Χρήμα και τραπεζική κατάθεση | Αξία, Χρήμα, Μαγεία -11

Εξετάσαμε στο προηγούμενο μια βασική όψη της τεχνομονολιθικής επικράτησης του άυλου χρήματος. Ας δούμε τώρα με ποιον τρόπο έχουμε βρεθεί, έκοντες άκοντες, να συμμετέχουμε στο όλο παιχνίδι. Την παραμονή του 21^ου αιώνα, διακεκριμένοι Γάλλοι νομομαθείς της Τράπεζας της Γαλλίας επισήμαιναν κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον:

«[Ε]νώ αρκετοί προβλέπουν τη μελλοντική κατάργηση του νομίσματος χάρη στις νέες τεχνολογίες, οι νομικοί διαπιστώνουν σταθερά ότι το χρήμα παραμένει ο άγνωστος Χ του Δικαίου: ‘‘Το χρήμα βρίσκεται παντού μέσα στις κοινωνικές σχέσεις, αλλά πουθενά μέσα στη νομική σκέψη’’ (Remy Libehaber, Recherche sur la monnaie en droit privé). Οι σπάνιοι νομικοί ορισμοί του νομίσματος το προσδιορίζουν κυρίως ως λογιστική μονάδα ή σαν μέσον πληρωμής, χωρίς να διακρίνουν τις διαφορετικές λειτουργίες του» (Η νομική φύση του ηλεκτρονικού χρήματος, Δελτίο της Τράπεζας της Γαλλίας , τχ 70, Οκτώβριος 1999).

Εδώ θα προσεγγίσουμε έμμεσα αυτή την επισήμανση, δίνοντας το λόγο στον επίσης Γάλλο ειδήμονα του τραπεζικού δικαίου François Grua (1949-2005), και συγκεκριμένα στη μελέτη του Le dépôt de monnaie en banque («Η χρηματική τραπεζική κατάθεση», 1998), στον οποίο παραπέμπουν οι παραπάνω νομομαθείς. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της μελέτης του βρίσκεται στο πώς προσδιορίζει το χρήμα και από εκεί τη φύση της τραπεζικής κατάθεσης, με όρους μάλιστα πολύ οικείους τώρα πια μέσα στο «ψηφιακό» περιβάλλον. 

 

Νομίζω πως οι επισημάνσεις του Γκρουά είναι πολύ πιο κατανοητές σήμερα, από ό,τι ήταν πριν από είκοσι χρόνια. Διότι, με την πρόοδο του «ψηφιακού περιβάλλοντος», έχει πια φύγει από το προσκήνιο η ιδέα της τραπεζικής κατάθεσης ως «αποταμίευση» και έχει αντικατασταθεί από ένα πλήθος  τραπεζικών «προϊόντων» (ασφαλιστικά, επενδυτικά, κ.λπ.), που εθίζουν τον καταθέτη στην ιδέα της «κίνησης» παρά της «φύλαξης».

Από κοντά, η παράλληλη διαδρομή ολοένα μεγαλύτερης «ψηφιοποίησης» του χρήματος με τελικό πυλώνα της την αυτόματη κατάθεση της μισθοδοσίας στις τράπεζες, ρίχνει ένα δραματικό φως στην τελευταία πρόταση της παραπάνω σύνοψης:  «η τραπεζική κατάθεση δεν είναι παρά μια ορισμένη φάση στη συνολικότερη παραγωγή αποτελεσμάτων, που συνδέονται μεν με αυτήν αλλά δεν παράγονται από τον καταθέτη».

Θα πρέπει, νομίζω, να συγκρατήσουμε ιδιαίτερα αυτές τις τρεις διαπιστώσεις του Γκρουά: (1) το χρήμα το θέλουμε επειδή μας παρέχει μια γενική δυνατότητα, μια γενική δύναμη· (2) το χρήμα είναι το μοναδικό πράγμα που επινοήθηκε ώστε να το χρωστάμε· και (3) η πληρωμή με χρήμα δεν γίνεται στη βάση μιας ισότητας, δεν είναι μια ανταλλαγή μεταξύ δυο πραγμάτων, όπου το ένα υποτίθεται ότι «εμπεριέχει μια αξία ίση προς την αξία» που εμπεριέχει το άλλο.

Διευκρινίζω αμέσως ότι αυτό που ακολουθεί δεν είναι ακριβώς μετάφραση της μελέτης του Γκρουά, αλλά μια προσωπική σύνοψη των σημείων της που μας ενδιαφέρουν. Θυμίζω τέλος, ότι το σύνολο των μέχρι στιγμής σχετικών αναρτήσεών μας βρίσκεται εδώ — Σημ. HS.

*

Η αποταμίευση δεν ήταν ποτέ το ουσιώδες στην τραπεζική κατάθεση

Ο λόγος που επικράτησε η συνήθεια της κατάθεσης χρημάτων σε τράπεζες, παρατηρεί ο Φρανσουά Γκρουά, δεν έχει τόσο πολύ να κάνει με την προστασία τους π.χ. από τους κλέφτες ή τη φωτιά. Έχει να κάνει με ένα συγκεκριμένο φυσικό όριο των νομισμάτων: δεν βολεύουν καθόλου όταν έχεις να κάνεις πληρωμές μεγάλων ποσών και σε μακρινές αποστάσεις. Τα δίνεις λοιπόν σ’ ένα τραπεζίτη, ο οποίος αναλαμβάνει τη μεταφορά τους και τα στέλνει εκεί που θέλεις να πάνε. Επομένως, βασικό κίνητρο του καταθέτη είναι το πώς θα χρησιμοποιήσει βολικότερα το χρήμα του —πράγμα που γίνεται μέσω «εντολών», τις οποίες δίνει στην τράπεζά του (τσεκ, μεταφορά σε λογαριασμούς, κ.λπ.).

Η πρωτοτυπία του «συμβολαίου» που λέγεται τραπεζική κατάθεση, βρίσκεται λοιπόν καταρχήν στο ότι είναι ένας τρόπος να παραδώσεις ένα πράγμα σε κάποιον άλλον προκειμένου να το κάνεις πιο εύχρηστο, ώστε να μπορείς πιο εύκολα να το κινείς. Με άλλα λόγια, στερείται νοήματος η έννοια της κατάθεσης ως «φύλαξη χρημάτων» (π.χ. αποταμίευση), η οποία δεν σημαίνει κίνηση αλλά αντίθεση «ύπνωση» του χρήματος.

Η τραπεζική κατάθεση δεν μεταβιβάζει κανένα δικαίωμα ιδιοκτησίας

Ωστόσο, η πρωτοτυπία του συμβολαίου «τραπεζική κατάθεση» δεν εξαντλείται σε αυτό. Η τραπεζική κατάθεση διαφέρει πλήρως από όλα τα άλλα συμβόλαια. Δεδομένου ότι πρόκειται για ανταλλαγή χρήματος με χρήμα, η διαφορά αυτή βρίσκεται σε αυτό που είναι το ίδιο το χρήμα και επομένως, για να την κατανοήσουμε πρέπει να καταλάβουμε τι είναι το χρήμα. Χωρίς αυτή την κατανόηση, ακόμα κι αν ξεπεράσουμε την ιδέα της τραπεζικής κατάθεσης ως «φύλαξη χρημάτων», θα παραμείνουμε δέσμιοι μιας βαθύτερης πλάνης για τη φύση της.

