Στην καρδιά του καλοκαιριού | Μανιφέστα 52

Η οδός της άμεσης ανθρώπινης προσπάθειας δεν είναι παρά μια φτωχή επέκταση της ζωικής προσπάθειας. Μόνο στο όνειρο της δράσης υπάρχουν οι όντως ανθρώπινες χαρές της δράσης. Στο να προκαλείς τη δράση δίχως να δρας· στο να αφήνεις τον περιορισμένο χρόνο για χάρη του απελευθερωμένου χρόνου, την επιτελεστική στιγμή για χάρη της αποφασιστικής στιγμής (...) στο να αντικαθιστάς μια φιλοσοφία της δράσης, που συχνά δεν είναι παρά μια φιλοσοφία της παρακίνησης, με μια φιλοσοφία της αδράνειας, και ύστερα με μια φιλοσοφία της συνείδησης του αδρανείν (...) 

 

Τούτη η αδράνεια της φαντασίας θα πρέπει εν συνεχεία να αποτελέσει το εναρκτήριο σημείο ωστε να ξαναβρεθούν κίνητρα σκέψης από τα οποία είναι βέβαιο ότι απουσιάζει το ζωικό στοιχείο, ελεύθερα από κάθε μορφή αποπλάνησης, αποκομμένα από τον υπνωτισμό των εικόνων, ξεκομμένα εντελώς από τις κατηγορίες της νόησης, τις «απολιθώσεις της διανοητικής σύνεσης».

Gaston Bachelard,  Lautréamont (1939) 

μετάφραση Γιάννης Πεδιώτης, 

από το Eugene Thacker, Αποφατική ζωικότητα,

ΦΡΜΚ, διπλό τεύχος#12-13

 

 

 

Aνακοίνωση στη Γενική Συνέλευση της Κατάληψης της Λυρικής Σκηνής (06/02/09)

Προσπάθησα επίμονα στην χτεσινή συνέλευση να λάβω τον λόγο αλλά δεν τα κατάφερα εξαιτίας της έντασης που είχαν εκείνη τη στιγμή οι τοποθετήσεις και οι διενέξεις που ακολούθησαν. Εξαντλημένος από το να παρακολουθώ τη συζήτηση έκανα ένα μεγάλο διάλειμμα εκτός του χώρου της διεξαγωγής της και όταν επανήλθα έκρινα ότι ήταν πλέον αργά να το προσπαθήσω πάλι. Θέλησα έτσι να καταθέσω γραπτά τις σκέψεις μου όσον αφορά τα ζητήματα που τέθηκαν μέσα από την εξέλιξη της διαδικασίας. Λόγω του διαλείμματος ενδέχεται να έχασα κάποια σημαντικά που ειπώθηκαν και γι' αυτό θα ήθελα αυτή η ανακοίνωση να εκληφθεί ως γενικότερο σχόλιο πάνω στη διαδικασία και το πολιτικό της νόημα.

Παρακολουθώ ανελλιπώς τις συζητήσεις και δεν έχω λάβει συνειδητά ούτε μία φορά το λόγο. Αυτό οφείλεται στο ότι πιστεύω πως η εκφορά λόγου στα πλαίσια μιας διαδικασίας που θέλει να λέγεται πολιτική οφείλει να είναι υπεύθυνη και να έχει δεσμευτικό χαρακτήρα. Πρέπει κανείς να έχει αίσθηση της θέσης απ' την οποία μιλά. Προσωπικές μου υποχρεώσεις δεν μου επιτρέπουν την παραμονή στον χώρο της κατάληψης κατά τις κρίσιμες στιγμές, γι' αυτό νιώθω ακατάλληλος να υποστηρίξω τον τερματισμό ή τη συνέχιση της. Ωστόσο, θεωρώ κρίσιμο να έχει ο καθένας μας που υποστηρίζει αυτή την κίνηση σαφή αίσθηση του πολιτικού της διακυβεύματος.

