03 Φεβρουαρίου 2020

Η κριτική του τεχνικού πνεύματος στον Σπύρο Κυριαζόπουλο | Ομιλία Hollowsky

Δεν θα σας απασχολήσω εδώ καθόλου με την ενδιαφέρουσα και χρήσιμη ανίχνευση των σχέσεων της κριτικής του Σπύρου Κυριαζόπουλου [στο εξής ΣΚ] με την σκέψη άλλων σημαντικών στοχαστών της Τεχνικής, όπως ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, ο Λιούις Μάμφορντ, ο Γκύντερ Άντερς, ή ο επίσης χριστιανός Ζακ Ελλύλ, στον οποίον άλλωστε παραπέμπει από την πρώτη παράγραφο του βιβλίου του για την καταγωγή του τεχνικού πνεύματος. Θα παρουσιάσω μόνο, με την απαραίτητη συντομία, τη θέση του με εφόδιό μου τρία σχετικά βιβλία του: 1. Η Σημερινή Γλώσσα. Η γλωσσολογία της τεχνικής (1964, στο εξής ΣΓ), 2. Η Καταγωγή του Τεχνικού Πνεύματος (1965, στο εξής: ΚΤΠ) και 3. Ενώπιον της Τεχνικής. Διαλέξεις και δοκίμια (1971, στο εξής ΕΤ).

Πραγματευόμενος το ζήτημα της Τεχνικής, ο ΣΚ έρχεται να αναμετρηθεί πλέον με τον σύγχρονο κόσμο, στον οποίο ζούσε και ζούμε κι εμείς σήμερα. Εδώ, μας καλεί να συνειδητοποιήσουμε ότι, με την προέλαση της Τεχνικής, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα κοσμοϊστορικό γεγονός, το τέταρτο μετά την εμφάνιση της ανθρώπινης γλώσσας, την νομαδική οργάνωση των πρώτων κοινωνιών και την λεγόμενη γεωργική επανάσταση. Ένα «κοσμοϊστορικό γεγονός δια του οποίου ανακατασκευάζεται ο φυσικός και ο ιστορικός κόσμος»[1] και το οποίο έρχεται να αλλάξει ριζικά και επικίνδυνα, όχι απλώς το περιβάλλον, ή τις συνθήκες διαβίωσης, αλλά τον ίδιο τον άνθρωπο, όπως άλλωστε κάνει κάθε κοσμοϊστορικό γεγονός.
 
Όσα λέει λοιπόν επί του προκειμένου ο ΣΚ, αφορούν στο φλέγον ζήτημα της παρουσίας του ανθρώπου μέσα στο σύγχρονο κόσμο μας, και ακριβώς κάτω από το πρίσμα αυτής της μέριμνας θα παρουσιάσω, πιο εστιασμένα, την κριτική που ασκεί στο τεχνικό πνεύμα.  

Τι προσδιορίζει ως Τεχνική και «τεχνικό πνεύμα» 

Ευθύς εξαρχής ο ΣΚ αποσαφηνίζει ότι, με τον όρο «Τεχνική», δεν εννοεί ομώνυμους όρους όπως τα εργαλεία ως επεκτάσεις των ανθρώπινων μελών (άροτρο, ακόντιο), διάφορα είδη συνεργασίας με τη φύση (υδρόμυλος), ή εκφράσεις ατομικής δεξιότητας (αθλητική ή μουσική τεχνική). Ούτε εννοεί την Τεχνική ως «μέθοδο παραγωγής πραγμάτων υπό τον έλεγχο της λογικής, όπως είχε ορίσει ο Αριστοτέλης την κατασκευαστική δραστηριότητα»,[2] η οποία εκμεταλλεύεται δυνάμεις της φύσης συνδεδεμένη προς την πηγή τους.

Η σύγχρονη Τεχνική παρουσιάζεται καταρχάς ως ενός είδους «αποσύνδεση» από τη φύση. Σχετίζεται οπωσδήποτε με τη σύγχρονη τεχνολογία και τις μεθόδους της, δηλαδή με μια τεχνολογία, η οποία δεν στηρίζεται πλέον στη συνεργασία με τη φύση και στην «δέσμευση» των δυνάμεών της (όπως λ.χ. έκανε το πανί στου ιστιοφόρου στη δύναμη του ανέμου), αλλά σε μια επέμβαση στη δομή της και στην απελευθέρωση και μετάθεση της ενέργειας (έκρηξη, ηλεκτρισμός). Ωστόσο είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. Πρόκειται για μια συγκεκριμένη «στάση του ανθρώπου μέσα στον κόσμο»,[3] η οποία καθοδηγείται από το τεχνικό πνεύμα.[4]
 
Ο ΣΚ απαριθμεί μια σειρά βασικών γνωρισμάτων της Τεχνικής, όπως η επέμβαση στη δομή του ανόργανου κόσμου, η απώλεια του φυσιολογικού ελέγχου της πράξης, ο απρόσωπος σύνδεσμος προς την ύλη, η συμμετρική επανάληψη ως αντικατάσταση του σώματος, η αιτιολογική και μαθηματική σκέψη, ή η μεθοδική ανωνυμία της κατασκευής. Όμως το πιο θεμελιώδες χαρακτηριστικό του τεχνικού πνεύματος είναι οπωσδήποτε η έξω-ηθική ιεράρχηση της ανθρώπινης μέριμνας, όπου πρώτιστο μέλημα καθίσταται η αποδοτικότητα και η αποτελεσματικότητα. Υπό το κράτος του πνεύματος αυτού δηλαδή, εάν κάτι είναι δυνατόν να το φτιάξουμε, ή να το πράξουμε, θα το φτιάξουμε ή θα το πράξουμε με αυτό το κριτήριο, χωρίς να μας απασχολούν παράμετροι ηθικού τύπου, οι οποίοι θεωρείται μάλιστα ότι επιδρούν ανασταλτικά στην «τεχνική πρόοδο»: «Για πρώτη φορά ο άνθρωπος είναι δυνατόν να ορίσει την πράξη του χωρίς να υπολογίσει ηθικά κριτήρια».[5]

Αυτό σημαίνει βέβαια ότι εγκαθιδρύεται για πρώτη φορά μια περιγραφή του κόσμου  (και του ανθρώπου εννοείται) και μια ιδεολογική θεώρησή του, η οποία δεν βλέπει εντός του παρά μόνο δυνάμεις. Εάν όμως η δύναμη τεθεί ως η προϋπόθεση των ανθρώπινων επιδιώξεων και αν οι επιδιώξεις των ανθρώπων παρουσιαστούν ως αναγκαίο ή αναπότρεπτο επακόλουθο της δύναμης, τότε μόνον «ό,τι θεμελιώνει την δύναμη, ισχύει ως πρώτη αξία».[6] Και καθώς η ισχύς καθίσταται η υπέρτερη όλων των αξιών, η ίδια η γνώση, προκειμένου να αναγνωριστεί ως πραγματική γνώση, καλείται να συμπέσει με τη δύναμη πράγμα που πολύ απλά σημαίνει ότι ως πραγματική γνώση γίνεται πλέον αποδεκτή μόνον η κάθε είδους τεχνογνωσία.

Το τεχνικό πνεύμα ορίζει λοιπόν σήμερα την συμπεριφορά και τη σκέψη, τις επιδιώξεις και τα κριτήρια, την πράξη και τη θεωρία, και «μεταβάλλει το πνευματικό περιεχόμενο του ανθρώπου»,[7] υποδεικνύοντας τον τρόπο δια του οποίου δημιουργούνται τα σύγχρονα προβλήματα και τη μέθοδο της επίλυσής τους σαν να πρόκειται σε κάθε περίπτωση για τεχνικά προβλήματα. 

Αυτό το πνεύμα έχει σε τέτοιο βαθμό επικρατήσει ώστε, σήμερα, ένα πρόβλημα δεν θεωρείται σοβαρό και άξιο προσοχής εάν δεν είναι ή δεν μπορεί να ιδωθεί κάτω από αυτό το τεχνικό πρίσμα. Γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο, λέει ο ΣΚ, πλανώνται οικτρά όσοι θεωρούν την Τεχνική σαν κάτι το «ουδέτερο» βαστώντας την ιδέα ότι το όλο θέμα εξαρτάται από το πώς θα τη χρησιμοποιούμε (και ποιοι: οι «καλοί», ή οι «κακοί», «εμείς» ή οι «άλλοι»), όπως λεγόταν κάποτε για τα εργαλεία ότι «το μαχαίρι μπορεί να σκοτώσει, αλλά και να κόψει το ψωμί».


Πώς εδραιώθηκε το τεχνικό πνεύμα

Πώς όμως το τεχνικό πνεύμα βρήκε έδαφος μέσα στον άνθρωπο, στις ανθρώπινες κοινωνίες, ώστε να αναδυθεί και να επικρατήσει; Η απάντηση του ΣΚ έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και μπορεί να συνεισφέρει, μαζί με τις σχετικές απαντήσεις των άλλων στοχαστών της Τεχνικής, σε μια διαυγέστερη εικόνα του ζητήματος.