Υπάρχει πράγματι η εντύπωση —μια ιδέα οποία ασπάζεται ακόμα και το Ακυρωτικό Δικαστήριο, όπως επισημαίνει ο Γκρουά— ότι με την κατάθεση μεταβιβάζουμε την ιδιοκτησία των χρημάτων μας στον τραπεζίτη. Αυτό δεν είναι ακριβές, διότι το χρήμα δεν είναι από τα πράγματα, των οποίων μπορεί κανείς να είναι ιδιοκτήτης. Το χρήμα δεν είναι αυτό που λέμε «αγαθό». Είναι το μέσο με το οποίο μπορεί κανείς να αποκτήσει ένα αγαθό, είναι αυτό που σου δίνει τη δυνατότητα να γίνεις ιδιοκτήτης ενός αγαθού.

Κατά συνέπεια, η κατάθεση χρημάτων σε μια τράπεζα δεν μπορεί να αναλυθεί ως μεταβίβαση της ιδιοκτησίας ενός αγαθού, αλλά μάλλον ως μεταβίβαση «επιμελητείας».

Γιατί φανταζόμαστε το χρήμα σαν «αγαθό»

Ο λόγος που νομίζουμε ότι μπορεί κανείς να είναι ιδιοκτήτης του χρήματος όπως είναι ιδιοκτήτης ενός οποιουδήποτε αγαθού, βρίσκεται στο ότι τείνουμε να θεωρούμε ότι το χρήμα έχει μια ορισμένη αξία. Και το νομίζουμε αυτό επειδή με το χρήμα μπορούμε να αποκτήσουμε πράγματα που έχουν αξία. Φανταζόμαστε λοιπόν ότι ένα χαρτονόμισμα είναι κάτι σαν μια μικρή ζωγραφιά, ας πούμε, ή σαν μια «ρεπροντιξιόν», στην οποία έχει δοθεί συμβατικά μια ορισμένη αξία [το αναγραφόμενο ποσόν, π.χ. 50 ευρώ] ώστε να μπορεί κανείς να την ανταλλάξει με ό,τι θέλει.  

 

Πρόκειται ασφαλώς για πλάνη, όπως εξηγεί ο Γκρουά! Η δύναμη που έχει το χρήμα, και τα πάθη που ξεσηκώνει, δεν έχουν τίποτα να κάνουν με αυτά που πιστεύει αυτή η απατηλή ιδέα.

Η γένεση του αδίστακτου όντος που ακούει στο αθώο όνομα homo œconomicus

Λουί Ντυμόν (1911-1988)

Η κυρίαρχη σήμερα δοξασία του homo œconomicus, δηλαδή η ιδέα ότι αυτό που παρακινεί κατά βάση τον άνθρωπο και θεμελιώνει τις κοινωνίες είναι η λεγόμενη «οικονομική δραστηριότητα», είναι ένα γέννημα της κεφαλαιοκρατικής εποχής απολύτως σύμφωνο με τα δικά της, ιδιαίτερα συμφέροντα, που για να επιβληθεί ιδεολογικά χρειάστηκε να παρουσιαστεί σαν καρπός μιας «επιστημονικής ανατομίας» της ανθρώπινης δραστηριότητας, η οποία υποτίθεται ότι ανέδειξε την «οικονομία» ως μια ιδιαίτερη, και μάλιστα «καθοριστική», πραγματική δομή των ανθρώπινων κοινωνιών.

Τα όσα διαδραματίζονται σήμερα στη χώρα μας και στην παγκόσμια σκηνή, όπου οι πιο αυταρχικές πολιτικές επιλογές παρουσιάζονται σαν επιβεβλημένη εφαρμογή της εμβριθούς μελέτης των «νόμων της οικονομίας» ─δηλαδή όχι ως επιλογές, αλλά σαν η φωνή της πραγματικότητας καθεαυτής!─, έχουν σε μεγάλο βαθμό εκθέσει δημόσια αυτή τη φάρσα. Ωστόσο, είναι μια ιδέα τόσο διαδεδομένη και βαθιά ριζωμένη ακόμα και στα μυαλά όσων αντιτίθενται σε αυτές τις πολιτικές, που πραγματικά χρειάζεται πολλή πολλή δουλειά για να μαραθεί.

Σε συνάρτηση λοιπόν με όσα έχουμε ήδη παρουσιάσει γύρω από αυτό το ζήτημα, δίνουμε σήμερα το λόγο στον ανθρωπολόγο Louis Dumont, γνωστό εδώ από τα Δοκίμια για τον Ατομικισμό, μια ανθρωπολογική οπτική πάνω στην οικονομική ιδεολογία και την Εισαγωγή σε δυο θεωρίες της κοινωνικής ανθρωπολογίας. Όπως θα διαπιστώσετε, 300 χρόνια μετά τους πρωτεργάτες του homo œconomicus, η Αλίσια Ρόζενμπάουμ δεν πρωτοτύπησε ιδιαίτερα: απλώς, τράβηξε τη βασική ιδέα τους στα άκρα.

 

Ο Ντυμόν γεννήθηκε το 1911 στη Θεσσαλονίκη. Μαθητής του Μαρσέλ Μος στο Παρίσι, το 1948 πηγαίνει στην Ινδία για έρευνα πεδίου στους Πραμαλάι Καλλάρ. Από το 1951 έως το 1955 διδάσκει στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και στη συνέχεια, πίσω στο Παρίσι, στην EPHE. Περίφημη είναι η μελέτη του Homo Hierarchicus (1971) όπου, στηριγμένος στις έρευνές του πάνω στην ινδική κοινωνία και τη συγκριτική μελέτη του πάνω στο σύγχρονο δυτικό πολιτισμό, διατυπώνει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα θεωρία για την ιεραρχική σχέση από μια «ολιστική-στρουκτουραλιστική» οπτική. Πέθανε το 1998 στο Παρίσι.

Σχετικά τη «χειραφέτηση» της οικονομίας από την πολιτική, βλ. τις αναρτήσεις μας Οικονομία vs Δημοκρατία  1  και 2.  Για τη διπλή επιχειρηματολογία του Άνταμ Σμιθ, δείτε και την ανάρτησή μας Μελαγχολία και Οικονομία. ─ Σημ. HS

 

*

«Για να παρουσιαστεί η οικονομική διάσταση σαν μια ανεξάρτητη σφαίρα, ήταν αναγκαίο να χειραφετηθεί από το πολιτικό ─κι αυτό είναι ξεκάθαρο ήδη από τον καιρό που ήταν αξεχώριστη από την πολιτική. Ότι χρειάστηκε να γίνει ένα παρόμοιο άλμα σε σχέση και με την ηθική, αυτό είναι λιγότερο ευδιάκριτο και πρακτικά έρχεται στο φως μόνο μετά τον τελικό καρπό αυτής της διεργασίας, τον Πλούτο των Εθνών [του Άνταμ Σμιθ]. Βέβαια, είναι αρκετά απλουστευτικό και μάλλον υπερβολικό και ανεπαρκές να μιλάμε για χειραφέτηση σε αυτή την περίπτωση, διότι εδώ η σχέση μεταξύ οικονομίας και ηθικής είναι πολύ πιο λεπτή. Υπάρχει ασφαλώς χειραφέτηση σε σχέση με τη γενική και κοινή πορεία της ηθικής, αλλά συνοδεύεται από την ιδέα ότι η οικονομική δραστηριότητα είναι από μόνη της, αυτή καθαυτή, προσανατολισμένη προς το καλό, δηλαδή ότι έχει ένα εντελώς δικό της ηθικό χαρακτήρα, χάρη στον οποίο της επιτρέπεται να ανεξαρτητοποιηθεί από τη γενική μορφή του ηθικού κριτήριου. Σύμφωνα με αυτή την ιδέα, η οικονομική δραστηριότητα δεν είναι παρά μια εξειδίκευση της ηθικής, ή μάλλον το οικονομικό δεν ξεφεύγει από τους φραγμούς της γενικής ηθικής αλλά απλώς έχει το δικό του κανονιστικό χαρακτήρα.

