Αχ, φτάνει μόνο να το θέλαμε πολύ! Αχ, αν οι άνθρωποι ήθελαν να είναι ελεύθεροι! Ω, αν οι άνθρωποι γνώριζαν πώς να είναι ελεύθεροι! Αχ, αν ήθελαν να είναι ελεύθεροι να το γνωρίσουν! Ω, αν ήξεραν να είναι ελεύθεροι να το θέλουν! Αν ήταν ελεύθεροι να ξέρουν αυτό που θέλουν! Αν ήθελαν να ξέρουν ότι θα μπορούσαν να είναι ελεύθεροι αν το ήθελαν! Αχ, αν έστω μόνο το ήξερε ο Πρόεδρος! Αν το ήξερε η νεολαία! Αν το μπορούσαν τα γηρατειά! Αν όλοι οι άνθρωποι του κόσμου… Αν σε αγαπώ, πρόσεχε τον εαυτό σου… Αν οι κότες είχαν δόντια. Κι αν δεν απομείνει παρά μονάχα ένας, αυτός θα είμαι εγώ…
Κι από την άλλη, σας αρέσει να βλέπετε την ουτοπική πολιτεία σαν μια ελεύθερη κοινότητα. Φαντάζεστε αυτή την πολιτεία του ου-τόπου σαν μια ελεύθερη ένωση ανθρώπων. Στο πουθενά, πιο μακριά κι από το πιο μακριά, θα έκοβε τους κάβους και θα έπλεε στην ελευθερία : τέρμα τα προγονικά δεσμά, τέρμα οι αρχαϊκές προκαταλήψεις, τέρμα οι λαϊκότροποι καταναγκασμοί, τέρμα όλες οι παγίδες του παρελθόντος. Εκεί μακριά, πέρα από καθετί το ευπαρουσίαστο και το συμβατικό, θα βάλουμε ένα τέλος στην ατιμωτική υποδούλωση της ζωής μας στο νεκρό παρελθόν και θα κάνουμε χώρο σε άπειρες νέες επινοήσεις.
Η ουτοπία, μια ελεύθερη πολιτεία; Τι κακόγουστο αστείο! Μα όλα τα κείμενα για την ουτοπία, όλα μέχρις ενός, μαρτυρούν ένα πράγμα: η ουτοπική κοινωνία στηρίζεται στον ΚΑΛΟ ΝΟΜΟ, στον αγαθοεργό νόμο, σε κανόνες που θέλουν το καλό μας, σε μια νομοθεσία που μας αγαπά, στον κώδικα που σκέφτεται για εμάς και γνωρίζει αντί για εμάς αυτό που πρέπει να μας ικανοποιεί. Η ουτοπία είναι το άκρον άωτο του πατερναλισμού, ο θρίαμβος της διακυβέρνησης, η πιο ακραία φιλανθρωπία. Στον αναγνώστη της ξυπνάει τη δίψα για υποταγή, τη νηπιακή συμπεριφορά. Η ουτοπία είναι η φιλοσοφία που διδάσκει ακούραστα τούτο ʼδω : οι λαοί δεν ξέρουν τι θέλουνε, η ευτυχία βρίσκεται στους κανόνες.»
Vincent Descombes, « Dé-localisation Adresse aux utopistes », Stratégies de l’ utopie, εκδ. Galilée, 1979, σσ. 132-133.
3 σχόλια:
Σωστό... αλλά ίσως κάπως μονόπλευρο, δηλ. δε λέει όλη την αλήθεια.
Θα υποστήριζα, από τη μεριά μου, ότι η ουτοπία έχει δύο (τουλάχιστον) σημασίες, σαφώς διαφορετικές και σχεδόν αντιθετικές: από τη μία η αυταρχική επιταγή των αυθαίρετων κανόνων κάποιου στοχαστή ή κάποιας τελειωμένης θεωρίας κλπ (που λέει ο Ντεκόμπ), από την άλλη η διαρκής και κριτική αναζήτηση εναλλακτικών στην υφιστάμενη τάξη πραγμάτων, εναλλακτικών που μπορεί να μοιάζουν εντελώς παράλογες, εξωφρενικές κοκ στον κυρίαρχο τρόπο σκέψης.
