Από τον άνθρωπο-μηχανή στη μηχανή-άνθρωπο

Μια σταθερή γραμμή σκέψης, που ήθελε τον άνθρωπο να είναι ουσιαστικά μια «μηχανή» και που ξεκινάει γύρω στο 17^ο με 18^ο αιώνα, οδηγεί και ενισχύει και το σημερινό  mainstream ρεύμα που στροβιλίζεται γύρω από τη λεγόμενη «τεχνητή νοημοσύνη». Δεν είναι και τόσο περίεργο. Έχοντας αποδεχτεί την ιδέα του ανθρώπου-μηχανή, ο σύγχρονος άνθρωπος αρχίζει να θεωρεί εντελώς εφικτή και τη «γένεση» της μηχανής-άνθρωπος. Εφικτή όχι απλώς, ούτε κατά πρώτο λόγο, τεχνικά, όσο κυρίως ως μια ιδέα που «δεν μπορούμε πια να λέμε πως αυτό είναι αδύνατο να γίνει», όπως λέει εδώ, στο περίφημο αυτό δοκίμιό του ένας από τους σημαντικότερους σκαπανείς της, ο γιατρός και φιλόσοφος Λα Μετρί (1709-1751). 

Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει διόλου ότι είναι δυνατόν να υπάρξει πραγματικά μηχανή-άνθρωπος! Σημαίνει απλώς ότι, για να παρουσιαστεί αυτή η ιδέα σαν κάτι άλλο από απλή φαντασίωση, χρειάστηκε να βιαστεί η ίδια η πραγματικότητα του ανθρώπου και να παρουσιαστεί αυθαίρετα, πρώτα αυτή, σαν «μηχανή». Χρειάστηκε συγκεκριμένα να βιαστεί η χρήση των λέξεων και των εννοιών, και να θολώσει ακόμα και μια στοιχειώδης διάκριση μεταξύ μεταφοράς και κυριολεξίας, να βιαστεί ακόμα και η ίδια η λογική: π.χ. δεν υπάρχει, λέει, καμιά αντίφαση ανάμεσα στο να είσαι μηχανή και να αισθάνεσαι … και το να διακρίνεις ηθικά το σωστό από το λάθος, δηλαδή το δίκαιο από το άδικο, δεν διαφέρει από το να ξεχωρίζεις το μπλε από το κίτρινο!

Το θέμα αυτό θα μας απασχολήσει ιδιαίτερα, καθώς θεωρούμε ότι συνδέεται άμεσα με μια ακόμα οξύτερη επιδείνωση της θέσης του ανθρώπου, στο βαθμό η ιδέα του ανθρώπου-μηχανή συνδεόταν άμεσα με την συντελούμενη, εκείνους του αιώνες, μετατροπή του ανθρώπου σε εξάρτημα της βιομηχανικής μηχανής. Έχουμε άραγε λάθος, ή υπερβάλλουμε, να πιστεύουμε πως η τωρινή μετεξέλιξη εκείνης της αρχικής ιδέας, η σύγχρονη ιδέα της μηχανής-άνθρωπος συνδέεται με την παραπέρα μετατροπή του ανθρώπου σε εξάρτημα της ηλεκτρονικής μηχανής προς όφελος της τεχνοσυστημικής ολοκλήρωσης; Μακάρι να πέφτουμε έξω, αλλά δεν είμαστε ιδιαίτερα αισιόδοξοι! Υπομονή πάντως, ακόμα είμαστε μόνο στην Εισαγωγή. Και όπως και τα βιβλία, η ιστορία δεν τελειώνει έτσι εύκολα.

Πληροφοριακά: στα ελληνικά έχει κυκλοφορήσει μόνο το βιβλίο του Λα Μετρί, Η Τέχνη της Απόλαυσης σε μετάφραση Γ.Δ. Ιωαννίδη. Ο Ζακ ντε Βοκανσόν (1709-1782) ήταν καλλιτέχνης και εφευρέτης εντυπωσιακών «αυτόματων». -Σημ. HS

 

*

«(...) Ο άνθρωπος είναι μηχανή. Είναι μια τόσο πολύπλοκη μηχανή, ώστε είναι καταρχήν αδύνατο να σχηματίσει κανείς μια ξεκάθαρη ιδέα γι’ αυτόν, επομένως και να τον ορίσει. Γι’ αυτό το λόγο οι σχετικές αναζητήσεις των μεγάλων φιλοσόφων στηρίζονταν σε a priori ιδέες. Θέλοντας όμως να στηριχτούν στα φτερά του πνεύματος, οδηγήθηκαν σε αδιέξοδο. Επομένως, μόνο a posteriori, προσπαθώντας να ξεμπερδέψουμε την ψυχή από το κουβάρι των οργάνων του σώματος, μπορούμε δεν θα πω ν’ αποκαλύψουμε ξεκάθαρα την αληθινή φύση του ανθρώπου, αλλά να καταλήξουμε στο πιο κοντινό προς την πραγματικότητα συμπέρασμα γι’ αυτήν. (…)