Μια πολιτική διαδικασία είναι μια διαδικασία λήψης αποφάσεων, και είναι ανταγωνιστική όταν δεν αποκλείει κανένα στην πράξη. Όμως, η συλλογικότητα βασίζεται, εν τέλει, στην πλειοψηφούσα αρχή. Είναι βαθιά νυχτωμένος και αιθεροβάμων όποιος πιστεύει ότι η ομοφωνία και η συναίνεση είναι εφικτή σε κάθε περίπτωση ή ότι μπορεί να ισχύσει καθολικά. Δίχως να θέλω να μπω σε ζητήματα κοινωνικής ψυχολογίας αναφορικά με το πώς διαμορφώνεται το εκάστοτε κλίμα συναίνεσης ή το πώς επιτυγχάνεται τελικά η ομοφωνία, εφιστώ απλώς την προσοχή στο ότι η συναίνεση μπορεί να διαμορφωθεί μ' ένα τρόπο που να αποτελεί τροχοπέδη στην ανάδειξη μιας πολιτικής κουλτούρας που θέλει τον καθένα να έχει πλήρη συνείδηση του δεσμευτικού χαρακτήρα της εκφοράς λόγου στα πλαίσια μιας πολιτικής διαδικασίας. Όπου η συναίνεση δεν μπορεί να επιτευχθεί αβίαστα (και κάτι τέτοιο ελέγχεται απ' τη διαπραγμάτευση του νοήματος των λεχθέντων), όπου υπάρχουν διαφωνίες και αποκλίνουσες τάσεις, όπως έγινε στην χτεσινή συνέλευση, θα πρέπει να καταφεύγει κανείς σε ψηφοφορία. Δεν είμαστε εδώ για να λύσουμε τα αιώνια προβλήματα που προκύπτουν απ' την ύπαρξη μεγάλων και μικρών πλειοψηφιών ή μειοψηφιών, αντιστοίχως· είμαστε εδώ για να αποφασίσουμε αν θα συνεχιστεί ή όχι η κατάληψη της Λυρικής σκηνής. Πολιτική ήττα δεν αποτελεί πρωτίστως το ό,τι μας είναι δύσκολο να συνδέσουμε επαρκώς την κίνησή μας με διάφορες άλλες αντίστοιχες σητν πόλη, αλλά μια γενική συνέλευση η οποία αδυνατεί μετά από έξι ώρες να λάβει μια απόφαση, προτού δηλαδή επικρατήσει η σωματική και ψυχική εξάντληση όχι μόνο σ' αυτούς που μένουν επί μονίμου βάσεως στην κατάληψη αλλά και σε όλους τους άλλους. Και δεν είναι, βέβαιως, καθόλου παρήγορο το ότι έπρεπε να φτάσει στα όριά της η κατάσταση ώστε να κινητοποιηθούν οι εμπειρότεροι με τις πολιτικές διαδικασίες προς την κατεύθυνση που περιγράφω.

Έχω την εξής πρόταση, λοιπόν. Δεδομένου ότι η ομοφωνία είναι δύσκολο να επιτευχθεί, για να μην επαναληφθεί το χτεσινό, καλά θα ήταν να προχωρήσουμε από ένα σημείο και μετά σε ψηφοφορία, ακόμη και αν μείνει ανεπίλυτο το ζήτημα του αν έχουν δικαίωμα να ανήκουν στο σύνολο αυτών που λαμβάνουν αποφάσεις όσοι δεν μπορούν να δεσμευτούν. Προτείνω επίσης, αν η γενική συνέλευση αποφασίσει τη συνέχιση της κατάληψης, να αντικατασταθούν, κατόπιν διευθέτησης των πρακτικών ζητημάτων, όσοι έχουν στηρίξει με τη συνεχή παρουσία τους. Τα παιδιά αυτά δεν έχουν τίποτε να αποδείξουν σε πολιτικό και ανθρώπινο επίπεδο.