Χρειάζεται να ειπωθεί αυτό (νομίζω) επειδή από τα μέσα του 20ού αιώνα και πέρα εξελίσσεται μια επίθεση, θα έλεγα εκ του πονηρού, σε βάρος της «ουτοπίας» γενικώς, με τυπική περίπτωση τον Πόπερ (όπου οι «ουτοπιστές» Πλάτωνας, Χέγκελ και Μαρξ θεωρούνται πνευματικοί πατέρες του σύγχρονου ολοκληρωτισμού), και που καταλήγει, με βραχυκύκλωμα, στο συμπέρασμα ότι η αναζήτηση εναλλακτικών είναι πολύ επικίνδυνη ...επομένως there is no alternative. Ένα ολόκληρο ρεύμα «αντιολοκληρωτικής σκέψης», που είχε κάποτε γεννήσει καλύτερες ελπίδες, εκτροχιάστηκε τελικά προς αυτή την κατεύθυνση.
Σε μια άλλη προοπτική, ο Ερνστ Μπλοχ έκανε τη διάκριση ανάμεσα σε «ψυχρή ουτοπία» και «θερμή ουτοπία» – αλλά επειδή δεν τον έχω μελετήσει σε βάθος δε θα πω περισσότερα.
Ακόμα και σε σχέση με «τα κείμενα για την ουτοπία» (δηλ. π.χ. το ομώνυμο έργο του Τόμας Μορ και άλλα που το μιμήθηκαν ή το ακολούθησαν), ίσως η κατάσταση να μην είναι τόσο ξεκάθαρη αλλά να αποδεικνύεται πιο περίπλοκη: Ο Μπαχτίν, για παράδειγμα, λέει ότι η αναγεννησιακή ουτοπία ήταν βαθιά διαποτισμένη από την καρναβαλική αίσθηση του κόσμου, από μια αμφιθυμία, επομένως (λέω εγώ), αν είναι έτσι, δεν πρέπει να διαβάζεται σαν νεοτερικό πολιτικό πρόγραμμα.
Νίκο, νομίζω ότι η επίθεση κατά της ουτοπίας πάει πολύ παλιότερα από τον Πόπερ, και εννοώ τον Μαρξ και τα σχετικά γραπτά του. Θέλω να πω με αυτό ότι δεν είναι απαραίτητα εκ του πονηρού, εννοώ προς εξυπηρέτηση βλέψεων α λα Πόπερ, η επίθεση αυτή. Έχει μια ιστορία μέσα στο λεγόμενο επαναστατικό κίνημα, που μάλιστα ξεκίνησε από τη μεριά αυτού που οι Πόπερς θεώρησαν εκ των "πατέρων του ολοκληρωτισμού" και καλά.
Έχω την αίσθηση ότι είναι κάπως παραπλανητικό το τράβηγμα της ουτοπίας προς τη μεριά μιας απολύτως πρωτόφαντης, πρωτάκουστης έως και εξωφρενικής εναλλακτικής πρότασης, και λέγοντας "παραπλανητικό" εννοώ το εξής. Ότι ένα τέτοιο τράβηγμα δίνει την εντύπωση που περιγράφει ο Ντεκόμπ στην πρώτη και στην τρίτη παράγραφο εδώ, ενώ στην πραγματικότητα η ουτοπική σκέψη αποτυπώνει απλώς προσπάθειες να βρεθούν φόρμουλες εξισορρόπησης της απόλυτης ελευθερίας με το συλλογικό καλό, δηλαδή "τύπους" για να μην γίνεται επικίνδυνη για το σύνολο η απόλυτη ατομική ελευθερία.