Το σώμα και η ψυχή αποκοιμιούνται μαζί. Καθώς ηρεμεί η κυκλοφορία του αίματος, ένα γλυκό αίσθημα γαλήνης απλώνεται σε ολόκληρη τη Μηχανή. Η ψυχή νιώθει να βαραίνει όπως και τα βλέφαρα, να μαλακώνει μαζί με τους ιστούς του εγκεφάλου και σιγά-σιγά να παραλύει όπως και οι μύες του σώματος. Κι όπως αυτοί δεν μπορούν πια να σηκώσουν το βάρος της κεφαλής, έτσι κι εκείνη δεν μπορεί πια να σηκώνει το βάρος της σκέψης. (…)

Το ανθρώπινο σώμα είναι μια μηχανή που αυτορρυθμίζεται, μια ζωντανή εικόνα της αέναης κίνησης. Οι τροφές βαστούν τη θερμοκρασία του στο κατάλληλο ύψος. Δίχως αυτές, η ψυχή εξασθενεί, παραφρονεί και σβήνει από εξάντληση. Είναι σαν ένα κεράκι, που ρίχνει μια τελευταία αναλαμπή τη στιγμή ακριβώς που σβήνει οριστικά. Όταν ταΐζετε το σώμα, γεμίζετε τις σωληνώσεις του με δυναμωτικούς χυμούς, με τονωτικά υγρά· και τότε η ψυχή, γεμάτη ενέργεια όπως και το σώμα, οπλίζεται με θάρρος κι ο στρατιώτης, που δίνοντάς του σκέτο νερό χάνει το κουράγιο του, σηκώνεται ξανά και ορμάει με ενθουσιασμό καταπάνω στο θάνατο. (…)

Ανάλογα με το πώς έχει ρυθμιστεί η Μηχανή μας, είμαστε χαρούμενοι, ή γενναίοι, σκεφτόμαστε, ή είμαστε έντιμοι άνθρωποι. Θα έλεγε καμιά φορά κανείς πως η ψυχή μας κατοικεί στο στομάχι μας. (…)

Αυτόματα του Βοκανσόν

Εφόσον λοιπόν όλες οι ιδιότητες της ψυχής εξαρτώνται τόσο πολύ από την οργάνωση του εγκεφάλου και ολόκληρου του σώματος, ταυτίζονται με αυτή την οργάνωση· είναι αυτή η οργάνωση. Ιδού λοιπόν, πλήρως αποσαφηνισμένη, η ανθρώπινη Μηχανή! (…)

Η ψυχή δεν είναι παρά μια κινητική Αρχή, ή ένα αισθητό υλικό μέρος του εγκεφάλου· και δεν θα σφάλλουμε καθόλου εάν πούμε ότι είναι η βασική κινητήρια δύναμη ολόκληρης της Μηχανής, αυτή που επηρεάζει όλες τις άλλες. (…)

Όπως χρειάστηκαν περισσότερα όργανα και γρανάζια για να φτιαχτεί ένα μηχάνημα που σημειώνει τις θέσεις των πλανητών απ’ ό,τι ένα ρολόι· και όπως ο Βοκανσόν χρειάστηκε να δείξει περισσότερη μαεστρία για να φτιάξει τον Φλαουτίστα του απ’ ό,τι την Πάπια του … έτσι ασφαλώς θα χρειαστεί και περισσότερη μαστοριά για να φτιαχτεί μια Ομιλούσα Μηχανή. Όμως δεν μπορούμε πια να λέμε πως αυτό είναι αδύνατο να γίνει· απεναντίας, θα το κατορθώσει ένας Νέος Προμηθέας. (…)

Άλλωστε, δεν υπάρχει καμιά αντίφαση ανάμεσα στο να είσαι Μηχανή και να αισθάνεσαι, να σκέφτεσαι, να ξεχωρίζεις το σωστό από το λάθος όπως ξεχωρίζεις το μπλε από το κίτρινο. Όπως δεν είναι αντιφατικό να είσαι Ζώο και να διαθέτεις νοημοσύνη ή ένστικτο ηθικής. Είναι τάχα αντιφατικό να είσαι Πίθηκος ή Παπαγάλος και συνάμα να ξέρεις με ποιο τρόπο θα εξασφαλίσεις απολαύσεις στον εαυτό σου; (…)»

Ζυλιέν Οφραί ντε Λα Μετρί, Ο Άνθρωπος Μηχανή (1747)