Επαναλαμβάνω, δεν είμαστε εδώ για να λύσουμε τα αιώνια προβλήματα της αυτοργάνωσης και της άμεσης δημοκρατίας, όπως πχ. τι γίνεται όταν δεν αποκλείεταικανένας από τη διαδικασία λήψης αποφάσεων, αλλά μπορεί να αποκλεισθεί κατά τη διαδικασία της υλοποίησής τους, ή να υποστεί τις συνέπειες των αποφάσεων στις οποίες δεν συναινεί. Τι γίνεται, λοιπόν, με τη δέσμευση αυτή που δεν μπορεί να εξασφαλιστεί μέσα απ' την διαδικασία, αλλά που η ίδια απαιτεί για την ομαλή διεξαγωγή της; Εν προκειμένω, πώς αντιμετωπίζουμε το γεγονός ότι μπορεί κάποιος να ψηφίσει υπέρ της συνέχειας της κατάληξης ενώ δεν μπορεί να βρίσκεται εκεί την κρίσιμη στιγμή, ή το ότι μπορεί κάποιος να ψηφίσει υπέρ του τερματισμού της όταν υπάρχει κάποιος άλλος που στηρίζει συστηματικά την κατάληψη, ο οποίος, παρά την κούραση του, προτίθεται να συνεχίσει. Αναρωτιέμαι, λοιπόν, αν θα έπρεπε να επηρεάσει θετικά ή αρνητικά την απόφαση η ψήφος κάποιου που δεν μπορεί να δεσμευτεί άνευ όρων. Δεν γνωρίζω, απλά σας κοινοποιώ τον προβληματισμό μου, και οφείλω να σας πω ότι κλείνω υπέρ της άποψης του να τερματιστεί η κατάληψη.

Ολοκληρώνοντας, θα ήθελα να πω ότι, πέραν της διασφάλισης της πολιτικής διαδικασίας, θεωρώ ότι ένα επιπλέον πολιτικό διακύβευμα αυτής της κίνησης είναι να καταστήσει σαφές το πολιτικό και οικονομικό καθεστώς σε σχέση με την πολιτιστική παραγωγή και κατανάλωση που αμφισβητείται. Επιφυλάσσομαι, επίσης, να βρω χρόνο στις επόμενες μέρες ώστε να τοποθετηθώ πάνω στο ζήτημα που προέκυψε αναφορικά με τη στάση που θα πρέπει να κρατά κανείς απέναντι σ' αυτό που κάποιοι ονόμασαν «πληρωμένη τέχνη« (υπονοώντας «ξεπουλημένη»).

Θα ήθελα επίσης, ακόμη και αν ακουστεί περίεργο, να κάνω ένα σχόλιο που αφορά το ζήτημα εξουσίας που υποτίθεται ότι θέτουμε, σχόλιο το οποίο κατατίθεται μ' αυτό τον τρόπο μόνο και μόνο γιατί θεωρώ πρέπον να γίνει υπό τέτοιες συνθήκες. Σας καλώ λοιπόν να σκεφτείτε αν η ιεραρχία εξουσιών είναι μια ιεραρχία καθηκόντων και ανάληψης ευθύνης και βασίζεται στην διαβάθμιση και στην πολλαπλότητα του τρόπου με τον οποίο δεσμεύεται κανείς από τον λόγο που εκφέρει στα πλαίσια μιας πολιτικής διαδικασίας ακριβώς επειδή δεν μπορούν όλοι να δεσμευτούν εκ των προτέρων και άνευ όρων για το οτιδήποτε.

Γ. Π.

--------------------------------------------------------

Περί του εργάτη τέχνης και πολιτισμού

(Για να μη γίνει ακατάσχετη η ροή του λόγου μου, επειδή έχω να μιλήσω σε συνέλευση αρκετό καιρό και επειδή τα γραπτά είναι που μένουν, φρόντισα να συντάξω μερικές επιπλέον σκέψεις, κατατοπιστικού χαρακτήρα, όσον αφορά τα θέματα που έθιξα με την Ανοικτή Επιστολή προς τους Καταληψίες της Λυρικής Σκηνής, κείμενο που έγραψα αμέσως μετά την πρώτη γενική συνέλευση, και μοίρασα, σε λίγα αντίτυπα, στο χώρο της καάληψης. Οι σκέψεις αυτές βρίσκονται σε συνάφεια και λαμβάνουν υπόψη την εξέλιξη των συζητήσεων, για τις οποίες μόνο να ενθουσιαστεί μπορεί κανείς, με την έννοια ότι σ’ αυτές θίγονται αυθόρμητα, από άτομα που δεν ανήκουν σε πολιτικές ομάδες κανενός είδους, ζητήματα άκρως πολιτικά, ανάλογα μ’ αυτά που προσπάθησα να αναδείξω στην επιστολή. Το συμπληρωματικό αυτό κείμενο γράφτηκε με αφορμή τη συζήτηση που θα πραγματοποιηθεί σήμερα, 4 Φεβρουαρίου, με θέμα «Καλλιτέχνης, εργάτης της τέχνης, ή τι;». Επιφυλάσσομαι για περαιτέρω τοποθετήσεις.)

