδεία για όλο το λαό», σημαίνει:

• παίρνουμε αυτή τη σύγχρονη κουλτούρα —που έχει καλλιεργηθεί σε ένα τόσο κλειστό περιβάλλον, τόσο λειψό και τόσο αδιάφορο για την αλήθεια—,
• της αφαιρούμε ο,τιδήποτε πολύτιμο εξακολουθεί να περιέχει —αυτό είναι που λένε «εκλαΐκευση»—, και 
• ταΐζουμε με τ’ απομεινάρια  τη μνήμη των ταλαίπωρων που έχουν την επιθυμία να μάθουν, όπως δίνουν τις μπουκιές στα πουλάκια.

Άλλωστε, η επιθυμία της μάθησης για τη μάθηση, η επιθυμία για την αλήθεια, έχει γίνει κάτι πολύ σπάνιο. Το κύρος της παιδείας έγινε σχεδόν ολοκληρωτικά θέμα κοινωνικού κύρους, τόσο για το χωρικό που ονειρεύεται το γιό του δάσκαλο, ή το δάσκαλο που ονειρεύεται το παιδί του στο Πολυτεχνείο, όσο και για τους κοσμικούς κύκλους, που κολακεύουν τους σοφούς και τους φημισμένους συγγραφείς. (…)

Η πιο παλιά και επικίνδυνη αρρώστια

Ο ξεριζωμός είναι η πιο παλιά και επικίνδυνη αρρώστια των ανθρώπινων κοινωνιών, κι αυτό διότι πολλαπλασιάζεται από μόνος του. Υπάρξεις αληθινά ξεριζωμένες δεν έχουν παρά μόνο δυο πιθανές συμπεριφορές:

• είτε πέφτουν σε μια ψυχική αδράνεια σχεδόν ισοδύναμη με το θάνατο, όπως οι περισσότεροι δούλοι τον καιρό της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας,
• είτε πέφτουν με τα μούτρα σε μια δραστηριότητα, η οποία έχει πάντα την τάση να ξεριζώνει, συχνά με τις πιο βίαιες μεθόδους, αυτούς που δεν έχουν ακόμα ξεριζωθεί, ή που έχουν ξεριζωθεί κατά ένα μόνο μέρος. (…)

Όποιος είναι ξεριζωμένος, ξεριζώνει. Όποιος έχει ρίζες, δεν ξεριζώνει.

Κάτω από το ίδιο όνομα της επανάστασης, και συχνά κάτω από ταυτόσημα συνθήματα και προπαγανδιστικά μοτίβα, κρύβονται δυο θεωρίες απολύτως αντίθετες. Η μια συνίσταται στη μεταμόρφωση της κοινωνίας με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορούν οι εργάτες να ριζώσουν μέσα της. Η άλλη συνίσταται στην επέκταση σε ολόκληρη την κοινωνία της αρρώστιας του ξεριζωμού που έχει επιβληθεί στους εργάτες. Δεν πρέπει να πούμε, ούτε να σκεφτούμε, πως αυτό το δεύτερο θα μπορούσε ποτέ να είναι προανάκρουσμα για το πρώτο. Αυτό είναι λάθος! Πρόκειται για δυο αντίθετες κατευθύνσεις, που δεν συναντιούνται.”

Σιμόν Βέιλ, Ο ξεριζωμός του εργάτη (1943)

από το βιβλίο της Ανάγκη για ρίζες, που κυκλοφόρησε πέντε χρόνια μετά το θάνατό της.