Εξατομίκευση και Εκδίκηση

Η συμπαράθεση των δυο αποσπασμάτων που ακολουθούν,  ελπίζω να βοηθήσει στην κατανόηση των δυνάμεων που οδήγησαν στη σύγχρονη αναγόρευση του χρήματος σε «δεσμό όλων των δεσμών»: Στη βάση ενός γενικευμένου καθαγιασμού της εκδίκησης και συνάμα τρόμου απέναντί της, η αποθέωση του χρήματος εκφράζει ένα συνδυασμό, ή μάλλον ένα εκκρεμές που κινείται ανάμεσα στην καλπάζουσα προς την ολική εκδικητικότητα ατομικότητα («Πώς τολμάς να έχεις ή να είσαι ο,τιδήποτε περισσότερο από εμένα;») και τη συστημική κατάψυξη και αναστολή της («Αντί να τρέξει αίμα, ας τρέξουν οι οικονομικοί αλγόριθμοι»). 

Με ανάμικτα συναισθήματα, λέω πως τα πάντα σήμερα δείχνουν ότι το εκκρεμές έχει αρχίσει να ξεχαρβαλώνεται. Καθώς τρέχει ολοένα και πιο ξέφρενα από το ένα άκρο στο άλλο, το αίμα τρέχει πια μαζί με τους αλγόριθμους. -  Σημ HS.

 

***

Στέφανος Ροζάνης

«Η εκδίκηση είναι υπόθεση της ατομικής ψυχής, η οποία, με το να είναι ηδονή του “όλα να τα φέρει στον εαυτό της”, ενεργεί ανατρεπτικά ως προς την κατεστημένη τάξη των πραγμάτων. Αλλά η ηδονή της ανατροπής είναι η εκδίκηση. Χωρίς αυτή την ηδονή, η ατομική ψυχή χάνεται βυθισμένη στην απουσία. Γι’ αυτό ακριβώς η εκδίκηση είναι η ίδια η ατομικότητα στην αναζήτηση ενός νοήματος για τον εαυτό της κι ενός νοήματος για τα πράγματα, τις παραστάσεις, τα συναισθήματα και τις προθέσεις που επιζητεί να φέρει στον εαυτό της. (...)

Γι’ αυτό, εξάλλου, η εκδικητική πράξη ενέχει ένα χαρακτήρα καταστροφικό και αυτοκαταστροφικό,  και ακόμα μια έντονα μηδενιστική ροπή, η οποία παρασύρει την ατομικότητα στην εξαφάνισή της. Θα πρέπει ωστόσο να τονισθεί, ότι ο καταστροφικός και αυτοκαταστροφικός χαρακτήρας της εκδικητικής μανίας, καθώς και η μηδενιστική της τάση, διόλου δεν αντιφάσκουν προς τη φύση της ατομικότητας, η οποία μέσα σε αυτά τα συναισθήματα βρίσκει την καταγωγική περιοχή της».

Στέφανος Ροζάνης, «Εκδίκηση: Η διαμόρφωση της ατομικότητας»,

τελευταίο κεφάλαιο από το βιβλίο του Μελέτες για τον Ρομαντισμό,

εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ (2001)

***

Ρενέ Ζιράρ

«Ως “αποφενακιστής”, ο Σαίξπηρ μάς έχει κατά πολύ ξεπεράσει. Ανακαλύπτει τη νεοτερική εκδοχή της θυσιαστικής κρίσης. Τον έχουμε μεγάλη ανάγκη για να καταλάβουμε καλύτερα την αλλόκοτη ιστορική κατάσταση, στην οποία μας έχει καταβυθίσει ο ακαταμάχητος έλεγχος που ασκούμε στη γλώσσα κι επίσης πάνω στην ύλη μέσω της Τεχνικής.

Η τεχνική πρόοδος κατέστησε τα πολεμικά μας όπλα τόσο καταστροφικά, ώστε η χρήση τους θα ξεπερνούσε κάθε ορθολογικό επιθετικό σχέδιο. Για πρώτη φορά στην ιστορία της Δύσης, ο προγονικός τρόμος της εκδίκησης γίνεται ξεκάθαρος και θεμιτός. Μοιάζουμε με πρωτόγονη φυλή, με τη διαφορά ότι δεν διαθέτουμε πια θυσιαστικές λατρείες που θα μας επέτρεπαν να μετασχηματίσουμε, να εξωτερικεύσουμε και να εξορκίσουμε την απειλή που στρέψει καταπάνω μας η ίδια μας η βία.

Ένας κύκλος αντιποίνων θα μπορούσε κυριολεκτικά να εκμηδενίσει την ανθρωπότητα. Κανείς δεν θέλει να τον προκαλέσει κι όμως την ίδια στιγμή κανείς δεν απαρνιέται την ιδέα της εκδίκησης. Σαν τον Άμλετ, ταλαντευόμαστε ανάμεσα σε μια ολοκληρωτική και σε μια μηδενική εκδίκηση, ανίκανοι ν’ αποφασίσουμε, ανίκανοι να διαπράξουμε και συνάμα να μη διαπράξουμε την εκδίκηση. Στη σκιά αυτής της τερατώδους απειλής, όλοι οι θεσμοί διαλύονται, “οι ακαδημαϊκές διακρίσεις, τα σωματεία στις πόλεις”, όλες οι ανθρώπινες σχέσεις εξαρθρώνονται, “τα πάντα αλληλοσυγκρούονται με βλακώδες πείσμα” κι “ο πιο ποταπός άνθρωπος μασκαρεύεται για να φαίνεται σαν ο πιο ευγενής”: the enterprise is sick. (...)