Είναι δεδομένο βέβαια ότι η Τεχνική, όπως την περιγράψαμε, «υπήρξε ιστορικό επακόλουθο ενός ορισμένου πολιτιστικού πνεύματος· και αυτό πρέπει να τονιστεί ιδιαιτέρως, διότι η σημερινή ανακατασκευή του υλικού και του πνευματικού κόσμου σε οικουμενική κλίμακα είναι αδιανόητη εάν δεν εξεταστεί αναφορικώς προς τους ιστορικούς όρους, τους οποίους δημιούργησε στην πνευματική της εξέλιξη η Ευρώπη».[8] Το τεχνικό πνεύμα, είναι γνωστό, γεννήθηκε στην περιοχή του πλανήτη μας που ονομάζουμε Ευρώπη, δυτική Ευρώπη ακριβέστερα. Είναι σαφώς γέννημα του λεγόμενου δυτικού πολιτισμού. Αυτός ήταν το ευνοϊκό υπέδαφός της, το θερμοκήπιο στο οποίο άνθισε και από το οποίο απλώθηκε στον κόσμο. Με ποιον τρόπο; 

Ο ΣΚ καταρχάς συνδέει την προέλαση του τεχνικού πνεύματος με αυτό που ονομάζει «η ευρωπαϊκή αποπνευμάτωση» του κόσμου, μια ιστορική διαδικασία μέσω της οποίας «η πράξη απέβαλε τη θρησκευτική της αναφορά».[9] Διότι, για να επικρατήσει η Τεχνική, «έπρεπε να μεταβληθούν οι πνευματικοί όροι της σχέσης του ανθρώπου προς την φύση»:[10] «έπρεπε η φύση να απωλέσει τον ιερό της χαρακτήρα, το βέβηλο και το άγιο να μην σταθμίζουν πια την συμπεριφορά, η γνώση να συμπέσει προς τη δύναμη, και ο άνθρωπος να σταθεί ενώπιον αντικειμένων, τα οποία υπάρχουν για να αποδεικνύουν δεσμευόμενα την υπεροχή του ανθρώπου έναντι της φύσης, δηλαδή ό,τι άλλοι πολιτισμοί θεώρησαν ως ύβριν».[11]

Βεβαίως ο ΣΚ δεν αρκείται στη διακήρυξη, αλλά εκθέτει βήμα προς βήμα, με πλήθος παραδειγμάτων και τεκμηρίων (που δανείζεται ακόμα και από τον στενότερα τεχνικό τομέα) το δεσμό της επικράτησης του τεχνικού πνεύματος με τη περιπέτεια του ευρωπαϊκού πνεύματος, εντός της οποίας κατέρρευσαν προηγούμενες αναστολές έναντι της τεχνικής «απελευθέρωσης». Ο κύριος όρος γι’ αυτό, υπήρξε κατ’ αυτόν το γεγονός ότι στο χώρο της πρώην δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας επικράτησε ένας Χριστιανισμός, που δεν αναδύθηκε από τα κάτω, σε μια ζωντανή σχέση με τις υπάρχουσες μορφές ζωής όπως συνέβη, εξηγεί, στη χριστιανική Ανατολή, αλλά επιβλήθηκε από τα πάνω, δια της βίας των ισχυρών, ή για λόγους πολιτικών σκοπιμοτήτων, μέσω διαταγμάτων. Σε αυτό το θέμα αφιερώνει όλο το δεύτερο και τρίτο κεφάλαιο του Β’ μέρους του ΚΤΠ και πολλές σελίδες στο ΕΤ (π.χ. στο άρθρο «Το ανάστημα της εποχής», σσ. 23-43).

Δι’ αυτού του τρόπου, διαπιστώνει, παρατηρήθηκε στον ευρωπαϊκό χώρο ένας δραματικός διχασμός μεταξύ θρησκείας και ζωής, στον οποίο η Δύση οφείλει τον ιδιαίτερο ιστορικό χαρακτήρα της και ο οποίος εκφράστηκε με πολυποίκιλους άλλους διχασμούς, όπως λ.χ. ως ένας διχασμός μεταξύ φυσικού και υπερφυσικού, καθώς και μεταξύ πραγματικού και υπερβατικού κόσμου, ή επίσης ως διχασμός μεταξύ κλήρου και λαού, στο βαθμό που «η πνευματική ζωή έλαβε εκεί επαγγελματικό χαρακτήρα, ώστε να παρουσιαστεί ως ειδίκευση ορισμένων ανθρώπων, της ιεραρχίας του κλήρου».[12]

Αποτέλεσμα αυτού του εσωτερικού διχασμού του δυτικοευρωπαϊκού κόσμου ήταν ότι:
  • «παρουσιάστηκε το περίεργο φαινόμενο, η θεία τάξη να καταλύει όλα όσα η παράδοση [των λαών εκείνων] είχε θεωρήσει ως αναγκαία»· ώστε
  • «για να πιστέψει κανείς, έπρεπε να εγκαταλείψει ό,τι γνώριζε χάριν μιας υπόσχεσης, την οποίας η εκπλήρωση δεν ήταν δυνατή επί της γης»[13] και έτσι
  • «προέκυψε μεταξύ Θεού και φυσικού κόσμου μια συνεχώς εντεινόμενη αντιδικία»·[14] καθώς
  • ο Θεός τοποθετήθηκε εκτός κόσμου, ο δε άνθρωπος ρίχτηκε στην περιοχή του βέβηλου,
  • με χαρακτηριστικό σύμπτωμα «ο άνθρωπος να εκτείνεται παντού μεταξύ δυο τάσεων, που η μια αποκλείει την άλλη»,[15]
  • με κορυφαία τη δραματική αμφιταλάντευση του δυτικοευρωπαίου μεταξύ Θεού και Διαβόλου, η οποία συγκλόνισε την πνευματική ζωή της Ευρώπης για περισσότερα από 1000 χρόνια, σπέρνοντας εντός της έναν εξαιρετικό δυναμισμό αλλά συνάμα και μια τρομερή αγωνία.

Μέσα από αυτή την ιστορική περιπέτεια,
  • η ανθρώπινη ζωή κατέληξε να αποστραφεί μια θρησκευτική ιδέα, η οποία έτεινε να την θέλει απλό παιχνίδι στα χέρια ανελέητων «ανώτερων δυνάμεων»· και
  • ο Ευρωπαίος, «κατ’ αντίθεση προς την Ανατολή»μ[16] ήρθε να προσκολληθεί στην πράξη ως εργασία, ως μια «πράξη κατ’ επιταγήν, η οποία ανελάμβανε να στηρίξει πνευματικά τη ζωή του»[17] και στην οποία κλήθηκε να επενδύσει το νόημα της ζωής του και την αυτοπραγμάτωσή του.
Κατ’ αυτό τον τρόπο, η εργασία περιβλήθηκε τον αποτρόπαιο μανδύα μιας στρεβλής ηθικότητας, που την έβλεπε, για τον μεν απλό λαό τόσο πιο «ενάρετη» όσο πιο καταναγκαστική, για δε τις ανώτερες τάξεις, τόσο πιο «θεάρεστη» όσο πιο κερδοφόρα αποδεικνυόταν.

Γράφει χαρακτηριστικά ο ΣΚ : 

«Αν όμως τους εκλεκτούς του Θεού χαρακτήριζε η επιτυχία των έργων τους, το επάγγελμα δεν ήταν πια απλώς η δυνατότητα της διατροφής, αλλά παρουσιαζόταν αυτομάτως ως ο βασικός τρόπος αποδείξεως του γεγονότος ότι ο άνθρωπος δεν ανήκει σε όσους μισεί ο Θεός. (…) Η επαγγελματική επιμέλεια είναι ευεργεσία του Θεού, γράφει ο Καλβίνος. (…) Η αγωνία ότι δεν ανήκουν στους ευλογημένους, μια υποψία η οποία δεν ήταν δυνατόν να εξαφανιστεί αν δεν κατορθώσουν να βελτιώσουν ακόμα περισσότερο την κοινωνική τους θέση, υποχρέωσε για πρώτη φορά ανθρώπους να γίνουν εθελοντές καταναγκαστικής εργασίας. (…)   Στην Αγγλία ο Πουριτανισμός τάχθηκε αναφανδόν υπέρ του σχηματισμού κεφαλαίου. (…) “Σου επιτρέπεται να εργαστείς για να γίνεις πλούσιος προς χάρη του Θεού και όχι να πλουτίσεις για τη ζωή της σαρκικής ηδονής και αμαρτίας”. Οι “αυτοδημιούργητοι” πίστεψαν, ότι είχαν σαν σκοπό με το παράδειγμα και την τάξη τους, την οποία επέβαλαν σε όσους εξαρτιόνταν από αυτούς με συμβάσεις εργασίας, να οδηγήσουν την κοινωνία στην οδό της ηθικής. (…) Η κατάσταση αυτή, όχι μόνο δεν ανησύχησε την θρησκευτική συνείδηση, αλλά υπήρξεν ανάλογος της απαιτήσεώς της να θεωρηθεί η συνεχής εργασία ως κύριος σκοπός του ανθρώπου. (…) Συνέβη λοιπόν, διευθύνσεις ορφανοτροφείων να ενοικιάζουν ανηλίκους σε ιδιοκτήτες εργοστασίων ιδίως της αραιοκατοικημένης βόρειας Αγγλίας και να αποστέλλουν συνεχή φορτώματα δια του σιδηροδρόμου, αλλά και γονείς να νοικιάζουν, υπό την γενική επιδοκιμασία, τα παιδιά τους για να εργάζονται σε ανθρακωρυχεία ή κλωστήρια 10 έως 14 ώρες ημερησίως, έστω κι αν δεν είχαν υπερβεί το έβδομο έτος της ηλικίας τους!  (…) Κατ’ αυτό τον τρόπον, η αξία της εργασίας κατήλθε στο ένα τρίτο της αξίας της περί τα τέλη του Μεσαίωνα. (…) Και αυτή η πουριτανική αξίωση, μέχρι τα μέσα σχεδόν του 20ου αιώνα έπειθε ακόμα και τον Χένρι Φορντ, ότι η βιομηχανική δράση του αποτελεί υπηρεσία στην ανθρωπότητα».[18]

