Γιατί να ασχοληθεί κανείς με τη φιλοσοφία;

Πραγματικά, πολύ δύσκολα θα βρει κάποιος σοβαρό λόγο για να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία εάν βλέπει κάτι πρωταπριλιάτικους φιλοσοφομπίζνεσμεν που κυκλοφορούν, αλλά κυρίως εάν με τον όρο αυτό καταλαβαίνει αυτό που συνήθως καταλαβαίνει ο περισσότερος κόσμος, δηλαδή μια εγκεφαλική περιπλάνηση στους λαβυρίνθους των ασώματων εννοιών. 

 

Ειδικά σε μια εποχή που ζητάει «τεχνικές» ακόμα και στο λεγόμενο πνευματικό πεδίο, «instructions» και «εφαρμοσμένες» γνώσεις, για να μην πω σκέτες «apps», τέτοιου τύπου περιπλανήσεις απορρίπτονται χωρίς δεύτερη κουβέντα. Ωστόσο, αξίζει να υποψιαστεί κανείς μήπως υπάρχει περίπτωση η φιλοσοφία να μην είναι καθόλου, στην ουσιαστική της διάσταση, αυτό που φαντάζονται και ειρωνεύονται οι περισσότεροι σήμερα.

 

Σας μεταφέρουμε λοιπόν εδώ την άποψη του γνωστού μας Άγγλου φιλόσοφου Πήτερ Χάκερ, όπως την εξέθεσε με συντομία στο διαδικτυακό Ινστιτούτο Τεχνών και Ιδεών, διότι φέρνει στο φως αυτήν ακριβώς τη διάσταση, που νομίζουμε ότι κάμποσοι θα βρουν ιδιαίτερα ελκυστική. - Σημ. HS 

*

Με τι ασχολείται η φιλοσοφία

Ένα πρώτο πρόβλημα στην προσέγγιση της φιλοσοφίας, σημειώνει ο Χάκερ, είναι η συνήθης αντίληψη ότι, όπως οι φυσικοί μελετούν την ύλη, την κίνηση και την ενέργεια, και όπως οι χημικοί μελετούν τις ουσίες και τις μορφές συνδυασμού μεταξύ τους και αποσύνθεσής τους, έτσι και οι φιλόσοφοι μελετούν, υποτίθεται, τη «μετα-φυσική», δηλαδή τις «ουσιώδεις αλήθειες» όλων των κόσμων —πράγμα που σημαίνει ότι και αυτές οι «ουσιώδεις αλήθειες» πρέπει να είναι κάπως σαν τα χημικά στοιχεία και τις φυσικές δυνάμεις.

Αυτή η αντίληψη δεν είναι σωστή. Τα «θέματα» με τα οποία ασχολείται η φιλοσοφία δεν έχουν καθόλου την έννοια που έχουν τα «θέματα» των επιστημών. Δεν υπάρχουν στη φιλοσοφία θεωρίες κατά την έννοια με την οποία οι επιστήμες κατασκευάζουν θεωρίες επιβεβαιώνοντας ή διαψεύδοντάς τις με τη βοήθεια πειραμάτων ή παρατηρήσεων. Ούτε η φιλοσοφία κάνει ανακαλύψεις με την έννοια που κάνουν οι επιστήμες. 

Γενικότερα, η φιλοσοφία δεν έχει σκοπό να συμβάλει στην ανθρώπινη γνώση του κόσμου. Σκοπός της είναι να λύνει τα φιλοσοφικά προβλήματα. Ποια είναι αυτά; Είναι για παράδειγμα το αν τα ανθρώπινα όντα είναι υπεύθυνα ή όχι για τις πράξεις τους (αν δηλαδή έχουν το «αυτεξούσιο»)· ή ποιο είναι το νόημα μιας έννοιας· ή τι κάνει αναγκαίες τις «αναγκαίες αλήθειες». Κανένα επιστημονικό πείραμα δεν μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα «ο νους είναι ο εγκέφαλος;», διότι αυτό το ερώτημα δεν είναι εμπειρικό αλλά εννοιολογικό.  