1. Ειπώθηκε πολύ σωστά, με αφορμή την ενημέρωση γύρω απ’ την κατάσταση της τραυματισμένης συνδικαλίστριας Κωνσταντίνας Κούνεβας που πραγματοποιήθηκε από τα μέλη της «Παναττικής Ένωσης Καθαριστριών και Οικιακού Προσωπικού», ότι αυτό που ενώνει τις καθαρίστριες και τους καλλιτέχνες είναι οι ελαστικές σχέσεις εργασίας και ένα συγκεκριμένο εργασιακό καθεστώς. Υπερθεματίζω λέγοντας ότι αυτό που ενώνει τους καλλιτέχνες και τις καθαρίστριες δεν είναι ότι μπορούν και οι καθαρίστριες να κάνουν τέχνη· μπορεί ναι, μπορεί και όχι, και το ότι κάποιος που δουλεύει σαν σκουπιδιάρης μπορεί να γίνει ο πιο συγκλονιστικός καλλιτέχνης δεν σημαίνει ότι η παραγωγική και δημιουργική ικανότητα όλων των ατόμων είναι ίσης αξίας (κάτι τέτοιο μόνο ποσοτικά και ως αφαίρεση μπορεί να επιβληθεί). Αυτό που τους ενώνει είναι ότι οι δραστηριότητες αμφότερων αποφέρουν κέρδη σε κάποιους. Υπάρχει και κάτι όμως που τους διακρίνει, ότι οι καλλιτέχνες (οι καλές τέχνες, η κουλτούρα) αποφέρουν μέσω του πολιτισμού και της διασκέδασης απείρως μεγαλύτερα ποσά. Οι καλλιτέχνες που υποτίθεται ότι αποτελούν το πλέον ευαισθητοποιημένο, ευφυές και προοδευτικό κομμάτι της κοινωνίας πρέπει να σταθούν νηφάλια εδώ, και να μην προσκολλούνται στο δίπολο είτε του να αναζητήσουν τρόπο να θεμελιώσουν ιδεολογικά τον εξοβελισμό της καλλιτεχνικής και δημιουργικής δραστηριότητας, είτε να προσπαθήσουν, με συντεχνιακό τρόπο, να συμπλεύσουν με το οικονομικό και πολιτικό καθεστώς. Η ελευθερία της τέχνης, δηλαδή η ελεύθερη ανάπτυξη της δημιουργικής δραστηριότητας, εξαρτάται απ' αυτό.

2. Οι καλλιτέχνες και οι διανοούμενοι δεν συνιστούν μέρος μιας ή/και αυτοτελή εκμεταλλευόμενη τάξη επειδή είναι αλληλέγγυοι με την τάξη των εργατών ή των αγροτών, αλλά επειδή αποφέρουν κέρδος για τους κάτοχους της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας, επειδή το κράτος και η αγορά εκμεταλλεύεται την τέχνη και την κουλτούρα. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι ίδιοι εμπλέκονται μ' ένα θεμελιωδώς διαφορετικό τρόπο σ' αυτό το παιχνίδι. Το είδος της εκμετάλλευσης την οποία υφίστανται είναι διαφορετικού τύπου απ' αυτή ενός βιομηχανικού εργάτη ή ενός αγρότη, όχι από μεταφυσική σκοπιά, αλλά σε καθαρά πολιτικό και οικονομικό επίπεδο, και αυτό που υποτίθεται ότι θα συνιστούσε την φόρμουλα για πολιτική δικαιοσύνη και οικονομική ισότητα αναφορικά με τη βιομηχανική και σε μεγάλο βαθμό με τη χειρωνακτική εργασία, δηλαδή το οικονομικό ισόποσο της μίας ώρας, δεν μπορεί να ισχύσει επίσης για τους εργάτες πολιτισμού και κουλτούρας, ακριβώς επειδή η τέχνη συνιστά μια σπάνια παραγωγή, που δεν μπορεί να αναλυθεί σε ποσοτικό χρόνο, όπως γίνεται με τη μαζική βιομηχανική παραγωγή εμπορευμάτων, και επειδή οι αξίες κατά τον ανεξάρτητο χαρακτήρα της μεταβλητότητας τους δεν μπορούν να αντιστοιχηθούν σε χρήμα, καθώς με το χρήμα μετράμε μόνο ό,τι μπορεί να ονομαστεί κοινή αξία. Οι καλλιτέχνες ως εκμεταλλευόμενοι μόνο ένα πράγμα μπορούν να υπερασπισθούν από κοινού με άλλους εκμεταλλευόμενους: το δικαίωμα του καθενός να αποφασίζει τι θέλει να παράγει και τι να καταναλώσει, το δικαίωμα του καθενός τόσο να συσσωρεύει όσο και να καταναλώνει αυτό που ο ίδιος συσσώρευσε. Είναι αδύνατο να επεξεργαστούμε το πώς λαμβάνει χώρα η εκμετάλλευση αυτού του είδους που υφίστανται οι καλλιτέχνες ως παραγωγοί κέρδους, έχοντας στο μυαλό του θεωρητικά σχήματα που έχουν προκύψει από την ανάλυση του πως εκμεταλλεύονται οι κάτοχοι της εξουσίας την τάξη των βιομηχανικών εργατών ή των αγροτών. Θέλω να το τονίσω αυτό: μιλάμε για άλλου είδους εκμετάλλευση επειδή μιλάμε για άλλου είδους εργασία.