Θα λέγαμε λοιπόν ότι ήταν μοιραία η εξέγερση εναντίον μιας τόσο στρεβλής ηθικότητας, που ερχόταν να συνδράμει τόση σκληρότητα ντύνοντάς την με θρησκευτικό προσωπείο. Έτσι, τελικώς, η ανθρώπινη μέριμνα και πράξη οδηγήθηκε στη δυτική Ευρώπη να χάσει την θρησκευτική της αναφορά και, αποσυνδέοντας τις ανθρώπινες δυνατότητες από κάθε ηθικό ερώτημα, να αξιολογείται (και να νομιμοποιείται) απλώς και μόνο στη βάση της τεχνικής δεινότητας και αποτελεσματικότητάς της. 

Να πώς γεννήθηκε και εδραιώθηκε το τεχνικό πνεύμα, εφόσον «η εξάντληση του ανθρώπου σε ό,τι είναι δυνατόν να κατασκευαστεί, αυτή η μεγάλη κατεύθυνση της ιστορίας μετά την ανατολή του βιομηχανικού αιώνα, έδωσε στην τεχνική προσδοκία θρησκευτική ένταση».[19]

Πώς το τεχνικό πνεύμα αλλάζει δραματικά τον άνθρωπο

Είδαμε λοιπόν τη σημασία της «αποπνευμάτωσης του κόσμου», την καταφυγή του ανθρώπου στην «βέβηλη πραγματικότητα», την επακόλουθη επένδυση της «κατ’ επιταγήν εργασίας» με θρησκευτική περιωπή και την τελική αποτίναξη και αυτής της περιωπής υπέρ της εξύψωσης της Τεχνικής και του τεχνικού πνεύματος στο βάθρο ενός «μεσσία όλων των δυνατών και των ανομολόγητων οραματισμών υπεράνω και της προσδοκίας, και της φαντασίας», όπως γράφει ο ΣΚ στο Η Σημερινή Γλώσσα.

Με ποιον τρόπο η επικράτηση του τεχνικού πνεύματος συνιστά ένα κοσμοϊστορικό γεγονός, το οποίο αλλάζει δραστικά τον ίδιο τον άνθρωπο, θα το αντιληφθούμε καλύτερα εξετάζοντας δυο από τα χαρακτηριστικά του τεχνικού πνεύματος, που αφορούν καταλυτικά στην παρουσία του ανθρώπου στον κόσμο. 

α. Αποδιάρθρωση του λόγου και της γλώσσας μέσω της αντιστροφής μέσων-σκοπών

Το πρώτο είναι η αντιστροφή της σχέσης μέσου-σκοπού, η οποία συντελείται άπαξ και η τεχνική δυνατότητα εμπεδώνεται ως αξία καθεαυτή. «Στο λυκαυγές του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού», επισημαίνει ο ΣΚ, «τα τεχνικά μέσα αποκτούν μια δική τους αίγλη, την οποία τους προσδίδει θεωρητικά, εξυμνώντας τα, ο Ρότζερ Μπέικον (1214-1294 μ.Χ.) μιλώντας περί καθαρώς τεχνικώς εφευρέσεων».[20]

Πράγματι, με τον εγκλωβισμό της πράξης στο αποκλειστικό κριτήριο της αποδοτικότητας και της αποτελεσματικότητας, το τεχνικό μεσον «αναλαμβάνει μια υπηρεσία μεταφυσικού χαρακτήρα»[21] ακριβώς επειδή ενσαρκώνει την ιδανική, για το τεχνικό πνεύμα, σύμπτωση της γνώσης με τη δύναμη. Τότε, τα εργαλεία παύουν να έπονται του ανθρώπινου ενδιαφέροντος, το οποίο έρχονταν ως μέσα να υπηρετήσουν. «Το ερώτημα δεν είναι αυτή την φορά: πώς θα πετύχω ό,τι θέλω, αλλά: πώς θα προσαρμόσω την θέλησή μου σε ό,τι πετυχαίνω και είναι δυνατόν να πετύχω. Αντί να ζητώ τα μέσα για τον παρόντα σκοπό, ζητώ σκοπούς για τα παρόντα μέσα. Ενώ προηγουμένως η πρόθεση καθόριζε την μέθοδο, η μέθοδος καθορίζει τώρα την πρόθεση».[22] «Το πρόβλημα της Τεχνικής δεν είναι πώς θα ευρεθεί ό,τι λείπει, αλλά ο τρόπος της αξιοποίησης του δυνατού».[23]

Κατ’ αυτό τον τρόπο όμως, «αντιστρέφεται η σχέση της εντολής μεταξύ ανθρώπου και πράγματος».[24] Αντί ο λόγος να ορίζει την πράξη, η τεχνική πράξη επιβάλλει την πράξη και ορίζει τον λόγο. Σήμερα, συμβαίνει λοιπόν να «περιαυτολογούν τα πράγματα, αυτά να υπαγορεύουν τους λόγους και να επιβάλλουν την πράξη των ανθρώπων, κι η γλώσσα να γίνεται ο τρόπος με τον οποίον ο άνθρωπος παρακάμπτει τον άνθρωπο».[25]

Η υποστολή όμως του λόγου και η αποδιάρθρωση της γλώσσας συνεπάγεται ότι:
  •  ο ανθρώπινος βίος παρωθείται να κινηθεί στο ελάχιστο διάστημα μεταξύ ερεθίσματος και αντίδρασης, να τεθεί κατά κάποιον τρόπο με τους όρους της «αυτόματης αντίδρασης» (reflex)·
  • «τα πράγματα ονομάζουν τον άνθρωπο, τον κατατάσσουν, του υποδεικνύουν τι λείπει και πώς θα συμπληρωθεί, τον επισκευάζουν, τον απλοποιούν, τον διαιρούν, τον πολλαπλασιάζουν και τον συναθροίζουν, του τοποθετούν στο μέτωπο μια ετικέτα»· [26] και έτσι
  • η γλώσσα παύει «στην εποχή μας να εκφράζει τον αυθορμητισμό ή την οδηγία της παράδοσης στα θέματα της ζωής και εκφράζει μόνο την διάθεση των τεχνικών αντικειμένων και τους ειδικούς όρους ζωής, που αυτά επιβάλλουν»·[27] οπότε,
  • δεν «κατορθώνει σήμερα να συνέχει τον άνθρωπο»,[28] παρά εγκαταλείπεται στο να «υποσημειώνει απλώς τα γεγονότα, τα οποία βασικώς λέγονται χωρίς τη βοήθεια της γλώσσας». [29]
β. Η αποπροσωποποίηση του ανθρώπου 

Από εδώ λοιπόν, ερχόμαστε στο δεύτερο θεμελιώδες χαρακτηριστικό του τεχνικού πνεύματος, που τονίζει ο ΣΚ. Είναι η προελαύνουσα αποπροσωποποίηση του ανθρώπου, που εξηγεί άλλωστε για ποιο λόγο «ο διαφορισμός της επιφάνειας των τεχνικών πραγμάτων γιορτάζει τις μεγάλες του στιγμές εκεί όπου ο κοινωνικός βίος δεν κατόρθωσε να δημιουργήσει το πρόσωπο».[30]

Πράγματι, η περιστολή της ομιλίας στο ρόλο της «υποσημείωσης των γεγονότων» συνεπάγεται ότι ο άνθρωπος αρχίζει να απουσιάζει από την ύπαρξή του, δεδομένου ότι «στη γλώσσα εσωτερικεύεται ο άνθρωπος».[31] Χάνουμε δηλαδή το εσωτερικό μας έρεισμα, αφού δεν μπορούμε να δώσουμε λόγο δικό μας στην ύπαρξή μας: «Οι λόγοι σήμερα προκύπτουν και θέλουν να διατηρηθούν ή να επικρατήσουν, χωρίς να χρειάζονται προσωπική υποστήριξη, ούτε την εμπειρία των άλλων». [32]