Αν μια πρόταση είναι α-νόητη, τότε δεν είναι ούτε αληθής ούτε ψευδής  

Αυτό, τονίζει ο Χάκερ, δεν σημαίνει πως η φιλοσοφία είναι μια επιστήμη των αφηρημένων ιδεών και των εννοιών. Τα φιλοσοφικά ερωτήματα είναι «εννοιολογικά» με την έννοια ότι για να απαντηθούν, να επιλυθούν ή να απορριφθούν, απαιτείται προσεκτική εξέταση των σχετικών εννοιών. Μόνο έτσι μπορούμε να δούμε αν ένα ερώτημα βγάζει νόημα, ή αν είναι κενό νοήματος. 

  

Πολλοί νομίζουν ότι τέτοιας λογής έρευνες είναι ενασχόληση με κάτι το «εντελώς αφηρημένο» και «αποκομμένο από την πραγματική ζωή». Ωστόσο, η αλήθεια είναι διαφορετική: το ξεκαθάρισμα σχετικά με το αν ένα ερώτημα βγάζει νόημα ή όχι είναι καίριο για την «πραγματική ζωή», διότι τα ζητήματα νοήματος προηγούνται των ερωτημάτων που αφορούν την εμπειρική αλήθεια. Κι ο λόγος είναι πολύ απλός: εάν μια πρόταση δεν βγάζει νόημα, αν είναι α-νόητη, αν είναι ασυνάρτητη ή συγκεχυμένη, τότε δεν μπορεί να είναι ούτε αληθής, ούτε ψευδής. Είναι α-νοησία, παραβιάζει τα όρια του λογικού νοήματος.

Ορίστε δυο απλά παραδείγματα. 

α) Σκέφτεται ο εγκέφαλός μας;

Όταν ψυχολόγοι και γνωσιακοί επιστήμονες λένε ότι αυτός που σκέφτεται είναι ο εγκέφαλός μας, τότε —προτείνει ο Χάκερ—, αντί να κουνάμε το κεφάλι μας και να λέμε: «Μα πόσο ενδιαφέρον! Τι σπουδαία ανακάλυψη!», θα πρέπει να αναρωτηθούμε τι σημαίνει αυτό  που λένε. Και στη συνέχεια να τους ρωτήσουμε, ίσως: Εννοείτε ένα νουνεχή ή έναν απερίσκεπτο εγκέφαλο; Μπορεί ο εγκέφαλός μας να συγκεντρωθεί σε αυτό που κάνουμε εμείς, ή απλά συγκεντρώνεται σε αυτό που κάνει ο ίδιος; Έχει ο εγκέφαλός μας πολιτικές απόψεις; Είναι, κομματάκι Συντηρητικός ή μήπως ολίγον τι Φιλελεύθερος; Μπορεί να είναι ξεροκέφαλος; Στενόμυαλος; Τι στο καλό θα μπορούσε να είναι ένας πεισματάρης και στενοκέφαλος εγκέφαλος; Μπορεί να καταλάβει τι του λέμε; Μπορεί να μιλάει αγγλικά;  

Εάν λοιπόν συνεχίσουμε σε αυτή τη γραμμή ερωτήσεων, θα συνειδητοποιήσουμε πως η ίδια η ιδέα ότι «ο εγκέφαλος σκέφτεται», δεν έχει νόημα. Αλλά φυσικά, το να δείξουμε για ποιο λόγο συμβαίνει αυτό, απαιτεί πολύ περισσότερη δουλειά.

β) Ένας θρύλος για τον Μότσαρτ

Ένα άλλο παράδειγμα. Υπάρχει ένα γράμμα, που υποτίθεται ότι το έγραψε ο Μότσαρτ, κι εκεί λέει πως μερικές φορές, όταν βρισκόταν σε δημιουργική κορύφωση, μπορούσε ν’ ακούσει μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου μια ολόκληρη συμφωνία μέσα στο μυαλό του —και τότε, το μόνο που είχε να κάνει, ήταν να καθίσει και να τη γράψει! Ακούγοντας μια τέτοια δήλωση, μπορεί να κουνήσουμε με θαυμασμό το κεφάλι μας και να πούμε: «Τι εκπληκτική μεγαλοφυία! Πώς μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο!». Μάλιστα ένας διακεκριμένος επιστήμονας και μαθηματικός, ο Roger Penrose, κάθισε και σκέφτηκε πάνω σε αυτή την επιστολή και αποφάνθηκε ότι θα καταφέρουμε να κατανοήσουμε αυτό το εκπληκτικό φαινόμενο μόνο όταν θα αποκτήσουμε μια επαρκή θεωρία της κβαντικής βαρύτητας και μια καλύτερη κατανόηση του χρόνου. Ε, ακούγοντας κάτι τέτοιο μπορεί να πούμε: «Μα ναι, ναι, σωστά! Καταπληκτικό!»