Εδώ αξίζει να θυμηθούμε ότι ο Άνταμ Σμιθ δεν ήταν συγγραφέας μόνο του Πλούτου των Εθνών, αλλά και της Θεωρίας των Ηθικών Συναισθημάτων. Γι’ αυτόν, σε αντίθεση με τη γενική σφαίρα των “ηθικών συναισθημάτων” η οποία θεμελιώνεται στη συμπόνια, η οικονομική δραστηριότητα είναι η μόνη δραστηριότητα του ανθρώπου που θεμελιώνεται στην φιλαυτία και μόνο στην φιλαυτία. Διότι οι άνθρωποι, λέει, επιδιώκοντας να ικανοποιήσουν τα εγωϊστικά συμφέροντά τους, εργάζονται άθελά τους για το κοινό καλό ─και εδώ ακριβώς υπεισέρχεται το περίφημο “Αόρατο Χέρι”. (…)

Θεωρείται γενικά ότι ο Άνταμ Σμιθ δανείστηκε από τον Μάντεβιλ [1670-1733] την κεντρική ιδέα του, την ιδέα δηλαδή ότι η φιλαυτία (self-love) εργάζεται για το κοινό καλό. Ο Έντουιν Κάναν, στην εισαγωγή του σε δική του έκδοση του Πλούτου των Εθνών (Smith, 1904), επέμεινε σε αυτό υποστηρίζοντας, μάλλον βάσιμα, πως ο Σμιθ είχε γνωρίσει τις ιδέες του Μάντεβιλ όταν ακόμα ήταν μαθητής του Χάτσεσον [1694-1746] στη Γλασκώβη. Ο Μάντεβιλ ανήγε όλα τα κίνητρα της ανθρώπινης δράσης στη φιλαυτία (την οποία ταύτιζε με τον εγωϊσμό), μια ιδέα που ο Χάτσεσον απέρριπτε μετά βδελυγμίας κι ήθελε οπωσδήποτε ν’ αντικρούσει ─οπότε είναι βέβαιο ότι στα μαθήματά του αναφερόταν επανειλημμένα στον Μάντεβιλ.

Όταν με τη σειρά του ο Σμιθ απέρριψε το “φαύλο σύστημα” του Μάντεβιλ στη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων, πρόσθεσε κάτι το εξαιρετικά αποκαλυπτικό: “Όμως, όσο καταστροφικό κι αν μοιάζει αυτό το σύστημα, δεν θα μπορούσε ποτέ να επιβληθεί σε τόσο πολλούς ανθρώπους εάν δεν ήταν, από πολλές απόψεις, κοντά στην αλήθεια”. Από ποιες ακριβώς απόψεις το σύστημα του Μάντεβιλ ήταν κοντά στην αλήθεια, αυτό ο Σμιθ δεν το λέει εδώ, όμως ολόκληρος ο Πλούτος των Εθνών δίνει την απάντηση: ο Μάντεβιλ είχε δίκιο σε ό,τι αφορά την κεντρικότητα του εγωϊσμού στα οικονομικά φαινόμενα. Μάλιστα, αν σκεφτούμε πως η “καλή θέληση” έπαιζε το σημαντικότερο ρόλο στην ηθική θεωρία του Χάτσεσον, ένα περίφημο χωρίο του Πλούτου των Εθνών δείχνει ότι ο Σμιθ πήρε μάλλον τη μεριά του Μάντεβιλ εναντίον του δασκάλου του: “Το γεύμα μας δεν μας το εξασφαλίζει η καλή θέληση του χασάπη, του ζυθοποιού και του αρτοποιού, αλλά ο αγώνας τους για να ικανοποιήσουν το ατομικό τους συμφέρον” (ΠτΕ, Α’ 2).

Επομένως, ο Άνταμ Σμιθ μας παραπέμπει στον Μάντεβιλ ως εμπνευστή του κεντρικού επιχειρήματος του Πλούτου των Εθνών και εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με κάποια φιλολογική λεπτομέρεια, διότι όπως θα δούμε, αυτό που τέθηκε με οξύτητα, ή μάλλον εκρηκτικά, από τον Μάντεβιλ ήταν ακριβώς το πρόβλημα της σχέσης του οικονομικού με το ηθικό. (…)

Ο Μπέρναρντ Μάντεβιλ γεννήθηκε στις Κάτω Χώρες κι αργότερα εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο ασκώντας την ιατρική. Το 1705 δημοσίευσε μια έμμετρη σάτιρα με τίτλο Η γκρινιάρα κυψέλη ή Οι κατεργάρηδες που ‘γιναν τίμιοι.  Αυτό το ποίημα γίνεται ολόκληρο βιβλίο με την πρόσθεση Σημειώσεων και άλλων έργων στις δυο διαδοχικές εκδόσεις του (1714, 1723) με τίτλο Ο Μύθος των Μελισσών, ή Ιδιωτικές αμαρτίες, δημόσιες αρετές (κριτική έκδοση με εισαγωγή του Φ.Μπ. Κέι στο Mandeville, 1924).

Ο υπότιτλος συνοψίζει τη θέση του ποιήματος: Ένα μελίσσι, καθρέφτης της ανθρώπινης κοινωνίας, ζει μέσα στη φαυλότητα αλλά και την ευμάρεια συνάμα. Ξάφνου, νιώθει μια νοσταλγία για την αρετή και προσεύχεται να την ξαναβρεί. Μόλις όμως η προσευχή εισακούεται, συμβαίνει μια τρομερή αλλαγή: μαζί με τη φαυλότητα εξαφανίζεται η ενεργητικότητα και η ευμάρεια, και τη θέση τους παίρνουν η τεμπελιά, η φτώχεια και η ανία.  (…)

Ο Κέι εντόπισε σωστά στην “ατομικιστική φιλοσοφία” του Μάντεβιλ την πρώτη και κύρια κληρονομιά που άφησε στους οικονομολόγους: η ιδέα ότι τα πάθη είναι έτσι καμωμένα ώστε “οι φαινομενικές δυσαρμονίες τους να εναρμονίζονται προς όφελος του κοινού καλού”, αποτελεί ένα βήμα προς τα εμπρός στο δρόμο για τη χειραφέτηση του Ατόμου. 