Εφόσον όμως χάνεται αυτό που δίνει στους λόγους υπεύθυνο βάθος, μαρτυρία του προσώπου, μια όψη της προσωπικής του ουσίας, προκύπτει «χάσμα ανάμεσα στα λόγια και στην ουσία του λόγου». [33]

γ. Κατάλυση του διαλόγου και επιθετική ασυνεννοησία

Αποτέλεσμα, να μαστίζεται ο σημερινός άνθρωπος από ένα «ψυχικό λιμό, στον οποίο του απαγορεύεται να ενσαρκωθεί στην ύλη ή να συναντήσει τους άλλους ως πρόσωπα, [και ο οποίος ψυχικός λιμός] δίνει στη γλώσσα ένα ακαταλόγιστο δυναμισμό, κάνει τον λόγο αιχμηρό και άκαμπτο, σαν να είχε μόνο σκοπό, όταν πρέπει να εκφραστεί, την εκμηδένιση όσων τολμήσουν να τον κρίνουν».[34]

Πράγματι, δεδομένου ότι «έργο της γλώσσας ήταν και είναι η σύνδεση του ανθρώπου προς τον άνθρωπο και η δημιουργία χώρων ενανθρωπήσεως»,[35] με την αποδιάρθρωσή της «οι ερωτήσεις τίθενται κατ’ εντολήν των πραγμάτων, [οι] ερωτώντες δεν εννοούνται ως εγώ και συ»[36], δηλαδή ως σχέση μεταξύ προσώπων, και ο ουσιαστικός διάλογος αντικαθίσταται από την «επιθετική ασυνεννοησία». [37]

Πρόκειται για αδήριτη συνέπεια του γεγονότος ότι ο άνθρωπος αδυνατεί πλέον «να προσφέρει την εγγύηση της εμπειρίας του, αλλά και να δεχτεί την εγγύηση μιας άλλης προσωπικής εμπειρίας. Όταν όμως η γλώσσα δεν διαθέτει αντίκρισμα, τότε τίποτα δεν εμποδίζει τους ανθρώπους να μεγεθύνουν αυθαίρετα την πραγματικότητα και, όταν συνομιλούν, να εκπροσωπούν μια υπόθεση που δεν είναι απαραίτητο να συμπίπτει με τις άλλες, παράλληλους διπλασιασμούς του κόσμου».[38]

Στο τέλος, «οι περισσότεροι των τεχνικών ανθρώπων, εάν ήταν δυνατόν, θα απέφευγαν την ομιλία, έχοντας στη διάθεσή τους πράγματα, τα οποία τους ενσαρκώνουν καλύτερα απ’ ό,τι θα πετύχαινε η γλώσσα».[39]

Το διακύβευμα των καιρών

Το διακύβευμα επομένως του καιρού μας εμφανίζεται κάτω από τον εξαιρετικά δύσκολο όρο ότι έχει να κάνει με το ζήτημα της Τεχνικής, που μας καλεί να εξετάζουμε και να επιλύουμε τα πάντα κάτω από μια τεχνική σκοπιά, ενώ την ίδια στιγμή το μοναδικό πρόβλημα που δεν επιδέχεται κατά κανένα τρόπο τεχνική αντιμετώπιση και επίλυση είναι ακριβώς η ίδια η Τεχνική!
 
Πώς λοιπόν θα μπορούσαμε να σταθούμε απέναντι στο πρόβλημα της Τεχνικής με τρόπο που να μην ενσωματώνεται σε αυτήν και να μην επαναφομοιώνεται από αυτήν; Πώς θα μπορούσαμε να την δούμε χωρίς τους δικούς της όρους; Διαθέτουμε άραγε μια πηγή, από την οποία θα μπορούσαμε να αντλήσουμε τις δυνάμεις που απαιτούνται για να «απομαγεύσουμε» την Τεχνική και να αναπροσανατολίσουμε τις προτεραιότητές μας;

Δεν θα απαντήσω εδώ σε αυτό το ερώτημα, στο μπορούμε να συνοψίσουμε τη μεγάλη πρόκληση των καιρών μας. Αρκούμαι, κλείνοντας, να παραθέσω μερικά λόγια του ίδιου του ΣΚ, από συνέντευξή του το 1970 με τίτλο «Ο Θεός και η εποχή μας», στα οποία μπορούμε να ανιχνεύσουμε την δική του απάντηση. Ας τα ακούσουμε κι ο καθένας ας τα αξιολογήσει: 

«Άλλοτε το ηθικό νόημα της αγάπης ήταν να δώσεις τον δεύτερο χιτώνα σου σε εκείνον, που δεν είχε κανένα. Σήμερα βρισκόμαστε σε μια εποχή αλληλεπίδειξης και χιτώνων και πολλών πραγμάτων, τα οποία παρουσιάζονται ως προσωπικά μας γνωρίσματα. (…) Τώρα, η αγάπη οφείλει να σπάσει τις κλειδαριές με τις οποίες ο άνθρωπος της εποχής μας εμποδίζει πριν απ’ όλα την δική του είσοδο στην ψυχή του. Αντιλαμβάνομαι την αγάπη ως φιλοσοφική συμπαράσταση, ως πνευματική προσφορά του ανθρώπου στον άνθρωπο. Αν η αγάπη θα επιζήσει, θα οφείλεται στην φιλοσοφία. Κι αν η φιλοσοφία θα επιζήσει, θα οφείλεται στην αγάπη. (…) Σήμερα, το πρόβλημα της ιστορικής συνείδησης, της σχέσης του ανθρώπου προς τον άνθρωπο, διαδέχεται στη φιλοσοφία την ερώτηση για την ουσία των όντων. Αποστολή της φιλοσοφίας είναι να παρουσιάσει την αθέατη όψη της ψυχής. Είμαι της γνώμης ότι για τη θεωρία και την πίστη, ανατέλλει αυτήν την ιστορική ώρα μια εποχή αδελφικής συμπαράστασης στον άνθρωπο».[40]


Σημ. HS Είναι το κείμενο ομιλίας μου σε αφιέρωμα στον Σπύρο Κυριαζόπουλο από τον φιλοσοφικό κύκλο της ενορίας Αγίου Νικολάου Ραγκαβά, το οποίο εμψυχώνει ο καλό φίλος Γιώργος Κρανιδιώτης. Οι υποσημειώσεις υπάρχουν εδώ.

4 σχόλια:

B.H είπε...

Πολύ καλός. Καλή και η περίληψη και απλοποίηση διότι πρόκειται για δυσνόητο στοχαστή.

JohnHollowsky είπε...

Χαίρομαι ιδιαίτερα που σου άρεσε!!!
Ο Κυριαζόπουλος ήταν σπουδαίος.

DD είπε...

Πολύ καλό κείμενο!

JohnHollowsky είπε...

Ευχαριστώ!!!

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...

