Άνθρωπος και συμβολικό πεδίο

«Προφανώς ο κόσμος του ανθρώπου δεν αποτελεί εξαίρεση των βιολογικών εκείνων κανόνων, που διέπουν τη ζωή όλων των άλλων οργανισμών. Ωστόσο μέσα στον ανθρώπινο κόσμο βρίσκουμε ένα καινούργιο χαρακτηριστικό που εμφανίζεται σα διακριτικό σημείο της ανθρώπινης ζωής. Ο λειτουργικός κύκλος του ανθρώπου δε διευρύνεται μοναχά ποσοτικά∙ έχει υποστεί και μια ποιοτική αλλαγή. 

Πράγματι, ο άνθρωπος έχει ανακαλύψει μια καινούργια μέθοδο προσαρμογής του εαυτού του στο περιβάλλον του. Ανάμεσα στο υποδεκτικό και στο δραστικό σύστημα, που συναπαντιούνται σ’ όλα τα ζωικά είδη, στον άνθρωπο βρίσκουμε κι έναν τρίτο κρίκο, που μπορούμε να χαρακτηρίσουμε συμβολικό σύστημα. Το καινούργιο τούτο απόχτημα μεταμορφώνει ολόκληρη την ανθρώπινη ζωή. Σε σύγκριση με τα άλλα ζώα, ο άνθρωπος δε ζει μονάχα μέσα σ’ ευρύτερη πραγματικότητα∙ ζει, ας πούμε έτσι, μέσα σε μια καινούργια διάσταση της πραγματικότητας. 

Υπάρχει ολοφάνερη διαφορά ανάμεσα στις οργανικές αντιδράσεις και στις ανθρώπινες ανταποκρίσεις. Στην πρώτη περίπτωση δίνεται άμεση και κατευθείαν απάντηση σ’ ένα εξωτερικό ερέθισμα∙ στη δεύτερη περίπτωση η απάντηση αργοπορεί. Διακόπτεται κι επιβραδύνεται από ένα αργό και πολύπλοκο προτσέσο σκέψης. […]

Είναι ασφαλώς αναμφισβήτητο ότι τα ζώα δεν αντιδρούν πάντοτε στα ερεθίσματα με άμεσο τρόπο κι ότι έχουν τη δυνατότητα της έμμεσης αντίδρασης. […] Μεγάλο δε μέρος κάθε ανθρώπινης έκφρασης ανήκει στο πρώτο και θεμελιωδέστερο στρώμα της γλώσσας, στο οποίο ανήκει και η γλώσσα των ζώων και είναι πρόδηλα η γλώσσα των συγκινήσεων. Υπάρχει όμως και μια μορφή ομιλίας που μάς παρουσιάζει έναν ολότελα διαφορετικό τύπο. Εδώ η λέξη δεν είναι διόλου απλό επιφώνημα∙ δεν είναι αθέλητη έκφραση συναισθήματος, παρά μέρος μιας πρότασης με ορισμένη συντακτική και λογική δομή. […]

Εδώ αγγίζουμε το κρίσιμο σημείο όλο του προβλήματός μας. Η διαφορά προτατικής και συγκινησιακής γλώσσας είναι το ορόσημο ανάμεσα στον άνθρωπο και στο ζωικό κόσμο. Σ’ όλη τη φιλολογία του θέματος δε φαίνεται να υπάρχει ούτε μία τελειωτική απόδειξη ότι κάποιο ζώο έκαμε ποτέ το αποφασιστικό βήμα από την υποκειμενική στην αντικειμενική, από τη συγκινησιακή στην προτατική γλώσσα. […]

Η γενική θεωρία της εξέλιξης με καμιά έννοια δεν εμποδίζει την αναγνώριση αυτού του γεγονότος. Ακόμα και στον τομέα των φαινομένων της οργανικής φύσης, μάθαμε ότι η εξέλιξη δεν αποκλείει μια μορφή πρωτότυπης δημιουργίας. Το γεγονός της αιφνίδιας μεταλλαγής και της νεοφυούς εξέλιξης πρέπει να γίνει αποδεκτό. Η σύγχρονη βιολογία άλλωστε δεν μιλάει πια για εξέλιξη με την έννοια του προγενέστερου δαρβινισμού, ούτε κι εξηγεί με τον ίδιο τρόπο τις αιτίες της εξέλιξης. Πρόθυμα μπορούμε να παραδεχτούμε πως οι ανθρωποειδείς πίθηκοι έκαμαν ένα σημαντικό βήμα στην ανάπτυξη ορισμένων συμβολικών προτσέσων, αλλά και πάλι θα πρέπει να επιμείνουμε ότι δεν πάτησαν το κατώφλι του ανθρώπινου κόσμου. Σα να λέμε, μπήκαν σ’ ένα αδιέξοδο.

Για χάρη της καθαρής διατύπωσης του προβλήματος, πρέπει να διακρίνουμε προσεχτικά ανάμεσα σε σημεία και σε σύμβολα. Φαίνεται επιβεβαιωμένο γεγονός τα’ ότι μπορούμε να βρούμε στη συμπεριφορά των ζώων μάλλον πολύπλοκα συστήματα σημείων και σημάτων. Μπορούμε ακόμα να πούμε ότι μερικά ζώα, ιδιαίτερα εξημερωμένα, είναι εξαιρετικά ευαίσθητα στα σημεία. Ο σκύλος θ’ αντιδράσει και στις παραμικρότερες αλλαγές της συμπεριφοράς του αφέντη του∙ θα ξεχωρίσει ακόμα και τις εκφράσεις της ανθρώπινης φυσιογνωμίας ή τις διακυμάνσεις της ανθρώπινης φωνής. Όμως τα φαινόμενα αυτά απέχουν παρασάγγες από την κατανόηση της συμβολικής και ανθρώπινης ομιλίας. […]

Τα σύμβολα −με την κύρια έννοια του όρου− δε μπορούν ν’ αναχθούν σε απλά σήματα. Τα σύμβολα και τα σημεία ανήκουν σε δυο διαφορετικούς κόσμους διαπραγμάτευσης: το σήμα είναι μέρος του φυσικού κόσμου του είναι, ενώ το σύμβολο είναι μέρος του ανθρώπινου κόσμου του νοήματος. Τα σήματα είναι ‘τελεστές’, ενώ τα σύμβολα είναι ‘προσδιοριστές’. Τα σήματα, ακόμα κι όταν κατανοούνται και χρησιμοποιούνται σαν τέτοια, διαθέτουν πάντοτε ένα είδος φυσικού ή υποστατικού είναι, ενώ τα σύμβολα έχουν μόνο λειτουργική αξία. […]

Κοντολογίς, ο άνθρωπος δε ζει πια μέσα σ’ ένα σύμπαν καθαρά φυσικό, παρά σ’ ένα σύμπαν συμβολικό. Γλώσσα, μύθος, τέχνη και θρησκεία είναι μέρη αυτού του σύμπαντος. Είναι τα ποικίλα νήματα που υφαίνουν το συμβολικό δίχτυ, το μπλεγμένο υφάδι της ανθρώπινης εμπειρίας. Όλη η ανθρώπινη πρόοδος στη σκέψη και στην εμπειρία εκλεπτύνει και ισχυροποιεί αυτό το δίχτυ. […]»

Έρνστ Κασσίρερ, Δοκίμιο για τον άνθρωπο /

Εισαγωγή στη φιλοσοφία του ανθρώπινου πολιτισμού (1944),

μετάφραση Παναγιώτης Κονδύλης (ΚΑΛΒΟΣ, 1985)