Μπορούμε λοιπόν τώρα να επιστρέψουμε στον Άνταμ Σμιθ και να δούμε με ποιο τρόπο ο συγγραφέας του Πλούτου των Εθνών και της κατά πολύ προγενέστερης Θεωρίας των Ηθικών Συναισθημάτων κατάφερε να “συμφιλιώσει” τους δυο άσπονδους εχθρούς, τον Σάφτσμπιουρι [1671-1713, ηθικός φιλόσοφος, απέρριπτε τη θεωρία του Χομπς υποστηρίζοντας ότι ο άνθρωπος ως κοινωνικό ον αποτελεί μέρος μιας υψηλότερης αρμονίας με την οποία οφείλει να συντονίζεται] και τον Μάντεβιλ.

Η επιχειρηματολογία του ήταν διπλή:

─ στη σφαίρα της ηθικής, το ανθρώπινο υποκείμενο γίνεται κοινωνικό ον χάρη στη “συμπόνια”, όπως δέχονταν και ο Χάτσινσον με τον Σάφτσμπιουρι (αν και σε μεγάλο βαθμό ο Σμιθ έβλεπε τη συμπόνια όπως ο Μάντεβιλ, δηλαδή σαν ένα μείγμα από εγωϊστικά στοιχεία, αντικαθιστώντας την πρωτοκαθεδρία των αλτρουϊστικών τάσεων με την πρωτοκαθεδρία των εγωϊστικών τάσεων),

ενώ απεναντίας,

─ στη σφαίρα της οικονομίας, αυτό που σήμερα αποκαλούμε “κοινωνικοποίηση” των ανθρώπινων δράσεων πραγματοποιείται χάρη σ’ ένα αυτόματο μηχανισμό, μια μη-συνειδητή ιδιότητα που ταυτίζεται με την δράση του “Αόρατου Χεριού”.

Η οικονομική σφαίρα λοιπόν, είναι ο ιδιαίτερος και χωριστός εκείνος τομέας όπου μπορεί κανείς να παραδοθεί άφοβα στο κυρίαρχο πάθος, τη φιλαυτία, ακολουθώντας το εγωϊστικό συμφέρον του.

Συνολικά, ο Άνταμ Σμιθ διαφοροποίησε την οικονομική δράση από την ολότητα της ανθρώπινης δραστηριότητας, ορίζοντάς την ως ένα ιδιαίτερο τύπο δράσης που γυρνάει την πλάτη της στην ηθική χωρίς παρ’ όλα αυτά να έρχεται σε αντίθεση με την ηθική στην πιο γενική της έννοια. Κι αυτή η ιδέα αποκρυσταλλώνεται μεν στον Πλούτο των Εθνών, αλλά τη συναντάμε ήδη στη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων όπου για παράδειγμα διαβάζουμε, πως μια κοινωνική σχέση μπορεί θαυμάσια να υπάρχει χωρίς καθόλου αγάπη και στοργή, αρκεί μόνο να θεμελιώνεται στη χρησιμότητα ή τη δικαιοσύνη, σε μια “πληρωμένη ανταλλαγή καλών υπηρεσιών στηριγμένη σε μια από κοινού αξιολόγησή τους”.»

Λουί Ντυμόν, Homo Æqualis I, 

Η γένεση και η άνθιση της οικονομικής ιδεολογίας (1977)

Πλαστικό χρήμα και τεχνομονολιθισμός | Αξία, Χρήμα, Μαγεία -10

Το πρώτο ευρωπαϊκό τραπεζογραμμάτιο
(Σουηδία, 1661)

Με δεδομένη τη σύνδεση μεταξύ χρήματος και τεχνικού συστήματος, μια από τις πιο κρίσιμες για το μέλλον της κοινωνίας όψεις του λεγόμενου «capital control», που επιβλήθηκε εδώ και κάμποσο καιρό στην «καθυστερημένη» χώρα μας, βρίσκεται στο γεγονός ότι, μέσω αυτής της κατάστασης, μυήθηκαν υποχρεωτικά στις χάρες του «άυλου» χρήματος (κάρτες, ηλεκτρονικές συναλλαγές, κ.λπ.) ακόμα και τμήματα του πληθυσμού που μέχρι πρότινος δεν είχαν ιδέα, ούτε και διάθεση, για κάτι τέτοιο. Ορισμένες σκέψεις είναι λοιπόν απαραίτητο να διατυπωθούν.

1.

Είναι βέβαια γνωστό και δεδομένο ότι αυτός ο εθισμός ενός ευρύτερου μέρους του πληθυσμού με το «εξαϋλωμένο» χρήμα, δηλαδή με την αποπομπή του μετρητού από το πεδίο των συναλλαγών, αποτυπώνει μια κίνηση που προωθείται γενικότερα στις λεγόμενες ανεπτυγμένες χώρες. Στη Σουηδία λ.χ., την πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που καθιέρωσε το τραπεζογραμμάτιο το 1661 μ.Χ. (και δυστυχώς δεν φαίνεται να ... πρωτοπορεί μόνο εκεί…), η συναλλαγή με ηλεκτρονικό χρήμα είναι πια μια γενικευμένη καθημερινή πρακτική −σε πολλές περιοχές μάλιστα, δεν μπορείς να βγάλεις ούτε εισιτήριο για τα μέσα μαζικής μεταφοράς πληρώνοντας με μετρητό. Στη Δανία πάλι, αποφασίστηκε να σταματήσει η κοπή νέων νομισμάτων από το 2016, ενώ παράλληλα προτάθηκε να επιτραπεί με νόμο στα καταστήματα να μη δέχονται μετρητό, εάν δεν το θέλουν. Στη Γαλλία έχει ήδη απαγορευτεί η χρήση μετρητού χρήματος για συναλλαγές άνω των 1000 ευρώ … και φυσικά ούτε η Ελλάδα γίνεται να μείνει «πίσω».

Είναι επίσης γνωστό και δεδομένο ότι αυτή η «εξαΰλωση» του χρήματος προωθείται επίσημα με δυο κατά βάση επιχειρήματα:

− τον αγώνα εναντίον της τρομοκρατίας, με το επιχείρημα ότι βρίσκει όπλα με παράνομο χρήμα που διακινείται με τη μορφή του μετρητού∙ και

− τον αγώνα εναντίον της φοροδιαφυγής και την πάταξη του «μαύρου» χρήματος.

Οπωσδήποτε όμως το όλο θέμα δεν περιορίζεται σε αυτά τα δυο επιχειρήματα. Κάλλιστα θα μπορούσαν στην πορεία να προστεθούν και άλλα (ήδη λ.χ., σ’ ένα γενικότερα αποστειρωτικό πνεύμα, προβάλλεται σαν «πιο πολιτισμένο» το … «ανέπαφο»), ή να περάσουν σε δεύτερη μοίρα κάποια από τα τρέχοντα. Το θέμα βρίσκεται κυρίως στο ίδιο το γεγονός της καθολίκευσης του «εξαϋλωμένου» χρήματος −ή ακριβέστερα στην ολοένα και πιο κυρίαρχη τάση προς αυτή την κατεύθυνση. Διότι η τάση αυτή σηματοδοτεί και πλειοδοτεί την κορύφωση της τεχνοσυστημικής ολοκλήρωσης, με όλα όσα κάτι τέτοιο μπορεί να σημαίνει για το ανθρώπινο.