Ετικέτες

1000 ρέγγες (7) 1100 (1) 1789 (2) 1837 (1) 1846 (1) 1848 (1) 1850 (1) 1871 (1) 1900 (2) 1907 (1) 190cm (4) 1917 (12) 1919 (1) 1936 (2) 1939 (1) 1940 (1) 1943 (2) 1944 (1) 1946 (1) 1947 (1) 1950 (2) 1952 (1) 1957 (1) 1965 (3) 1967 (1) 1968 (5) 1969 (1) 1978 (2) 1980 (1) 1983 (1) 2003 (1) 2006 (1) 2008 (9) 2015 (1) Α. Μπορντίγκα/A. Bordiga (1) Α. Σβιατόγκορ/А. Святогор (1) Α.Ι. (7) Α.Κέννυ/A. Kenny (1) Α.Κοντ/A.Comte (1) Α.Ντ.Μονκρετιέν/A.de Montchretien (1) αγάπη (5) Αγγλία (3) Αγία Πετρούπολη (1) Αδάμ Σμιθ/Adam Smith (9) Αθήνα (13) Αιδ. Μπίλι/Rev Billy (1) Άινσταϊν (1) Αισχύλος (1) Άκης Πάνου (1) Ακρόπολη (2) Αλαίν Καγιέ/Alain Caillé (1) Άλαν Τιούρινγκ/Alan Turing (2) Άλασνταιρ Μακιντάιρ/Alasdair MacIntyre (1) Αλβέρτος ο Μέγας (1) Αλέκα Παπαρήγα (1) Αλέξανδρος Κοζέβ/Alexandre Kojève (2) Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1) Αλέξανδρος Σμέμαν/Александр Шмеман (1) Αλέξανδρος Σοκούροφ/Алекса́ндр Соку́ров (1) Αλέξανδρος Τομπάζης (1) Αλέξανδρος Τρόκκι/Alexander Trocchi (1) Αλεξάντερ Μπέρκμαν/Александр Беркман (3) Αλέξης Ασλάνογλου (2) Αλέξης Καλοφωλιάς (1) Αλέξης ντε Τοκβίλ/Alexis deTocqueville (3) αλήθεια (27) Αληthεια (2) Αλκιβιάδης (1) αλλοτρίωση (61) Αλμπέρ Καμύ/Albert Camus (2) Άλμπερτ Σπέερ/Albert Speer (2) Άλμπερτ Φίνεϊ/Albert Finney (1) Αλμπέρτο Καβαλκάντι/Alberto Cavalcanti (2) Άλμπρεχτ Ντύρερ/Albrecht Duhrer (1) Άλντους Χάξλεϊ/Aldus Haxley (1) Αλταμίρα (6) Αλφειός (1) Αναξίμανδρος (1) ανάπτυξη (17) αναρχισμός (10) Ανδρέας Εμπειρίκος (1) Ανδρέας Παπανδρέου (1) ανθρώπινα πιράνχας (32) ανθρωπολογία (1) Άννα Άρεντ/Hannah Arendt (8) Άννα Ιβάνοβνα Μπελιάι/Анна Ивановна Беляй (1) Άννα Κοκκίνου (1) Ανρί Ντεμπριγιώ/Henry Debrillaut (1) Ανρί Λεφέβρ/Henri Lefebre (4) Ανρί Μισώ/Henry Michaux (2) Άνσελμ Γιάπε/Anselm Jappe (1) Άνταμ Κέρτις/Adam Curtis (1) Αντίνοος (1) Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ/Antoine de Saint-Exupéry (1) Αντρέ Κερτέζ/André Kertész (1) Αντρέ Ορλεάν/André Orléan (5) Άντυ Γουώρχολ/Andy Warhol (2) Αντώνης Κουτρουμπής (1) αξία (13) Άρβο Περτ/Arvo Pärt (2) Αργυριάδης-Καλούμενος-Μπάτσης (1) Άρης Αλεξάνδρου (3) Άρης Κωνσταντινίδης (1) Άρης Μπερλής (1) Άρθουρ Λένινγκ/Arthur Lehning (1) Αρθούρος Σοπενχάουερ/Arthur Schopenhauer (3) Αριστοτέλης (14) Άσγκερ Γιόρν/Asger Jorn (21) Άυν Ραντ/Ayn Rand (3) Αφρική (2) Β. Γκ. Ζέμπαλντ/W. G. Sebald (2) Β.Α. Μότσαρτ/W.A/ Mozart (1) Βαγγέλης Αρτέμης (2) Βαλεντίν Βολόσινοφ/Валенти́н Воло́шинов (1) Βάλτερ Μπένγιαμιν/Walter Benjamin (6) Βανς Πάκαρντ/Vance Packard (2) Βασίλης Ηλιακόπουλος (2) Βασίλης Στρατιώτης (1) Βενετιά (1) Βενσάν Ντεκόμπ/Vincent (1) Βενσάν Ντεκόμπ/Vincent Descombes (16) Βέρνερ Χέρτσογκ/Werner Herzog (1) Βερολίνο (3) βία (20) Βιετνάμ (2) Βίκτωρ Μπούλλα/Виктор Буллаa (1) Βίκτωρ Ουγκώ/Victor Hugo (1) Βίκτωρ Σερζ/Ви́ктор Киба́льчич (1) Βίκτωρ Σκλόφκσι/Ви́ктор Шкло́вский (3) Βίκτωρ Φρανκλ/Victor Frankl (2) Βίλεμ Φλούσερ/Vilem Flusser (1) Βίνσεντ Μπράουν/Vincent Browne (1) βιοτεχνολογία (6) Βλαδίμιρος Λένιν/Влади́мир Ле́нин (6) Βλαντίμιρ Μαγιακόφκι/Влади́мир Маяко́вский (2) βοηθήματα μνήμης (11) Γαλλία (8) Γένεσις (1) Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος (4) Γερμανία (9) Γιάννηδες (1) Γιάννης Γρηγοριάδης (9) Γιάννης Ισιδώρου (4) Γιάννης Κάτρης (1) Γιάννης Πεδιώτης (3) Γιάννης Ρίτσος (3) Γιάννης Σκαρίμπας (3) Γιάννης Τσέγκος (1) Γιόζεφ Μπλοχ/Joseph Bloch (1) Γιόζεφ Ντίτζγκεν/Josef Dietzgen (1) γιορτή (18) Γιούργκεν Χάμπερμας/Jurgen Habermas (2) Γιόχαν Γκριμονπρέ/Johan Grimonprez (1) Γιόχαν Χουιζίνγκα/Johan Huizinga (3) Γιώργος Γαϊτάνος (1) Γιώργος Μακρής (1) Γιώργος Νικολαΐδης (1) Γιώργος Σεφέρης (2) Γιώργος Χαντζής (1) Γκ. Κ. Τσέστερτον/G.K. Chesterton (5) Γκ. Ράιλ/G. Ryle (1) Γκαίτε/Goethe (1) Γκέοργκ Ζίμελ/Georg Simmel (4) Γκετζ Άλυ/Götz Aly (1) Γκι Αμπέιγ/Guy Abeille (1) Γκίλμπερτ Ράιλ/Gilbert Ryle (2) Γκιόργκι Λίγκετι/György Ligeti (1) Γκιόργκι Λούκατς/György Lukács (4) Γκουίντο Καβαλκάντι/Guido Cavalcanti (1) Γκυ Ντεμπόρ/Guy Debord (23) Γκύντερ Άντερς/Günther Anders (9) γλώσσα (21) Γουάλας Στήβενς/Wallace Stevens (1) Γουδή (1) Γουίλιαμ Ήγγλετον/William Eggleton (1) Γουίλιαμ Μπάροους/William Burroughs (2) Γουίλιαμ Σαίξπηρ/William Shakespeare (3) Γούντι Άλλεν/Woody Allen (1) Γρηγόρης Βαλτινός (1) Δανία του Βορρά (2) Δανία του Νότου (5) Δελφοί (1) Δέσποινα Ζευκιλή (1) Δημήτρης Δημητριάδης (1) Δημήτρης Καραγιάννης (1) Δημήτρις Βεργέτης (1) δημιουργικότητα (8) Διεθνής (1) δικαιοσύνη (12) δοκιμασίες (3) Δουβλίνο (1) Δραπετσώνα (1) δυσφορία (30) Ε. Άνσκομπ/E. Anscombe (4) Ε. Βιλ/E. Will (1) Έ. Λ. Μάστερς / Ε. L. Masters (1) Ε.Ε. Κάμινγκς/E.E. Cummings (1) Ε.