3. Έχει πλάκα για ένα άνθρωπο σαν και εμένα, που μεγάλωσε σε μια δύσκολη και δίχως προοπτική εποχή με τα κείμενα που παρήγαγε η σύμπλευση των πλέον ριζοσπαστικών τάσεων του επαναστατικού κινήματος και της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας του εικοστού, να βλέπει κάποιον σαν τον κ. Σάββα Μιχαήλ να ανασύρει, στην ομιλία που έδωσε χτες, στις 4 του μηνός, στον χώρο της κατάληψης, όλα τα συνθήματα των Σουρεαλιστών, των Λετριστών και των Καταστασιακών και όλους τους πομπώδεις νεορομαντικούς λεκτικούς λεονταρισμούς του πιο πρόσφατου επαναστατικού μεσσιανισμού, δίχως να αναπτύξει θέση ή να παραπέμψει σε κανένα μείζον ζήτημα αναφορικά με τη φύση της εργασίας των καλλιτεχνών και των διανοούμενων στη σύγχρονη κοινωνία. Και δεν είναι καθόλου ευχάριστο, γιατί αυτή ακριβώς η στάση δίνει λαβή στην πλέον κοινότοπη και αποστειρωμένη αντικαλλιτεχνική ρητορεία. Αν δεν την εξοπλίζει μάλιστα, όταν πιστεύει ότι το «ουτοπικό πλεόνασμα» της τέχνης μπορεί να χρησιμεύσει ως υποστύλωμα κάθε είδους επαναστατικών πολιτικών συνθημάτων, ασχέτως του αν τα υπεραπιζόμαστε είτε ως καλλιτέχνες είτε ως οτιδήποτε άλλο.

-----

Για να τελειώνουμε με το ζήτημα «καλλιτέχνες» (15/02/09)

Σε καμία κοινωνική δραστηριότητα δεν υπάρχει κάτι το εγγενώς προοδευτικό ή αντιδραστικό με πολιτικούς όρους. Το ποια λειτουργία αυτή επιτελεί, είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα. Αυτό που κριτικάρω ως «διαχωρισμένη» δραστηριότητα, επομένως, δραστηριότητα δηλαδή που έχει ως αποτέλεσμα έχει τον αποκλεισμό ή τον ετεροκαθορισμό στην πολιτική και την τέχνη, είναι το φαινόμενο των επαγγελματιών πολιτικών και καλλιτεχνών. Όμως συχνά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά όσο δείχνουν και οι λέξεις έχουν, ιδίως σε σχέση με τον πολιτικό λόγο, την ιδιότητα να είναι εξίσου ένοχες και αθώες ταυτοχρόνως. Όταν, για παράδειγμα, κάποιος λέει σήμερα ότι είναι «πολιτικός», δεν εννοεί απλά ότι είναι πολιτικό ον ή ότι εκφέρει πολιτικό λόγο, ούτε ότι υπερασπίζεται μια πολιτική ταυτότητα. Με τους καλλιτέχνες, απ' την άλλη, τα πράγματα είναι ακόμη πιο μπερδεμένα.