2.

Είναι για παράδειγμα κοινός πλέον τόπος ότι η τεχνοσυστημική ολοκλήρωση σημαίνει την εντατικοποίηση στο έπακρο της πανοπτικότητας του τεχνικού Συστήματος, δηλαδή του ελέγχου και της επιτήρησης −που περικλείονται στο ίδιο το τεχνικό πνεύμα και αποχαλινώνονται όταν αυτό δεν οριοθετείται από ένα υπέρτερο τύπο πνεύματος μέσα στην κοινωνία.

Έτσι, ενώ έχουμε ήδη διαβεί το κατώφλι από τον έλεγχο και την επιτήρηση στους τόπους δουλειάς προς τους δημόσιους χώρους, με την «εξαΰλωση» του χρήματος η δυναμική αυτή θα επεκταθεί παντού και όλη την ώρα, μιας και η καθιέρωση του «ηλεκτρονικού» χρήματος διευκολύνει αλλά και επιτείνει την ανάγκη για ψηφιακή πανοπτικότητα, έστω και μόνο επειδή ακόμα εξακολουθεί να είναι αδύνατο να εγκλειστεί σε αλγόριθμους ολόκληρη η ανθρώπινη ανησυχία.

Για παράδειγμα, στην πρωτοπόρο Σουηδία, η προοδευτική καθιέρωση του «άυλου» χρήματος πολλαπλασίασε την κυβερνοπαραβατικότητα: τα 3.000 τέτοιας λογής εγκλήματα του 2000, έφτασαν τα 20.000 έπειτα από 10 χρόνια. Αποτέλεσμα; Αύξηση των επενδύσεων (και του κόστους) σε σχετικά υποσυστήματα ελέγχου των ηλεκτρονικών συναλλαγών, και φυσικά εντατικοποίηση στη έρευνα περαιτέρω τεχνικών ελέγχου-επιτήρησης.

3.

Αυτή η εξέλιξη είναι λοιπόν δεδομένη, μπροστά στα μάτια μας, τώρα −και μαζί της η παράδοση στη βαρβαρότητα όσων περιοχών, όχι μόνον εκτός του «ανεπτυγμένου» Κόσμου αλλά και εντός αυτού, δεν γίνεται προς το παρόν, ή δεν συμφέρει, να επιτηρούνται με το τεχνοσυστημικό «γάντι» ... με αποτέλεσμα, φυσικά, στη θάλασσα των αστέγων και των απόκληρων του Πρώτου Κόσμου να προτίθενται τα κύματα των προσφύγων και των διωγμένων του Τρίτου.

Παρ' όλα αυτά, σε ό,τι αφορά τη γενίκευση της «εξαϋλωσης» του χρήματος, θεωρούμε σημαντικότερη από την εντατικοποίηση της πανοπτικότητας του Συστήματος μια άλλη, βαθύτερη δυναμική, πάνω στην οποία στηρίζεται και την οποία ενισχύει στο μέγιστο βαθμό η συγκεκριμένη «εξαΰλωση». Η δυναμική αυτή αφορά τον ακρωτηριασμό του πλούτου των ανθρώπινων ανταλλαγών, και σχετίζεται με αυτό που θα μπορούσαμε να περιγράψουμε πολύ σχηματικά ως τρία βήματα έκπτωσης των ανθρώπινων ανταλλαγών:

1. Υπαγωγή του πεδίου των ανταλλαγών στη σφαίρα του χρήματος∙
2. Απομπομπή της «αγοραίας ανταλλαγής»  από το πεδίο του χρήματος∙
3. Καθολίκευση του «άυλου» χρήματος.

Στο στενό πλαίσιο αυτής της ανάρτησης δεν θα ασχοληθούμε αναλυτικότερα με αυτό το σχήμα.  Θα σταθούμε μόνο στο δεύτερο από τα τρία παραπάνω βήματα. Πρόκειται για το στάδιο κατά το οποίο, ουσιαστικότερα, η ανταλλαγή τείνει να αποπεμφθεί από το δημόσιο χώρο, ακόμα κι από εκείνες τις περιθωριακές περιοχές −τις «πιάτσες»−, στις οποίες εξακολουθούσε να της επιτρέπεται να επιβιώνει. Για να γίνει κατανοητό τι σημαίνει αυτή η δυναμική, θεωρούμε απαραίτητες τις παρατηρήσεις του ανθρωπολόγου Ζάχου Παπαζαχαρίου από το δυσεύρετο πια βιβλίο του Η Πιάτσα (εκδ. «Κάκτος», 1980)

4.

Γράφει εκεί ο Παπαζαχαρίου:

«Η Πιάτσα είναι χώρος, είναι χρόνος, είναι παράδοση ηθών και εθίμων, είναι καθημερινή πράξη και ζωή, είναι πολιτισμός ολόκληρος. (...)

Το ‘αλισβερίσι’, το ‘πάρε-δώσε’, δεν είναι μόνο ανταλλαγή προϊόντων με χρήματα, δεν είναι μόνο η τέχνη της ανταλλαγής. Είναι μια ολόκληρη ψυχοσύνθεση, που δημιούργησε η παράδοση της ανταλλαγής. Είναι η ψυχοσύνθεση της ‘συνδιαλλαγής’ και του ‘συνδυασμού’, που χωρίς αυτήν η ανταλλαγή δεν γίνεται σωστά και μένει μάταιη, ξερή χειρονομία δίχως αποτέλεσμα κι ικανοποίηση εκεινού που δίνει κι εκεινού που παίρνει. Το αλισβερίσι έχει τις ρίζες του στην πανάρχαια πρακτική και φιλοσοφία της διαλεκτικής. Σημαίνει, το να παίρνει κανείς, μαζί με το αντικείμενο που πήρε με την ανταλλαγή, και την ιδέα που αυτό κλείνει μέσα του, δηλαδή την ανάγκη που το δημιούργησε. Παίρνοντας αυτή την ιδέα, αυτός που την πήρε αλλάζει. Γίνεται πιο σύνθετος άνθρωπος. (...)

Το αλισβερίσι σημαίνει ακόμα το ν’ ανακαλύπτεις σχέσεις ανάμεσα στα πιο άσχετα πράγματα, στο … φάντη και το ρετσινόλαδο, και μέσα από το ύψιστο αυτό παιχνίδι του ανθρώπινου μυαλού να φτιάχνεις, να κατασκευάζεις νοήματα κι ιδέες κι αντικείμενα πιο σύνθετα. (...)

Η κυριότερη προετοιμασία που κάνει η Πιάτσα στους ανθρώπους της είναι ότι τους μαθαίνει να συνδυάζουν την παραγωγή και το εμπόριο. Ο συνδυασμός αυτός ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της Πιάτσας. (...)

Στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, ωστόσο, υπάρχουν μόνο εμπορικά κι επαγγελματικά κυκλώματα, που το καθένα τους έχει τη δική του εξειδικευμένη παράδοση και δεοντολογία. Αυταρχικές κυβερνήσεις ξεχώρισαν την παραγωγή από την ανταλλαγή με τρόπο που να μην υπάρχει μεταξύ τους σοβαρή επικοινωνία. (...)