Χ. Γονατάς (1) Έζρα Πάουντ/Ezdra Pound (1) εικονική δημόσια σφαίρα (5) εικονογραφημένα κείμενα (10) εκπομπές (58) Ελβετία (1) Έλεν Κέλλερ/Helen Keller (1) Ελένη Ηλιοπούλου (1) Ελένη Μπέλλου (1) Ελευθερία (42) Ελευθεριακός (1) Ελίας Κανέττι/Elias Canetti (1) Εμίλ Μπενβενίστ/Emile Beneveniste (1) Εμίλ Ντυρκέμ/Emile Durkheim (1) Εμίλ Σιοράν/Emil Cioran (1) Έμιλυ Ντίκινσον/Emily Dickinson (2) Εμμανουήλ Καντ/Emmanuel Kant (2) Εμμανουήλ Λεβινάς/Emmanuel Levinas (3) Εμμανουήλ Μουνιέ/Emmanuel Mounier (1) Έντσο Τραβέρσο/Enzo Traverso (1) εξατομίκευση (45) εξέγερση (10) εξουσία (38) επανάσταση (25) επαναστατικός χαρτοπολτός (4) επιβίωση (5) επιστήμη (23) Έρασμος/Erasmus (1) εργασία (23) Ερίκ Σατί/Eric Satie (1) Έρικ Χομπσμπάουμ/Eric Hobsbaum (1) Έρνεστ Γκέλνερ/Ernest Gellner (1) Ερνστ Γιούνγκερ/Ernst Junger (2) Ερνστ Κασσίρερ/Ernst Cassirer (3) Ερνστ Μπλοχ/Ernst Bloch (1) ΕΡΩΔΙΟΣ (1) ΕΣΗΕΑ (2) ΕΣΣΔ (1) Ετιέν Ντε λα Μποεσί/Etien De la Boetie (1) Ευγένιος Ενρικέζ/Eugène Enriquez (1) Ευγένιος Ζαμιάτιν/Евге́ний Замя́тинn (1) Ευγένιος Ιονέσκο/Eugene Ionesco (1) ευρωπαϊκή προοπτική (49) ευτυχία (11) Ζ.-Ζ. Ρουσσώ/J.-J. Rousseau (1) Ζ.-Π. Βουαγιέ/J.-P. Voyer (5) Ζ.-Π. Ντιτέιγ/J.-P. Duteuil (1) Ζ.-Π. Ντυπουΐ/J.-P. Dupuy (1) Ζ.-Π. Σαρτρ/J.-P. Sartre (2) Ζακ Ελλύλ/Jacques Ellul (29) Ζακ Λακάν/Jacques Lacan (6) Ζακ Μπουβρές/Jacques Bouveresse (2) Ζακ Ντεριντά/Jacques Derrida (2) Ζακ Πρεβέρ/Jacques Prévert (2) Ζακ Σαπίρ/Jacques Sapir (2) Ζαν Ιτάρ/Jean Itard (1) Ζαν Μορώ/Jeanne Moreau (1) Ζαν Μπωντριγιάρ/Jean Baudrillard (1) Ζαν-Λυκ Γκοντάρ/Jean Luc Godard (3) Ζαν-Πιέρ Βερνάν/Jean Pierre Vernant (1) Ζαπατίστας (1) Ζάχα Χαντίντ/Zahā Ḥadīd (1) Ζάχος Παπαζαχαρίου (1) Ζεράρ Νταβί/Gerard Davy (1) Ζερμαίν Γκρηρ/Germaine Greer (1) Ζήσης Κοτιώνης (2) Ζήσης Σαρίκας (5) Ζιλ Ντελέζ/Gilles Deleuze (2) Ζιλ Ντωβέ/Gilles Dauve (1) Ζορ Βον/Zohr Vaughan (1) Ζύγκμουντ Μπάουμαν/Zygmunt Bauman (3) Ζυλ Ντωβέ/Gilles Dauvé (3) ζωή (45) Ζωρζ Μπατάιγ/Georges Bataille (1) ηθική (34) ΗΠΑ (19) Θανάσης Σβώλος (1) Θάτσερ/Thatcher (1) θέαμα/spectacle (13) Θένια Κουτρουμπή (1) Θεολόγος Βοσταντζόγλου (1) Θεός (16) Θεοφάνης Μελάς (2) Θεσσαλονίκη (2) Θήοντορ Ρόζακ/Theodore Roszak (1) θλίψη (12) Θοδωρής Χιώτης (1) Θόδωρος Ζιάκας (1) Θουκυδίδης (2) Ι.Θ. Κακριδής (1) Ίαν Χάκινγκ/Ian Hacking (2) Ιβάν Παβλόφ/Ива́н Па́влов (1) Ιβάν Τουργκένιεφ/Иван Тургенев (1) Ίγγα Κρεστενσεν/Inger Christensen (1) ιδρύματα τέχνης (7) ικέτες και ξένιοι (6) Ιλιάδα (1) Ιράν (1) Ισαάκ Μπ. Σίνγκερ/Isaac B. Singer (1) Ισπανία (1) Ισπαχάν (1) ιστορία (41) ισχύς (22) Ιχάμπ Χασσάν/Ihab Hassan (1) Ιωάννα Τσιβάκου (1) Ιωάννης ο Θεολόγος (1) Ιωσήφ Στάλιν/Ио́сиф Ста́лин (2) Κ.Π. Καβάφης (3) Κ.Σ. Λιούις/C.S. Lewis (4) Κάθλην Ρέιν/Kathleen Raine (1) καλλιτέχνες (24) Καλοκαίρι (8) Κάρελ Φουνκ/Karel Funk (1) Κάρεν Κίλιμνικ/Karen Kilimnik (1) Καρλ Γκέοργκ Μπύχνερ/Karl Georg Büchner (1) Καρλ Κορς/Karl Korsch (3) Καρλ Κράους/Karl Kraus (3) Καρλ Μαρξ/Karl Marx (33) Καρλ Πολάνυι/Karl Polanyi (2) Καρλ Σμιτ/Karl Schmidt (1) Καρλομάγνος (1) Κάρολος Δαρβίνος/Charles Darwin (1) Καρτέσιος/Descartes (7) Καταστασιακή Διεθνής/Internationale Situationniste (9) καταστασιακοί/situationnistes (20) Κατερίνα Αθανασίου (1) Κατερίνα Ηλιοπούλου (8) Κέβιν Κέλι/Kevin Kelly (2) Κεν Λόουτς/Ken Loach (1) Κεν Ρόμπινσον/Ken Robinson (1) Κένεθ Γκέργκεν/Kenneth Gergen (1) κενό (18) κεφαλαιοκρατία (37) Κίνα (1) Κλάους Κάρστενσον/Claus Carstensen (1) Κλερ Οζιάς/Claire Auzias (1) Κλωντ Λεβί-Στρώς/Claude Lévi-Strauss (4) Κομμούνα (1) κομμουνισμός (10) Κόνσταντ/Constant Niewenhuys (1) Κοπεγχάγη (1) Κόρα Ντάιαμοντ/Cora Diamond (1) Κορνήλιος Καστοριάδης (9) Κουρτ Βάιλ/Kurt Weil (1) Κουρτ Σβίττερς/Kurt Schwitters (1) κράτος (14) κρίση (32) Κριστιάν Ντελακαμπάιν/Christiane Delacampaigne (1) Κριστίν Λαγκάρντ/Christine Laguarde (1) Κριστόφ Κισλόφσκι/Krzysztof Kieslowski (1) Κρίστοφερ Λας/Christopher Lasch (4) Κροστάνδη (1) κυριαρχία (13) Κωνσταντίνος Καραμανλής (1) Κωνσταντίνος Ματσούκας (1) Κώστας Βάρναλης (1) Κώστας Δεσποινιάδης (4) Κώστας Κολημένος (1) Κώστας Παπαϊωάννου (7) Κώστας Χριστοδούλου (1) Κωστής Βελόνης (1) Κωστής Παπαγιώργης (2) Λ. Βίττγκενσταϊν/L. Wittgenstein (17) Λα Μετρί/ La Mettrie (1) Λάζαρος Αρσενίου (3) Λάκι Λουτσιάνο/Lucky Luciano (1) Λάμπρος Κωνσταντάρας (1) Λάο Τσε/老子 (1) Λαρς φον Τρίερ/Lars von Trier (1) λενινισμός (6) Λεξικό Κριαρά (1) Λεξικό Liddell-Scott (2) Λέο Στράους/Leo Strauss (1) Λεόν Βαλράς/Léon Walras (2) Λέσχη Φιλελεύθερης Ανάγνωσης (1) Λετονία (1) Λετριστές/Lettristes (1) Λέων Σεστώφ/Лев Шесто́в (2) Λέων Τρότσκι/Лев Тро́цкий (3) Λιούις Μάμφορντ/Lewis Mumford (10) λογική (3) Λογιόλα/Loyola (1) Λόγος (26) λογοτεχνία (25) Λονδίνο (3) Λουί Αραγκόν/Louis Aragon (1) Λουί Μαλ/Louis Mal (1) Λουΐ ντε Σαιν Ζυστ/Louis de Saint Juste (1) Λουί Ντυμόν/Louis Dumont (6) Λουίς Αλτουσέρ/Louis Althusser (1) Λουίς Μπουνιουέλ/Louis Buñuel (3) Λουσιέν Μαλζόν/Lucien Malson (1) Λουσίντα και Ντέιβις Μάτλοκ/L & D Matlock (1) Λυγκέας (2) Λωτρεαμόν/Lautréamont (7) Μ. Γκωσέ/M. Gauchet (1) Μάης '68 (1) Μάικ Κέλυ/Mike Kelley (1) Μάικλ Χάρντ/Michael Hardt (1) Μάκης Μηλάτος (1) Μακιαβέλλι/Machiavelli (4) Μάλκολμ Λόουρι/Malcolm Lowry (1) Μάλκολμ Χ/Malcolm X (1) μανιφέστα (65) Μανόλης Λαμπρίδης (1) Μανώλης Αναγνωστάκης (3) Μαξ Βέμπερ/Max Weber (2) Μαξ Ήστμαν/Max Eastman (1) Μαρακές (1) Μάρθα Γκέλχορν/Martha Gellhorn (1) Μαρί ντε Ενζέλ/Marie de Hennezel (1) Μαρίνα Τσβετάγιεβα/Мари́на Цвета́ева (3) Μάρσαλ Σάλινς/Marshall Sahlins (5) Μαρσέλ Μαριέν/Marcel Mariën (1) Μαρσέλ Μως/Marcel