«Αναποδογυρίζω δεν σημαίνει ξεπερνώ»

"Σε συνθήκες τυραννίας είναι πολύ ευκολότερο να δρα κανείς παρά να σκέφτεται"

 

«(…) Η αναζήτηση νοήματος, η οποία διαλύει αδυσώπητα και εξετάζει από την αρχή όλα τα αποδεκτά δόγματα και τους κατεστημένους κανόνες, μπορεί ανά πάσα στιγμή να στραφεί εναντίον του εαυτού της αναποδογυρίζοντας απλώς τις παλιές αξίες και βαφτίζοντας ‘‘νέες αξίες’’ αυτές τις αναποδογυρισμένες αξίες. Αυτό έκανε σε κάποιο βαθμό ο Νίτσε όταν αναποδογύρισε τον πλατωνισμό και ξέχασε ότι ένας αναποδογυρισμένος Πλάτωνας παραμένει Πλάτωνας. Το ίδιο και ο Μαρξ, όταν αναποδογύρισε τον Χέγκελ και έφτιαξε ένα αυστηρά χεγκελιανό σύστημα του ιστορικού γίγνεσθαι.

Αυτοί οι καρποί του αρνητικού στοχασμού μπορούν στη συνέχεια να χρησιμοποιηθούν το ίδιο υπνωτιστικά, άσκεφτα και ρουτινιάρικα όπως οι παλιές φθαρμένες αξίες.

Αυτό που συνήθως αποκαλούμε μηδενισμό ─και μπαίνουμε στον πειρασμό να χρονολογήσουμε ιστορικά, να καταγγείλουμε πολιτικά και να αποδώσουμε σε στοχαστές οι οποίοι φέρεται να τόλμησαν να σκεφτούν «επικίνδυνες σκέψεις»─ είναι στην πραγματικότητα ένας κίνδυνος εγγενής στην ίδια την δραστηριότητα της σκέψης. Δεν υπάρχουν επικίνδυνες σκέψεις. Η ίδια η σκέψη είναι επικίνδυνη, όμως ο μηδενισμός δεν είναι προϊόν της.

Ο μηδενισμός δεν είναι παρά η ανάποδη όψη της συμβασιοκρατίας.

 

[Συμβασιοκρατία, conventionalism: η άποψη που ξεκινάει από την ιδέα ότι οι συμβάσεις αποτελούν a priori στοιχεία της γνώσης, και φτάνει έως τον ισχυρισμό ότι όλη η γνώση δεν είναι τίποτα περισσότερο από συμβάσεις και ότι η εμπειρία δεν διαδραματίζει κανένα ουσιαστικό ρόλο στη γνωστική διαδικασία, σημ. HS].

Το δόγμα του μηδενισμού συγκροτείται από αρνήσεις των κατεστημένων αξίων, των  λεγόμενων θετικών αξιών, στις οποίες ωστόσο ο μηδενισμός παραμένει προσκολλημένος.

Βεβαίως κάθε κριτική διερεύνηση πρέπει να περάσει από ένα στάδιο τουλάχιστον υποθετικής άρνησης των αποδεκτών απόψεων και ‘‘αξιών’’, εντοπίζοντας τις συνεπαγωγές τους και τις σιωπηρές αξιωματικές υποθέσεις τους. Οπότε, με αυτή την έννοια, ο μηδενισμός μπορεί να θεωρηθεί ως ένας μονίμως παρών κίνδυνος του στοχασμού. 

 

Όμως ο κίνδυνος του μηδενισμού δεν προκύπτει από τη σωκρατική πεποίθηση ότι μια ανεξέταστη ζωή δεν αξίζει να την ζούμε και ότι, επομένως, οφείλουμε να εξετάζουμε τα πράγματα. Προκύπτει, αντίθετα, από την επιθυμία να αντληθούν συμπεράσματα τα οποία θα κάνουν κάθε περαιτέρω σκέψη και εξέταση περιττή. (…)»

Άννα Άρεντ, Thinking and Moral Considerations. A Lecture

στο «Social Research: An International Quarterly»,

τόμος 38, τχ 3 (Φθινόπωρο 1971)

Σημ. HS. Απόσπασμα από ένα από τα τελευταία κείμενα της Άρεντ. Το έγραψε οκτώ χρόνια μετά το Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ, θέλοντας να αναπτύξει περισσότερο τα επιχειρήματα εκείνου του σημαντικού βιβλίου της για τη σχέση ανάμεσα στο Κακό, στη διάπραξη του κακού, και την ανικανότητα ή απροθυμία για στοχασμό (με τη σωκρατική έννοια του διαλόγου με τον εαυτό μας ως εξέταση του βίου μας). 

Πράγματι, για την Άρεντ ο Σωκράτης ήταν εκείνος που ανακάλυψε και μας αποκάλυψε την ίδια τη δυνατότητα του στοχασμού. Γι’ αυτό το λόγο, θέλοντας να ερευνήσει τι είναι η στοχαστική εξέταση του βίου μας, τι την παρακινεί και το αν μπορούμε να στηριχτούμε σε αυτήν για να θωρακιστούμε από το κακό, η Άρεντ στρέφεται προς αυτόν ως ένα «υπόδειγμα, ένα παράδειγμα ανθρώπου ο οποίος, αντίθετα από τους ‘‘επαγγελματίες’’ στοχαστές, μπορεί να εκπροσωπήσει τον καθένα από εμάς (…) καθώς δεν τοποθετούσε τον εαυτό του ούτε στους πολλούς, ούτε στους λίγους». Σημειώνει λοιπόν η Άρεντ, ότι «ανάμεσα στις ελάχιστες θετικές προτάσεις που έκανε ο Σωκράτης, δυο, στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους, ήταν εκείνες που πού σχετίζονται άμεσα με το ερώτημά μας. Και οι δυο παρουσιάζονται στον Γοργία (…) Η πρώτη: ‘‘Καλύτερα να αδικείσαι, παρά να αδικείς’’. (…) Και η δεύτερη: ‘‘Καλύτερα να είναι παράφωνη η λύρα μου, ή μια χορωδία που διευθύνω, παρά να βρεθώ εγώ σε παραφωνία με τον εαυτό μου’’.

Κλείνοντας να σημειώσω ότι δεν είναι τυχαίο που αφιερώνει αυτό το κείμενπ σε ένα ποιητή, τον Ουΐσταν Χιού Ώντεν, ο οποίος της είχε ζητήσει κάποτε να τον παντρευτεί (εκείνη αρνήθηκε) και στη συνέχεια της αφιέρωσε το βιβλίο του Forewords and Afterwords (1973) ─είχε άλλωστε γράψει γι’ αυτόν το «Remembering Wystan H. Auden» λίγο μετά το θάνατό του.