Σε κανένα δυτικοευρωπαϊκό κράτος η κεντρική κυβέρνηση δεν άφησε όλα τα επαγγελματικά και εμπορικά κυκλώματα να οργανωθούν σε μια ενιαία Πιάτσα, κι έτσι αποτελούν ‘πιάτσες’ ξεχωριστές το καθένα τους (...) ενώ και σε ορισμένα σοσιαλιστικά κράτη, κυρίως των Βαλκανίων, όπου υπήρχε παράδοση Παζαριού, η Πιάτσα καταστράφηκε από τον κρατικό παρεμβατισμό της υπαλληλοποίησης και σχεδιοποίησης, με αποτέλεσμα να συστηματοποιηθεί τις δυο τελευταίες δεκαετίες η ‘αρπαχτή’ σαν σημαντικό κίνητρο της ατομικής πρωτοβουλίας και σοβαρό στήριγμα της οικονομίας. 

Το ότι εδώ και δυο περίπου αιώνες δημιουργήθηκε στους κόλπους της εγχώριας Πιάτσας μια ιδιαίτερη κατηγορία ανθρώπων αφιερωμένων αποκλειστικά και εξειδικευμένων στο εμπόριο, στο μεταπρατισμό, αυτό δεν ήταν δείγμα προόδου και εξέλιξης, όπως νομίστηκε. Ήταν μια πρόσκαιρη αρρώστια της Πιάτσας, που την κόλλησε από τη Δύση και που της δημιούργησε ανισορροπίες και προβλήματα ταξικής διαφοροποίησης και εξειδικευμένων λειτουργιών, ατόμων ανολοκλήρωτων, χωρίς γενική θεώρηση της κοινωνίας και του κόσμου. Διότι ο σκέτος μεταπράτης και ο σκέτος παραγωγός είναι άτομα λειψά και ανολοκλήρωτα από πάσης απόψεως. 

5.

Νομίζω πως είναι πολύ δύσκολο να αρνηθεί κανείς ότι η καταστροφή της διαλεκτικής παιδείας των ανθρώπων, η οποία απορρέει από την αποπομπή της ανταλλαγής από το δημόσιο χώρο που επισήμανε ο Παπαζαχαρίου (όντας, τότε, αρκετά αισιόδοξος αφού έβλεπε μια «πρόσκαιρη αρρώστεια»), θα φτάσει στο αποκορύφωμά της με την καθολίκευση του «ηλεκτρονικού χρήματος». Είναι άλλωστε μια δυναμική τεχνομονολιθισμού, που την έχουμε πια μπροστά στα μάτια μας.

Γι’ αυτό το λόγο θεωρούμε σημαντικότερο ν' αναδειχτεί αυτή η υπόγεια καταστροφή από τις πιο φανερές ή ακόμα και «σκανδαλώδεις» πλευρές αυτής της δυναμικής, οι οποίες συνδέονται με τον έλεγχο και την επιτήρηση: μπορεί αυτά τα δυο να κινούνται παράλληλα, όμως η πρώτη είναι εκείνη που υπονομεύει στη ρίζα τους τις δυνατότητες εξόδου από τον τεχνοσυστημικό εφιάλτη.

(ανάρτηση οφειλόμενη από την πρώτη φετινή εκπομπή, όπου εκθέσαμε το ζήτημα)

επόμενο>>

 

 

Χρήμα, Ισχύς και Τεχνικό Σύστημα | Aξία, Χρήμα, Μαγεία -9

Το γεγονός ότι το χρήμα επικράτησε σε ολόκληρη την κοινωνία ως «δεσμός όλων των δεσμών και θεσμός όλων των θεσμών», συνδέεται ασφαλώς με ιστορική δραστηριότητα του «επαγγέλματος χωρίς όνομα», η οποία διαμόρφωσε, μέσα από τις κατάλληλες συμμαχίες, την κοινωνία στην οποία ζούμε. 

 

Ας προσέξουμε εδώ τη μεγάλη μεταλλαγή με την οποία εγκαινιάστηκε η εποχή μας: ενώ σε όλο τον προνεωτερικό δυτικό κόσμο το κράτος προστατεύει μεν το χρήμα, αλλά θέτει επίσης εξαιρετικά σκληρούς περιορισμούς (συχνά και εξοστρακισμούς) στο εμπόριο και στην τραπεζική δραστηριότητα, κατά το τέλος του Μεσαίωνα η σχέση αυτή ανατρέπεται. Φτάνουμε έτσι στη λεγόμενη αστική επανάσταση, που μπορούμε να πούμε ότι ήταν η τελευταία πράξη μέσω της οποίας το χρήμα-κεφάλαιο (έμποροι, τραπεζίτες, ανώτερη αστική τάξη) συμμάχησε με το κράτος και την ισχύ (πρώην Αυλικοί και μυστικοσύμβουλοι) και διαμορφώθηκε έτσι η σύγχρονη κυρίαρχη κοινωνία.

 

Φτάνοντας λοιπόν στο ιστορικό μας παρόν, σε αυτό το σημείο της έρευνάς μας πρέπει να εξετάσουμε την σύνδεση του χρήματος με τη σύγχρονη μορφή ισχύος, το τεχνικό σύστημα.  Θυμίζουμε ότι με τον όρο αυτό δεν εννούμε τις μηχανές (βιομηχανικές ή ηλεκτρονικές), ούτε τις τεχνολογίες, αλλά το σύστημα που εδραιώνει η μεταξύ τους ολοένα και στενότερη διασύνδεση υπό την εποπτεία του τεχνικού πνεύματος. Θυμίζουμε επίσης ότι στο τεχνικό σύστημα αντιστοιχεί σε ένα πολύ προχωρημένο στάδιο επικράτησης του μοντέρνου ανθρωπολογικού τύπου μέσα στην κοινωνία, καθώς και σε μια αναδιάταξη στο εσωτερικό της ίδιας της σύγχρονης ταξικής κυριαρχίας.  Σε κάθε περίπτωση επομένως, η σύνδεση χρήματος-τεχνικού συστήματος είναι πράγματι αποφασιστική για την κατανόηση του σημερινού κόσμου, των κρίσεών του και του μέλλοντός του, διότι είναι η ισχυρότερη μορφή σύνδεσης του χρήματος με το κράτος και την κεντρική εξουσία. 