Mauss (1) Μαρσέλ Ντυσάν/Marcel Duchamp (1) Μάρτζορι Πέρλοφ/Marjorie Perloff (1) Μάρτζορι Ρόουλινγκ/Marjorie Rowling (1) Μάρτιν Λούθερ Κινγκ/M.L. King (1) Μάρτιν Μπούμπερ/Martin Buber (1) Μάρτιν Χάιντεγγερ/Martin Heidegger (5) μελαγχολία (5) Μελούνα (1) Μέριλυν (1) Μεσαίωνας (7) Μέση Ανατολή (1) μεταμοντέρνο (10) μεταμορφωτική δύναμη (34) μηδέν (11) μηδενισμός (35) Μηνάς Εμμανουήλ (1) Μίλτος Θεοδοσίου (2) Μίλτος Σαχτούρης (2) Μίλτων Φρίντμαν/Milton Friedmann (1) Μιριέλ Μπαρμπερί/Muriel Barbery (1) Μισέλ Αλιετά/Michel Aglietta (1) Μισέλ Ουελμπέκ/Michel Houellebecq (3) Μισέλ Πικολί/Michel Piccoli (1) Μισέλ Σερ/Michel Serres (1) Μισέλ Τουρνιέ/Michel Tournier (2) Μισέλ Φουκώ/Michel Foucault (11) ΜΙΤ (1) Μίχαελ Λέβι/Michael Loewy (2) Μιχαήλ Θερβάντες/Miguel Cervantes (1) Μιχαήλ Μπακούνιν/Михаил Бакунин (2) Μιχαήλ Μπαχτίν/Михаи́л Бахти́н (1) Μιχαηλάγγελος Αντονιόνι/Michelangelo Antonioni (2) Μιχάλης Πάγκαλος (1) Μόμπυ Ντικ (1) Μόρις Ντρούρι/Maurice Drury (1) μουσική (36) Μουσταφά Καγιάτι/Mustafa Khayati (1) μοφερισμός/mofferism (6) Μπαρούχ Σπινόζα/Baruch Spinoza (1) Μπάρυ Άνσγουωρθ/Barry Unsworth (1) Μπέλα Ταρ/Béla Tarr (1) Μπέρναρντ Μάντεβιλ/Bernard Mandeville (1) Μπέρτολντ Μπρεχτ/Bertold Brecht (3) Μπίφο Μπεράρντι/Bifo Berardi (2) Μπλεζ Πασκάλ/Blaise Pascal (1) Μπομπ Ντύλαν/Bon Dylan (1) Μπρέτον Γουντς (1) Μπριζίτ Μπαρντό/Brigitte Bardot (2) Μύκονος (1) μυστικισμός (1) Μωρίς Μερλώ-Ποντύ/Maurice Merleau-Ponty (2) Ν.Α. Μπερντγιάεφ/ Н/ А. Бердя́ев (1) Ν.Γ. Πεντζίκης (1) ναζιστοφασισμός (29) ναρκισσισμός (10) Νασρεντίν Χότζας (1) ναυαγοί (2) Νέα Ζηλανδία (1) Νέα Υόρκη (2) Νεάντερταλ (1) νεοφιλελευθερισμός (12) Νίκος Εγγονόπουλος (3) Νίκος Ζαχαριάδης (2) Νίκος Καρούζος (4) Νίκος Μπελογιάννης (1) Νίκος Σκοπλάκης (1) Νίκος Buccanier Κούρκουλος (6) Νόαμ Τσόμσκι/Noam Chomsky (1) Νόρμπερτ Ελίας/Norbert Elias (1) νους (24) Νούτσιο Όρντινε/Nuccio Ordine (1) Ντ. Ουίγκινς/D. Wiggins (2) Ντ. Χάνκοκ/D. Hancock (1) Ντέιβιντ Λυντς/David Lynch (3) Ντέιβιντ Μπομ/David Bohm (1) Ντέιβιντ Ρικάρντο/David Ricardo (4) Ντέιβιντ Χιούμ/David Hume (4) Ντέσμοντ Μόρις/Desmont Morris (1) Ντμίτρι Πρίγκοφ/Дми́трий При́гов (1) Ντον Ντελίλο/Don Delillo (2) Ντόναλντ Γουίνικοτ/Donald Winnicott (2) Ντονέλα Μήντοους/Donella Meadows (1) Ξενοδοχείο των Ξένων (2) Ξενοφών (3) ξεψάρωμα (3) Ο. Σ. Βίκτορ/H. St Victor (1) Οδύσσεια (2) οικονομία (52) Οκτάβιο Πας/Octavio Paz (2) Όλγα Γερογιαννάκη (1) όλεθρος (29) Όμηρος (1) ομιλίες (13) ΟΟΣΑ (1) Ορφέας Απέργης (2) Όσκαρ Ουάιλντ/Oskar Wilde (2) Ουίσταν Ώντεν/Wystan Auden (3) Ουόλτ Ουΐτμαν/Walt Whitman (1) Π.Α.Ρενουάρ/P.A.Renoir (1) Π.Μ.Σ. Χάκερ/P.M.S. Hacker (6) παιδεία (7) παιχνίδι (7) Παναγιώτης Κονδύλης (10) Παπάγος (1) παπαρολογία (7) παράδοση (4) παραμύθιασμα (2) Παρίσι (1) Πάρνηθα (1) Πασκάλ Ενζέλ/Pascal Engel (1) Πάσχος Μανδραβέλης (3) Πέδρο Ματέο/Pedro Mateo (1) Πέπη Ρηγοπούλου (1) περιπέτεια (3) Πέτρος Αρτάνης (1) Πέτρος Κορνήλιος/Pierre Corneille (1) Πέτρος Παπαθανασίου (1) Πήτερ Γκητς/P.T. Geach (2) Πήτερ Κρηφτ/Peter Kreeft (1) Πήτερ Μπρουκ/Peter Brook (1) Πήτερ Ουίντς/Peter Winch (2) Πήτερ Ουότκινς/Peter Watkins (1) Πιέρ Μανάν/Pierre Manent (1) Πιέρ Μπουρντιέ/Pierre Bourdieu (1) Πιέρ-Ζοζέφ Προυντόν/Pierre-Joseph Proudhon (1) Πλαστήρας (2) Πλάτωνας (4) πλουραλισμός (1) ποίηση (67) πολεμικά κείμενα (11) πόλεμος (26) πόλη (25) πολιτική (47) Ποτάμι (1) προαίρεση (1) προεκλογικά μηνύματα (9) προλεταριάτο (47) Προμηθέας (1) προπαγάνδα (57) Πωλ Βιριλιό/Paul Virilio (1) Πωλ Βαλερύ/Paul Valery (1) Πωλ Ζοριόν/Paul Jorion (1) Πωλ Ζωγραφάκης (1) Πωλ Λαφάργκ/Paul Lafargue (2) Πωλ Ρικέρ/Paul Ricoeur (2) Ρ. ΜακΝαμάρα/R. MacNamara (3) Ραούλ Βανεγκέμ/Raoul Vaneigem (6) Ραούλ Σουρίτα/Raul Zurita (1) Ρας Ρίις/Rush Rhees (1) Ράσελ Τζάκομπι/Russel Jacobi (3) Ρέι Μπράντμπερι/Ray Bradbury (1) Ρέιμοντ Κάρβερ/Raymond Carver (1) Ρενέ Ζιράρ/René Girard (10) Ρενέ Κλερ/ René Clair (1) Ρισελιέ/Richelieu (1) Ρίτα Γκαβέρα (1) Ρίτσαρντ Κόμπντεν/Richard Cobden (1) Ρίτσαρντ Μοράν/Richard Moran (1) Ρίτσαρντ Ρόρτι/Richard Rorty (7) Ροβεσπιέρος (1) Ρόζα Λούξεμπουργκ/Rosa Luxembourg (3) Ρόζενταλ-Γιούντιν (1) ρομαντισμός (4) Ρομπέρ Αντέλμ/Robert Antelme (1) Ρόμπερτ Οπενχάϊμερ/Robert Oppenheimer (1) Ρόμπερτ Ρέντφορντ/Robert Redford (1) Ρόμπερτ Φρανκ/Robert Frank (1) Ρόμπερτ Χας/Robert Hass (2) Ρομπέρτο Χουαρόθ/Roberto Juarroz (1) Ρουμανία (1) Ρωσία (3) Σ. Μπενβενούτο/S. Benvenuto (1) Σ. Πιρόν/S. Piron (1) Σαίξπηρ/Shakespeare (1) Σαν Φρανσίσκο (1) σαπουνόφουσκες (10) Σαρλ Μπωντλέρ/Charles Baudeilaire (1) Σαρλ Μπωντλέρ/Charles Baudeilaire (1) Σαρλ Πεγκί/Charles Péguy (1) Σαρλ Φουριέ/Charles Fourier (1) Σβετλάνα Αλεξίεβιτς/Светлана Алексиевич (1) Σέρεν Κίρκεγκωρ/Søren Kierkegaard (5) Σεσίλ Ιγγλέση Μαργέλου (1) Σέσιλ ντε Μιλ/Cecil DeMille (1) σθένος (4) Σιμόν Βέιλ/Simone Weil (6) Σιμόν Λέις/Simon Leys (1) σινεμά (44) Σίνεντ Ο'Κόνορ/Sinead O'Connor (1) Σίντνεϊ Λιουμέτ/Sidney Lumet (1) Σίσυφος (1) σκεπτικισμός (6) Σκιπίων ο Αφρικανός (1) σκουπιδοντενεκέδες (1) Σλαβόι Ζίζεκ/Slavoj Žižek (4) Σόνια (1) σοσιαλδημοκρατία (7) Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα (1) Σουηδία (3) Σουν Τζου/ 孫子 (1) σουρεαλισμός (7) σοφία (6) Σπύρος Κυριαζόπουλος (7) σταλινισμός (14) Σταμάτης Γονίδης (1) Σταμάτης Πολενάκης (1) Στάνλεϊ Κάβελ/Stanley Cavell (2) Στάνλεϊ Κιούμπρικ/Stanley Kubrick (1) Στάντις Λώουντερ/Standish Lawder (2) Στέλιος Κούλογλου (1) Στέλιος Ράμφος (1) Στεφάν Λαβινιότ/Stéphane Lavignotte (1) Στέφανος Λουπάσκο/Stephan Lupasco (4) Στέφανoς Ροζάνης (8) Στήβεν Πίνκερ/Steven Pinker (2) στρατόπεδα εργασίας (10) στρατόπερα αναψυχής (1) Σύλβια Πλαθ/Sylvia Plath (1) Σύλλογος Υπαλλήλων Βιβλίου-Χάρτου (3) Σύνταγμα (1) σχετικισμός (2) Σωκράτης (4) σώμα (3) Τ.