Ωστόσο, συμβουλεύει ο Χάκερ, πολύ καλύτερα θα ήταν να σταθούμε μισό λεπτό και να αναρωτηθούμε κάτι σημαντικό. Όχι αν αυτή η υποτιθέμενη δήλωση του ο Μότσαρτ είναι αληθινή, ούτε πώς μπορούσε να κάνει κάτι τόσο εκπληκτικό, αλλά εάν αυτή η ίδια η φράση («άκουγε μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου μια ολόκληρη συμφωνία μέσα στο μυαλό του») σημαίνει τίποτα. Ανεξάρτητα αν την είπε ή δεν την είπε ο Μότσαρτ. Σημαίνει κάτι; 

Στην πραγματικότητα, αν ο Μότσαρτ μπορούσε να ακούσει κάτι από μια συμφωνία μέσα στο μυαλό του στο διάστημα ενός κλάσματος του δευτερολέπτου, το μόνο που θα φανταζόταν ότι άκουσε θα ήταν το σπάσιμο μιας χορδής  —όχι μια ολόκληρη συμφωνία! Λοιπόν, η περίφημη επιστολή είναι πραγματικά πλαστή. Αλλά από φιλοσοφική άποψη δεν έχει αυτό, ή κυρίως αυτό, σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι το εξής: ότι η φράση «άκουσε μέσα στο μυαλό του μια ολόκληρη συμφωνία μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου», δεν μπορεί να σημαίνει τίποτε άλλο παρά ότι, αυτός ο άνθρωπος, συνειδητοποίησε ξαφνικά ότι ήξερε πώς να ολοκληρώσει τη συμφωνία που έγραφε —και όχι ότι την είχε ήδη ολοκληρώσει στη φαντασία του. Η ξαφνική ανάδυση μιας ικανότητας δεν είναι το ίδιο πράγμα με την άσκησή της σε χρόνο μηδέν· και το να έχει κανείς μια εμπειρία του «εύρηκα!», δεν σημαίνει ότι έχει ολόκληρη τη λύση ενός προβλήματος μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου, αλλά σημαίνει ότι ξέρει πως, εάν του ζητηθεί, μπορεί εκθέσει ολόκληρη τη λύση σε κανονική ταχύτητα.

Τι μαθαίνει λοιπόν κανείς αν ασχοληθεί με τη φιλοσοφία;

Α) Έπειτα από τις παραπάνω διευκρινήσεις, μπορούμε να πούμε σε ένα πολύ γενικό επίπεδο ότι η φιλοσοφία είναι μια μοναδική τεχνική για την αντιμετώπιση εννοιολογικών ζητημάτων, τα οποία συναντούν οι περισσότεροι σκεπτόμενοι άνθρωποι —ερωτήματα σχετικά π.χ. με την ύπαρξη του Θεού, τη ζωή μετά θάνατον και την ελεύθερη βούληση, ερωτήματα σχετικά με την ανθρώπινη φύση, όπως τι είναι ο νους, πώς σχετίζεται ο νους με το σώμα, τι είναι ψυχή κι αν έχουμε ψυχή, κ.λπ. Τέτοιας λογής ερωτήματα, επισημαίνει ο Χάκερ, δεν είναι εμπειρικά αλλά εννοιολογικά ζητήματα, και επομένως δεν μπορούν να απαντηθούν με πειράματα όπως αυτά των φυσικών επιστημών αλλά με εννοιολογική έρευνα. 

Επίσης, η φιλοσοφία μάς δίνει κάποιους τρόπους για το χειρισμό θεμελιωδών μεθοδολογικών προβλημάτων, που έχουν να κάνουν με τις εξηγήσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς —προβλημάτων όπως: ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στο να κάνεις κάτι και να ενεργείς έχοντας κάποιο λόγο; 

Αυτά τα ερωτήματα δεν είναι καθόλου «αφηρημένα»! Απεναντίας, είναι ζωτικής σημασίας για την κατανόηση των δικαιωμάτων και των αδικημάτων στην κατανομή των ευθυνών, δηλαδή για την απάντηση ερωτημάτων σχετικά με το πώς πρέπει να ζούμε, σε τι είδους κοινωνία πρέπει να προσβλέπουμε και ποιο σύστημα νόμων αρμόζει σε λογικά όντα που ζουν υπό το κράτος δικαίου. 