Πασχίζουμε ακόμα, με κωμικό πλέον τρόπο, να προβάλουμε τη βία μας πάνω σ’ ένα Θεό, στον οποίο δεν πιστεύουμε πια. (...)

 

Αν η ολοκληρωτική κυριαρχία πάνω στον κόσμο μπορεί να αποβεί κίνδυνος για την ανθρωπότητα, το σφάλμα δεν μπορεί να βαραίνει κάποιον Θεό, αλλά αυτό το πνεύμα της εκδίκησης, που από εδώ και πέρα ξέρουμε πως είναι δικό μας και δεν έχει σβήσει μέσα μας. (...) 

 

Δεν έχουμε πλέον αποδιοπομπαίο τράγο για να ρίξουμε πάνω του μια ευθύνη, την οποία διεκδικούσαμε υπεροπτικά την εποχή που δεν γνωρίζαμε τους κινδύνους που εγκυμονεί. Σήμερα γνωρίζουμε, ότι ο άνθρωπος απειλείται από τον ίδιο του τον εαυτό, από τη λαχτάρα του για εκδίκηση. (...)

Έχει φτάσει η ώρα να καταλάβουμε τον Άμλετ.  H μοντέρνα αποτυχία κατανόησής του οφείλεται καταρχήν στην απουσία κάθε κριτικής στην ηθική της εκδίκησης. (...)

 

Δεν είναι τυχαίο που η ιερότητα, με την οποία περιβάλλουν την εκδίκηση, προσφέρει ένα ιδεώδες υπόβαθρο σε όλες τις μεταμορφώσεις της νεωτερικής μνησικακίας. Η αξιοσημείωτη συναίνεση γύρω από την εκδίκηση επιβεβαιώνει, πιστεύω, την ιδέα μιας αμλετικής no man’s land ανάμεσα στην ολική εκδίκηση και στην απουσία κάθε εκδίκησης − αυτή την τυπικά νεοτερική “χώρα”, όπου στα πάντα υπάρχει μια υπόγευση νοθευμένης εκδίκησης.

Έτσι φτάσαμε σήμερα στο στάδιο όπου η ιστορία δεν έχει πια νόημα, όπου η τέχνη δεν έχει πλέον νόημα, όπου η γλώσσα και το ίδιο το νόημα δεν έχουν πια νόημα. Όσο καθησυχαστικός κι αν είναι επιφανειακά, αυτός ο παραλογισμός που εξυφαίνουμε μάς παραδίδει στις δυνάμεις στις δυνάμεις που ωθούν τον Άμλετ προς την τραγική λύση του έργου του και η οποία θα μπορούσε, στις μέρες μας, να μας οδηγήσει στο πλανητικό ισοδύναμο της πέμπτης πράξης [του έργου]. Αναμφίβολα, δεν είναι απλή σύμπτωση το γεγονός ότι ο κόσμος που γέννησε τον Άμλετ πριν από τέσσερεις αιώνες, βρίσκεται σήμερα σ’ ένα αλλόκοτο αδιέξοδο που αρνούμαστε να το σκεφτούμε μέχρις εσχάτων. (...)

Μόλις που αρχίζουμε να μαντεύουμε, ότι κάτι το θεμελιώδες λείπει από το νοητικό πεδίο μας αλλά δεν τολμούμε να διερωτηθούμε σοβαρά περί τίνος πραγματικά πρόκειται. Καμωνόμαστε ότι δεν βλέπουμε την εξάρθρωση της νοητικής μας ζωής, τη φοβερή ευτέλεια των νευρόσπαστων που κατέλαβαν το προσκήνιο κατά τη διάρκεια αυτής της αλλόκοτης αργίας του ανθρώπινου πνεύματος. Σιωπή έχει καλύψει τη γη, σάμπως ένας άγγελος να ετοιμάζεται ν’ ανοίξει την έβδομη και τελευταία σφραγίδα μιας αποκαλύψεως. (...)

Αν σήμερα, σε τούτην εδώ την ιδιότυπη στιγμή της ιστορίας μας, δεν καταφέρουμε να διαβάσουμε τον Άμλετ ενάντια στην ιδέα της εκδίκησης, πότε θα το καταφέρουμε;».

Ρενέ Ζιράρ, «Η νοθευμένη εκδίκηση του Άμλετ»,

τριακοστό κεφάλαιο από το βιβλίο του Σαίξπηρ∙ Οι φλόγες της ζηλοτυπίας (1990),

μετάφραση Κωστής Παπαγιώργης, εκδόσεις ΕΞΑΝΤΑΣ (1993)