Κ.Παπατσώνης (2) Τ.Σ. Έλλιοτ/T.S. Elliot (3) Τάκης Μίχας (2) Ταλίν (1) Τάλκοτ Πάρσονς/Talcott Parsons (1) Τάσος Λάγγης (2) Τέοντορ Αντόρνο/Theodor Adorno (1) τέχνη (71) τεχνικό σύστημα (40) τεχνοκρατία (28) τεχνολογικός μεσσιανισμός (41) τεχνοσάχλα (16) Τζ. Μπένθαμ/J. Bentham (1) Τζ. Ρ. Σάουλ/J. R. Saul (8) Τζ. Σενμπάουμσφελντ/G. Schönbaumsfeld (1) Τζ. Στ. Μιλλ/J. St. Mill (1) Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν/J.R.R. Tolkien (1) Τζακ Α. Γκόλντστοουν/Jack A. Goldstone (1) Τζέημς Μπάλντουιν/James Baldwin (1) Τζέφρεϊ Χερφ/Jeffrey Herf (1) Τζον Γκρέι/John Gray (1) Τζον Κ. Γκαλμπρέιθ/John K. Galbraith (1) Τζον Λοκ/John Locke (3) Τζον Μ. Κούτσι/John M. Coetzee (2) Τζον Ρωλς/John Rawls (2) Τζον Σερλ/John Searle (6) Τζον Στάινμπεκ/John Steinbeck (1) Τζον Φ. Κέννεντυ/John F. Kennedy (3) Τζον Φόουλς/John Fowles (1) Τζον Χιούστον/John Houston (1) Τζον Ώστιν/John Austin (1) Τζορτζ Όργουελ/George Orwell (4) Τζορτζ Στάινερ/George Steiner (2) Τζόρτζιο Αγκάμπεν/Giorgio Agamben (4) Τζουζέπε Πίνοτ-Γκαλίτσιο/Giuseppe Pinot-Gallizio (1) Τζούλια Κρίστεβα/Julia Cristeva (1) Τομά Λεπετιέ/Thomas Lepeltier (1) Τομάς Ιμπάνιεθ/Tomás Ibáñez (1) Τόμας Πίντσον/ Thomas Pynchon (1) Τόμας Ρηντ/Thomas Reid (2) Τόμας Χομπς/Thomas Hobbes (4) Τόνι Νέγκρι/Toni Negri (2) Τόνι Σουάρτζ/Tony Schwartz (1) τραγωδία (10) Τρανσχιουμανισμός (1) Τριλεκτική (11) Τριστάν Τζαρά/Tristan Tzara (1) Τρόικα (21) Τσαρλς Ντέιβενπορτ/Charles Davenport (1) Τσαρλς Ράιτ Μιλλς/Charles Wright Mills (1) Τσαρλς Σ. Περς/Charles S. Peirce (1) Τσαρλς Τέιλορ/Charles Taylor (1) Τσαρλς Φορτ/Charles Fort (1) τυραννία (14) Υβ Λε Μανάκ/Yves Le Manach (9) Υβ Μισώ/Yves Michaud (1) υλισμός (13) υπαρξισμός (3) υποκείμενο (29) υπομονή (2) Φ. Ε. Ρεϊνάλ/F. E. Reynal (1) Φ. Σελίν/. Céline (1) Φ.Ντ. Πητ/F.D.Peat (1) Φαινομενολογία (1) Φελίξ Γκουαταρί/Félix Guattari (1) Φερνάντο Αρρραμπάλ/Fernando Arrabal (1) Φερνάντο Πεσσόα/Fernando Pessoa (2) Φθινόπωρο (1) Φίγκαρο (1) Φίλιπ Λάρκιν/Philip Larkin (1) Φιλοσοφία (76) Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι/Фёдор Достоевский (5) Φλαν Ο' Μπράϊαν/Flann O' Brien (1) Φουκουσίμα (3) Φρ. Ένγκελς/Fr. Engels (7) Φρ. Νίτσε/Fr. Nietsche (11) Φρ. Σιμιάν/Fr. Simiand (1) Φρ. Φουρκέ/Fr. Fourquet (1) Φράνσις Μπέικον/Francis Bacon (1) Φρανσουά Γκρουά/François Grua (1) Φρανσουά Καραντέκ/François Caradec (1) Φρανσουά Λυοτάρ/François Lyotard (1) Φρανσουά Φουρκέ/François Fourquet (1) Φραντς Κάφκα/Frantz Kafka (2) Φρέντερικ Τέιλορ/Frederick Taylor (1) Φρέντερικ Τζέιμσον/Frederick Jameson (1) Φρήντριχ Γιάκομπι/Friedrich Jacobi (1) Φρήντριχ Έμπερτ/Fredrich Ebert (1) Φρήντριχ Μουρνάου/Friedrich Murnau (1) Φρήντριχ Χάγιεκ/Friedriech Hayek (2) Φριτς Λάιστ/Fritz Leist (1) φρμκ (13) Φρόιντ/Freud (5) Φώτης Τερζάκης (1) Χ. Λ. Μπόρχες/J. L. Borges (2) Χ. Μ. Εντσενσμπέργκερ/H. M. Enzensberger (1) Χάιμε Σεμπρούν/Jaime Semprun (1) χαρά (5) Χάρβαρντ (1) Χάρης Βλαβιανός (1) Χάρι Χόλε (1) Χάρυ Γκουγκενχάιμ/Harry Guggenheim (1) Χάρυ Φράνκφουρτ/Harry Frankfurt (1) Χέγκελ/Hegel (12) Χέερτ Μακ/Geert Mak (3) Χένρικ Ίψεν/H. Ibsen (1) Χέρμαν Μέλβιλ/Herman Melville (1) Χέρμπερτ Μαρκούζε/Herbert Marcuse (2) Χιλή (1) Χίλντε ντε Μπράιν/Hilde de Bruijn (1) χιούμορ (29) Χιροσίμα (4) Χλόη Κολλύρη (1) Χουάλ Βίβες/Juan Vives (1) χρήμα (13) χρήμα και μαγεία (21) Χρήστος Βακαλόπουλος (1) Χριστός (3) χρόνος (10) ψυχή (12) ωφελιμισμός (13) A.I. (6) Ange S. Vlachos (1) Bar Beduin (1) Beatnics (1) beton7 (12) BHL (2) Biennale (2) Bloomberg (1) Bob Dylan (1) Bob Marley (1) Bodies (3) Bruce Springsteen (1) Cinemarian (3) CNN (1) dada (2) dangerfew (77) David Bowie (1) DAVOS (2) Descombes (1) DOCUMENTA (1) Einsatzgruppe D (1) EMAF (1) Frank Zappa (3) Gaston Bachelard/Γκαστόν Μπασλάρ (1) Happyfew (5) HighSpeedAcces (1) Hippies (1) Hollowsky (161) Iggy Pop (1) Il Consigliere (3) intothepill (2) izi (230) Janitoring (1) Jazz (2) Jeffrey Lee Pierce (1) Jimmy Cliff (1) Joe Strummer (1) Johnny Cash (2) Keith Richards (1) La Tribune (1) Malaguena (1) Mark Twain (1) Miles Davis (2) Monty Python (1) Muppet Show (1) nem68 (1) Nick Cave (1) Nosotros (1) psonia (4) RadioBubble (61) Renty (3) Ringo Star (1) RSA (1) Salon De Vortex (5) Scott Asheton (1) Serajevomag (1) sexbox (2) socialmedia (2) Tales from the Crypt (1) TESTS! (6) TwixtLab (1) UNICEF (1) urban hacking (13) Wall Street Journal (1) wobblies (2) Zακ Μπουβρές/Jacques Bouveresse (1) Zabriskie Point (1) zi (1) Zoviets (1)