Είπαμε για το μέλλον του κόσμου μας και εδώ ας ξαναθυμίσουμε δυο πράγματα. Οπωσδήποτε η παρούσα κρίση δείχνει, σε όσες και όσους θέλουν να δουν, ότι η υπάρχουσα κοινωνία αδυνατεί να απαντήσει σε κρίσιμα ερωτήματα, στα οποία κάποτε υποσχέθηκε ότι απαντούσε. Όμως, για το πέρασμα σε μια καλύτερη κοινωνία χρειάζεται κάτι πολύ περισσότερο, ή μάλλον κάτι το ποιοτικά διαφορετικό! Χρειάζεται να δοθούν καλύτερες απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά και πριν από αυτό, να αποσαφηνιστούν αυτά τα ερωτήματα. Και αυτή η αποσαφήνιση, όσο θεωρητική κι αν φαίνεται, είναι ζωτικής πρακτικής σημασίας διότι τα ερωτήματα αυτά, στα οποία ισχυρίζεται ότι απαντάει η άρχουσα κοινωνία, μπορεί να είναι άκυρα και τα προβλήματα να οφείλονται στις προσπάθειες να απαντηθούν άκυρα ερωτήματα, α-νόητες ιδεολογικές κατασκευές και τυφλές ελπίδες -- όπως είναι π.χ. η ιδέα ότι επιστήμη μπορεί να απαντήσει στα ζητήματα της ύπαρξης και της πολιτικής, ή ότι η Τεχνική μπορεί να θεραπεύσει ριζικά και ολοκληρωτικά όλες τις ασθένειες, ακόμα και να νικήσει το θάνατο όπως διατείνονται κάποιοι αποτρελαμένοι με την τεχνολογία.

Εδώ λοιπόν αξίζει να υπενθυμίσουμε τη μεστή παρατήρηση του Σπύρου Κυριαζόπουλου (στο Η Καταγωγή του Τεχνικού Πνεύματος, 1965), που είναι βέβαιο ότι θα προσυπέγραφε και ο Ζακ Ελλύλ: «Για να παρουσιαστεί το Τεχνικό πνεύμα, μεσολάβησε η ευρωπαϊκή αποπνευμάτωση του κόσμου (…). Και είναι άξιο παρατηρήσεως το γεγονός, ότι ο διαφορισμός της επιφανείας των τεχνικών πραγμάτων στις μεγάλες του στιγμές, γιορτάζει εκεί όπου ο κοινωνικός βίος δεν κατόρθωσε να δημιουργήσει το Πρόσωπο (…) ενώ παραλλήλως, το Τεχνικό πνεύμα κυριαρχεί τόσο περισσότερο, όσο περισσότερο κάμπτεται, εκεί όπου είχε δημιουργηθεί, η προσωπική διάσταση».

 

Ας δούμε όμως ακριβέστερα τη σύνδεση του χρήματος με το τεχνικό σύστημα, που προσδιορίζει το παρόν μας. Ο λόγος στον Στεφάν Λαβινιότ. -Σημ. HS.

 

 *

 

«Δεδομένου ότι η λογική της Τεχνικής επιβάλλεται σε ολόκληρο τον κόσμο και σε όλες τις διαστάσεις της ζωής, πρέπει να αναγνωρίσουμε πως η Τεχνική οδηγεί τον ολοκληρωτισμό του χρήματος. Ας διευκρινίσουμε όμως πρώτα τι εννοούμε ως Τεχνική. 

Όπως γράφει χιουμοριστικά ο Ζαν-Λουί Πορκέ στο βιβλίο του για τον Ζακ Ελλύλ, “ο εχθρός δεν είναι βέβαια το ... ανοιχτήρι!”. Το πρόβλημα δεν είναι το άλφα ή το βήτα τεχνικό αντικείμενο —παρ’ όλο που μπορεί να είναι πρόβλημα η λογική που το παράγει. Το πρόβλημα είναι η Τεχνική ως Σύστημα.

 

Επομένως, δεν είναι άραγε ακόμα πιο επικίνδυνο αυτό το Σύστημα όταν συμπλέκεται με το Χρήμα; Πράγματι, από τη στιγμή που το Χρήμα ως Ισχύς συμπλέκεται με το Τεχνικό Σύστημα, οι συνέπειες είναι ολέθριες. Δείτε για παράδειγμα την σημερινή οικονομική κρίση.

Μοντέρνες τεχνολογίες και έκρηξη του χρήματος

Ήδη από το 1954 ο Ζακ Ελλύλ δείχνει εκτεταμένα στο βιβλίο του Η Τεχνική ή το Διακύβευμα του Αιώνα (1954), για ποιο λόγο η Τεχνική είναι η κινητήρια δύναμη της οικονομίας. Τα τελευταία χρόνια λοιπόν, κινητήρια δύναμη της οικονομίας δεν είναι τόσο η εφεύρεση νέων τεχνικών αντικειμένων, όπως ήταν προηγουμένως λ.χ. το αυτοκίνητο ή ο υπολογιστής (ένας ερευνητής τόνιζε τις προάλλες, ότι εδώ και 10 χρόνια δεν έχουμε επινοήσει κανένα νέο αντιβιοτικό). Τώρα πια, κινητήρια δύναμη της οικονομίας είναι τεχνολογίες και τεχνικές που συνδέονται άμεσα με το χρήμα. 

 

Παράδειγμα:

• Το διαδίκτυο αναπτύσσεται ιλιγγιωδώς επειδή έχουν αναπτυχθεί οι τεχνολογίες των on-line πληρωμών.
• Η υπερανάπτυξη της οικοδομής στις ΗΠΑ, η οποία έφτασε στο καταστροφικό σημείο της φούσκας που όλοι πλέον γνωρίζουμε, δεν οφείλεται τόσο σε κάποιες νέες οικοδομικές τεχνικές (που θα επέτρεπαν π.χ. την κατασκευή φθηνότερων ή πιο οικολογικών σπιτιών), όσο στο ότι αναπτύχθηκαν νέες χρηματιστηριακές τεχνικές και νέες τεχνικές marketing, που έκαναν δυνατή την πώληση σπιτιών με πίστωση και σε ανθρώπους που δεν είχαν πραγγματικά την δυνατότητα να αποπληρώσουν τα δάνεια.
• Χάρη στην Τεχνική επινοήθηκαν επίσης ένα πλήθος από χρηματιστηριακά “προϊόντα”, ολοένα και πιο πολύπλοκα από τεχνικής άποψης αλλά και απείρως δυσκολότερο να ελεγχθούν.
• Γενικότερα, η ανάπτυξη των τεχνικών του marketing, των χρηματιστηριακών δραστηριοτήτων και της διαφήμισης βρίσκονται πλέον στην καρδιά μιας οικονομίας της υπερκατανάλωσης, της ταχύτατης αντικατάστασης ενός αντικειμένου από ένα άλλο. 

Έχουμε λοιπόν από τη μια μεριά το χρήμα ως μια ανάγκη, η οποία είναι αδύνατο να ικανοποιηθεί, διότι:

• από την πλευρά εκείνων που πωλούν, γεννάει ακόρεστη επιθυμία για πλουτισμό με αποτέλεσμα αφ’ ενός να σκαρφίζονται “προϊόντα” ώστε να πωλούν ακόμα και σ’ εκείνους που δεν μπορούν ν’ αγοράσουν, και αφ’ ετέρου να ρισκάρουν τρελά για να κερδίσουν όσα περισσότερα μπορούν∙
• και από την πλευρά εκείνων που αγοράζουν, γεννά αίσθημα διαρκούς ανικανοποίητου και “πείνας”, με αποτέλεσμα να εμπιστεύονται εντελώς αναξιόπιστα τραπεζικά και χρηματιστηριακά εφευρήματα.