Αυτό κάνει πχ ο Φουριέ όταν λέει, ευφυέστατα, ότι στα "φαλαντήρια" ο εμπρηστής δεν θα είναι επικίνδυνος, όχι επειδή θα τον κλείνουν φυλακή, αλλά επειδή θα δίνεται θετική έκφραση στο πάθος του με το να τον κάνουν τον πύραρχο που θα ανάβει τις γιορτινές πυρές στα καθημερινά κοινά γλέντια. Έξυπνη ιδέα, ναι; Όντως είναι έξυπνη, πρωτότυπη τουλάχιστον.
Ωστόσο, το πρόβλημα (και μάλλον αυτό επισημαίνει ο Ντεκόμπ, αν τον καταλαβαίνω καλά) βρίσκεται ακριβώς σε αυτό. Στο ότι η επίλυση του προβλήματος άτομο-συλλογικότητα παρουσιάζεται στην ουτοπία σαν να είναι ζήτημα εύρεσης ή επινόησης ευφυέστερων τύπων, πιο έξυπνων κωδίκων -- και τι είναι ο "πιο έξυπνος νόμος" παρά ο νόμος που σκέφτεται για εμάς και ξέρει καλύτερα από εμάς τι θέλουμε;
Με αυτό, δεν θέλω να πω ότι οι κανόνες, οι τύποι και οι κώδικες είναι αυτοί καθαυτοί κακοί και καταπιεστικοί. Δεν έχω κάτι τέτοιο κατά νου. Θα έλεγα κάτι άλλο : μάλλον το παραπάνω λάθος της ουτοπίας βρίσκεται στο ότι θέλει να σκεφτεί κάτι το πρωτάκουστο, κάτι το πρωτόφαντο, κάτι πρωτότυπο, κάτι εντελώς άλλο, κάτι ίσως και εξωφρενικό, πετώντας στο καλάθι των αχρήστων όλο αυτό που ήδη υπάρχει μέσα στην κοινωνία, όλη τη σοφία που ήδη αποτυπώνεται, έστω και περιθωριακά, γύρω από τη σχέση άτομο-κοινωνία.
Τζόνι, χωρίς να διαφωνώ μαζί σου και επιμένοντας στην ανάγκη για κριτική επαγρύπνηση στο σημείο που υπέδειξα (και το όρισα και χρονικά: «από τα μέσα του 20ού αιώνα και πέρα»), να επισημάνω επίσης ότι δεν τράβηξα την ουτοπία «προς τη μεριά μιας απολύτως πρωτόφαντης, πρωτάκουστης έως και εξωφρενικής εναλλακτικής πρότασης». Έγραψα μόνο ότι οι ουτοπικές εναλλακτικές «μπορεί να μοιάζουν εντελώς παράλογες, εξωφρενικές κοκ στον κυρίαρχο τρόπο σκέψης». Η διατύπωση υποδηλώνει, νομίζω, ότι τουλάχιστον εγώ, αλλά και αρκετοί άλλοι, δεν θεωρούμε ότι είναι παράλογες, εξωφρενικές κλπ (όχι απαραίτητα και όχι όλες, έστω). Θα πρόσθετα ότι αρκετές ουτοπικές εναλλακτικές, και από τις πιο ενδιαφέρουσες, έχουν αντλήσει ιδέες και στοιχεία από άλλους ανθρώπινους κόσμους που υπήρχαν ή είχαν υπάρξει αλλού (στο χώρο ή στο χρόνο).
Ο εύστροφος και πρωτότυπος Φουριέ θεωρείται από τον Ερνστ Μπλοχ τυπική περίπτωση «θερμής ουτοπίας», ασφαλώς λόγω της αποστροφής του για κάθε μορφή καταπίεσης και λόγω της μέριμνάς του για να την αποφύγουμε (υποθέτω).
Δημοσίευση σχολίου