Η τέχνη και η ψυχαγωγία δεν μπορούν εύκολα να υπαχθούν στη διάκριση επαγγέλματος και ερασιτεχνίας, και δεν μπορούν να διευθετηθούν οικονομικά με τους όρους που διευθετείται η αυτοματοποιημένη, μη δημιουργική και εν τέλει αντικαλλιτεχνική εργασία, μια εργασία δηλαδή απ' την οποία αποκλείεται συλλήβδην και εξ ορισμού το παιγνιώδες και η διασκέδαση. Για να υπαχθεί το οτιδήποτε στη διάκριση μεταξύ επαγγέλματος και ερασιτεχνίας, θα πρέπει να μπορεί να υπαχθεί την ίδια στιγμή και στη διάκριση μεταξύ διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας, η οποία εισήχθη με τη Βιομηχανική Επανάσταση. Η τέχνη όμως δεν είναι ούτε διανοητική ούτε χειρωνακτική εργασία, δίχως να μπορεί να διακριθεί εντελώς απ' αυτές. Μ' αυτούς τους όρους, λοιπόν, δεν συνιστά ακριβώς επάγγελμα, όχι μόνο για πρακτικούς λογους, αλλά και επειδή η διάκριση επαγγελματία και ερασιτέχνη δεν έχει βάση και ενδιαφέρον όσον αφορά την αξία της καλλιτεχνικής και πολιτιστικής παραγωγής. Με άλλα λόγια, ο καλλιτέχνης είναι ένα είδος επαγγελματία ερασιτέχνη! Παράλληλα όμως, και αυτό είναι το πλέον κρίσιμο, η καλλιτεχνική και πολιτιστική παραγωγή έχει μια υψηλή αξία στην κοινωνία – ακόμα και από οικονομική σκοπιά, υπό την έννοια ότι ένα έργο τέχνης ή μια παράσταση μπορεί να κοστολογηθούν. Έτσι, δεδομένων αυτών, το τι θεωρείται επαγγελματίας καλλιτέχνης και κατά πόσον τα κριτήρια αυτού επιβάλλονται με απώτερο σκοπό τον αποκλεισμό και τον ετεροκαθορισμό κάποιων, ή την υποτέλεια της ίδιας της τέχνης, είναι διαφορετικό θέμα από το τι διακρίνει τον καλλιτέχνη από τον μη καλλιτέχνη.

Γιατί, τώρα, προκαλεί τόση σύγχυση και καχυποψία η αναφορά στον καλλιτέχνη στις μέρες μας; Πολύ απλά γιατί έχουμε την τάση να συγχέουμε μια διάκριση μ' ένα διαχωρισμό. Ο διαχωρισμός ανάμεσα σε επαγγελματία καλλιτέχνη (ακόμη και αν αναφερόμαστε σε κάποιον που τα καταφέρνει να ζει κάνοντας τέχνη) και ερασιτέχνη δεν μπορεί επιβληθεί απόλυτα, παρότι κάποιοι τον προωθούν για ευνόητους λόγους, κι αυτό οφείλεται στην ίδια τη φύση της καλλιτεχνικής και δημιουργικής δραστηριότητας. Η διάκριση, όμως, ανάμεσα στον καλλιτέχνη και στον μη καλλιτέχνη, πέραν του ότι αποτελεί μιαν ρευστή ρυθμιστική ιδέα, που σχετίζεται με αμφίβολες έννοιες όπως είναι αυτή της καλαισθητικής κρίσης και της αισθητικής απόλαυσης, επιβιώνει –και δεν γίνεται αλλιώς– επί τη βάση του ότι η δημιουργική και παραγωγική ικανότητά μας δεν είναι ίσης αξίας ή ομοιόμορφη, όπως και της απλής διαπίστωσης ότι δεν κατέχουν όλοι οι άνθρωποι τον ίδιο βαθμό δημιουργικής ευφυΐας ή φαντασίας (ασχέτως του πως το ορίζουμε αυτό). Υπ' αυτή την έννοια, «καλλιτέχνης» μπορεί να θεωρηθεί εκείνος που, στο πεδίο που ο ίδιος επέλεξε να δώσει ότι καλύτερο έχει, καταφέρνει να παράγει κάτι σπάνιο, μοναδικό και άξιο θαυμασμού.