Ταυτόχρονα, από την άλλη μεριά, πληθαίνουν νέες τεχνικές διακίνησης του χρήματος (πωλήσεις μέσω του διαδικτύου, δάνεια, πιστωτικές κάρτες, ολοένα και πιο λαβυρινθώδεις τεχνικές και “προϊόντα” στις χρηματιστηριακές αγορές, κ.λπ.), που 

 

• αφ' ενός διαδίδονται παντού χάρη στις τεχνικές των ΜΜΕ (π.χ. τηλεόραση, διαδίκτυο), οι οποίες, χρησιμοποιώντας τις σύγχρονες διαφημιστικές τεχνικές, και αφ' ετέρου
  
• παρουσιάζουν ως απολύτως “αξιόπιστα” και σαν δήθεν “τελευταίας λέξης αντικείμενα πρώτης ανάγκης” όλα αυτά τα εφευρήματα που διακινούν.

 

Επομένως, στο επίκεντρο της σημερινής κρίσης βρίσκεται η σύνδεση μεταξύ του Χρήματος και της Τεχνικής.  Όλες οι τεχνικές που με συντομία περιγράψαμε, υπήρξαν η κινητήρια δύναμη μιας νέας ανάπτυξης και ταυτόχρονα μιας νέας καταστροφής, η οποία πολλαπλασιάζεται στο βαθμό ακριβώς που οι τεχνικές μπήκαν στην υπηρεσία της ισχύος του χρήματος.

Η παγκοσμιοποίηση των προβλημάτων μέσω της Τεχνικής

Είναι πολύ πιθανό η παραπάνω ολέθρια εξέλιξη να είχε περιοριστεί στις ΗΠΑ, αν το τεχνικό Σύστημα δεν είχε δυο επιπλέον χαρακτηριστικά. 

α) Το πρώτο είναι η παγκοσμιότητα. Τεχνικό Σύστημα και παγκοσμιότητα είναι αλληλένδετα. Ήδη στο Η Τεχνική ή το Διακύβευμα του αιώνα, ο Ελλύλ υπογράμμιζε ότι τα τεχνικά μέσα στο πεδίο της παραγωγής δεν γίνονται μόνο ολοένα και πιο απαραίτητα, αλλά συγχρόνως όλο και πιο δαπανηρά: ακριβά μηχανήματα που πρέπει σχετικά σύντομα να αντικατασταθούν από ακριβότερα εξαιτίας του ανταγωνισμού, αναπτυξιακή έρευνα που γίνεται ολοένα και πιο δαπανηρή για τον ίδιο λόγο, κ.ο.κ. 

Αυτός είναι ο λόγος που, κατά τη διάρκεια της σημερινής κρίσης, ανακαλύψαμε τον τεράστιο βαθμό στον οποίον η πραγματική οικονομία έφτασε να εξαρτάται από τη χρηματιστηριακή οικονομία αφού απαιτούνται ολοένα και μεγαλύτερα ποσά χρήματος, σε σημείο που ωχριούν ακόμα και τα νούμερα που αναφέρουν τα ΜΜΕ. 

 

Αυτή η οξυμένη ανάγκη για χρήμα —και μην ξεχνάμε ότι το χρήμα είναι, επίσης, παράγοντας μεγάλης τρωτότητας— συνεπιφέρει λοιπόν μια υπερσυγκέντρωση των κεφαλαίων και των επιχειρήσεων σε παγκόσμιο πλέον επίπεδο. Η κρίση δεν περιορίζεται πια σε τοπικό επίπεδο. Είναι αναγκαστικά παγκόσμια. Στο εξής, κάθε εξαγγελία για απολύσεις αφορά πολλές διαφορετικές περιοχές σε ολόκληρο τον κόσμο καθώς και κεφάλαια, τα οποία πολύ σπάνια έχουν την ίδια εθνικότητα με τους εργαζομένους τους. (…)

β) Το δεύτερο χαρακτηριστικό της Τεχνικής είναι η ολοένα και μεγαλύτερη διασύνδεση μεταξύ των δικτύων. Σε αυτό οφείλεται η ταχύτητα εξάπλωσης αυτής της κρίσης. Ο Ζακ Ελλύλ είχε υπογραμμίσει αυτό το γεγονός ήδη από το 1966, στο βιβλίο του Ερμηνεία των Νέων Κοινών Τόπων, ανατρέποντας την έως τότε κυρίαρχη ιδέα ότι “η μηχανή είναι ένα ουδέτερο αντικείμενο, ένα ουδέτερο εργαλείο”. Έδειξε ότι κάθε εργοστασιακή μηχανή συνδέεται άμεσα με την παραγωγή άλλων μηχανών, οπότε το ποια μηχανή επιλέγεται σε ένα εργοστάσιο έχει να κάνει με τον ανταγωνισμό και επομένως με μια τεχνική εξέλιξη, την οποία δεν ελέγχει κανένας, ούτε ο ίδιος ο εργοστασιάρχης. 

Η παραγωγή κάθε εργοστασίου συνδέεται πλεον στενά με ένα ολόκληρο οικονομικό δίκτυο, με ένα ολόκληρο συνδυασμό στοιχείων που πολλαπλασιάζονται ασταμάτητα και τα οποία κανένας δεν μπορεί να θέσει υπό τον έλεγχό του. Και αν αυτό ισχύει για την πραγματική παραγωγή, ισχύει πολύ περισσότερο για τη χρηματιστηριακή οικονομία, στην οποία τα διάφορα χρηματιστήρια επιδρούν το ένα πάνω στο άλλο σε πραγματικό χρόνο μέσα από ήδη προγραμματισμένα λογισμικά, χωρίς καν την ανθρώπινη παρέμβαση. Ποιος θα μπορούσε αλήθεια να φανταστεί πριν από λίγα χρόνια, ότι ένα τόσο περιορισμένο συμβάν όπως η κρίση των στεγαστικών δανείων στις ΗΠΑ θα επέφερε μια παγκόσμια κρίση;

Το 1988, στο βιβλίο του Η Μπλόφα της Τεχνολογίας, ο Ελλύλ διαπιστώνει ότι η Τεχνική έχει ξεφύγει τελείως από κάθε έλεγχο. Για τρεις βασικούς λόγους: 

• επειδή έχει εξαπλωθεί σε τέτοιο βαθμό, που είναι αδύνατον να έχει κανείς ξεκάθαρη εικόνα της κατάστασης (κάτι που έδειξε σαφώς η χρηματιστηριακή κρίση)∙
• επειδή έχει γίνει τόσο πολύπλοκη, που ξεφεύγει από κάθε δυνατότητα να την σκεφτεί κανείς∙
• και επειδή το αυξημένο επίπεδο διασύνδεσης την κάνει εξαιρετικά ασταθή. Όπως σημειώνει ο Ζαν-Λικ Πορκέ, “η Τεχνική κάνει εντελώς αδιανόητο το μέλλον μας”. 

Η σύνδεση μεταξύ τεχνικών δικτύων σε συνάρτηση με τα εγωϊστικά και αρπακτικά ανακλαστικά του χρήματος έχουν δημιουργήσει μια εντελώς ανεξέλεγκτη οικονομία.»  

Stéphane Lavignotte, Το Χρήμα (2009),

κείμενο ομιλίας στην παρουσίαση της επανέκδοσης του βιβλίου του Ζακ Ελλύλ
Ο Άνθρωπος και το Χρήμα (α΄ έκδοση 1953)

επόμενο >>