Β) Σε ένα πιο εξειδικευμένο επίπεδο, θα λέγαμε πως η φιλοσοφία είναι μια τεχνική για την εξέταση των συμπερασμάτων συγκεκριμένων επιστημών, για την διερεύνηση της εννοιολογικής συνοχής τους και για την εξέταση των ερμηνευτικών μεθόδων των διαφορετικών επιστημών (φυσικών, κοινωνικών και ανθρώπινων). Ο Χάκερ επιμένει να μας υπενθυμίζει ότι οι επιστήμες είναι τόσο επιρρεπείς στην εννοιολογική σύγχυση όσο και οποιοσδήποτε άλλος κλάδος της ανθρώπινης σκέψης. Μάλιστα, οι ίδιοι οι επιστήμονες είναι ως επί το πλείστον ανεπαρκώς εξοπλισμένοι για να αντιμετωπίσουν τις εννοιολογικές συγχύσεις, πράγμα που ασφαλώς χειροτερεύει τα πράγματα.

Έτσι, ειδικά σήμερα που η επιστήμη θεωρείται λαθεμένα σαν η πρωτοπόρος της έρευνας και η έσχατη εγγυήτρια όλων των αληθειών, ένα  σημαντικότατο καθήκον της φιλοσοφίας είναι να λειτουργήσει ως «κριτής του νοήματος» και να κρίνει τους επιστήμονες όταν παραβιάζουν τα όρια της λογικής. Διότι όταν π.χ. ένας νευροεπιστήμονας λέει ότι «ο νους είναι ο εγκέφαλος» κι ότι «η σκέψη είναι μια νευρωνική διαδικασία», ή πάλι όταν ένας οικονομολόγος λέει πως «ορθολογική δράση είναι να επιδιώκουμε την ικανοποίηση της επιθυμίας μας» ή ότι «ανθρώπινη ευτυχία είναι η μεγιστοποίηση της χρησιμότητας», ή τέλος όταν ένας ψυχολόγος ισχυρίζεται ότι ο αυτισμός είναι «συνέπεια της αποτυχίας των νεογνών να αναπτύξουν μια θεωρία του νου», … τότε χρειαζόμαστε την φιλοσοφία ώστε να μην αφήσουμε την επιστήμη να χάσει κάθε μέτρο και να αποτρελαθεί από το πολύ μεγαλείο.

Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι ένα κύριο μέρος της ιστορίας των ιδεών. Η μελέτη της ιστορίας της φιλοσοφίας είναι ταυτόχρονα μελέτη μιας πλευράς της πνευματικής ζωής των κοινωνιών του παρελθόντος και του παρελθόντος της δικής μας κοινωνίας. Αλλά και για να κατανοήσουμε τις σύγχρονες μορφές σκέψης μας, τους τρόπους με τους οποίους εξετάζουμε σήμερα τα πράγματα, η μελέτη της ιστορίας της φιλοσοφίας είναι απαραίτητη. Διότι δεν μπορούμε να καταλάβουμε πού είμαστε, αν δεν καταλάβουμε πώς φτάσαμε εδώ.

Με δυο λόγια, η μελέτη της φιλοσοφίας μάς διδάσκει τροπους για να ανιχνεύουμε «ανώτερες μορφές ανοησίας», να καταλαβαίνουμε τους άκυρους συλλογισμούς και να εντοπίζουμε τους παραπλανητικούς ισχυρισμούς που σήμερα αφθονούν στον πλανήτη των e-μμε και των social media. Παράλληλα, μας διδάσκει να μην βιαζόμαστε να επιβεβαιώνουμε ή να απορρίπτουμε ισχυρισμούς, αλλά να θέτουμε ερωτήματα γι’ αυτούς. Και τέλος, καθώς μας μαθαίνει να αναζητούμε τους «υπόρρητους» ισχυρισμούς και να τους εξετάζουμε όταν χρειάζεται, μας βοηθάει να μην παθιαζόμαστε ανόητα, παρασυρμένοι από τις εντυπώσεις.