Προκύπτει τώρα ένα μεγάλο ζήτημα, αυτό της εκμετάλλευσης των καλλιτεχνών, των ψυχαγωγών, των διανοούμενων, το οποίο είναι θέμα-ταμπού, ακριβώς επειδή, στο πλαίσιο των «μαζικοδημοκρατικών» κοινωνιών που εμφανίστηκαν μετά το τέλος της «κόκκινης αφήγησης», έχει επιβιώσει και αναπαράγεται με διαφορετικούς όρους (εκσυγχρονισμός ή συντηρητισμός), η μαρξιστική, τρόπον τινά, ιδέα του ότι οι παραγωγοί των ιδεών και αισθητικών αξιών είτε θα εκφράζουν την κυρίαρχη τάξη είτε μια επαναστατική τάξη (στο μέτρο που αυτή κάνει αισθητή την παρουσία της στο ιστορικό προσκήνιο). Έτσι, αποφεύγεται συστηματικά να συζητηθεί το γεγονός ότι οι κάτοχοι της εξουσίας ενδέχεται να εκμεταλλεύονται τους καλλιτέχνες, τους ψυχαγωγούς και τους διανοούμενους, στην προσπάθειά τους να τους επιστρατεύσουν για να ανανεώνουν το ενδιαφέρον του ευρύτερου πληθυσμού για τη δημόσια και την ιδιωτική ζωή τους, και επομένως για το πολιτικό και οικονομικό καθεστώς που αντιπροσωπεύουν, μαζί με όλες τις συμβολικές και φαντασιακές συνδηλώσεις του. Και αυτό το κατορθώνουν υποστηρίζοντας ότι η τέχνη δεν μπορεί να αποτελεί απλό επάγγελμα αλλά στην ουσία είναι ερασιτεχνία και χόμπι, τα οποία γι’ αυτό και δεν θα πρέπει να πληρώνεται, επιβεβαιώνοντας το γνωστό κυρίαρχο δόγμα σύμφωνα με το οποίο δεν είναι κοινωνικά ωφέλιμο να συναντιούνται διασκέδαση και εργασία.

Με πρόσχημα και άλλοθι, λοιπόν, το ότι η καλλιτεχνική και η πολιτιστική παραγωγή, η οποία αποφέρει και στο όνομα της οποίας διακινούνται μεγάλα ποσά, είναι μια ερασιτεχνία και επομένως δεν θα πρέπει να πληρώνεται (μια εντελώς παράλογη ιδέα, που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι μόνο ότι είναι επαγγελματικό αξίζει), οι καλλιτέχνες και οι ψυχαγωγοί αναγκάζονται να δουλεύουν μέχρις ότου εξαντληθούν ολοκληρωτικά, κάτι που γίνεται πολύ γρήγορα. Την ίδια στιγμή που έχουν, παραδοσιακά πλέον, να αντιμετωπίσουν τις αποβλακωμένες και κουρασμένες μάζες των κάθε είδους μικροαστών εργατών (όσων πεθαίνουν από ανία όταν εργάζονται), στις λίγες ώρες που απομένουν στους τελευταίους για να ψυχαγωγηθούν, οι οποίοι απαιτούν τη διασκέδαση πάση θυσία (μια έντονη εμπειρία που να αντισταθμίζει τη μονοτονία της εργασίας τους;), όταν δεν πεθαίνουν από ανία «διασκεδάζοντας».

Έτσι, δεδομένου αυτού, επαγγελματίας καλλιτέχνης δεν μπορεί παρά να είναι ένας προπαγανδιστής της κυρίαρχης τάξης, πράγμα που δεν μπορεί να γίνει δίχως την απώλεια κάθε ενδιαφέροντος για την ιδια την καλλιτεχνική παραγωγή. Αλλά ας το προσπεράσουμε αυτό προσωρινά και ας εστιάσουμε σε κάτι άλλο που θεωρώ εξίσου σημαντικό για το θέμα, δηλαδή την έννοια της κοινωνικής αξίας, προκειμένου να καταλάβουμε περισσότερο σε τι ακριβώς συνίσταται η εκμετάλλευση των καλλιτεχνών, των ψυχαγωγών και των διανοούμενων. Ο πλούτος δεν μπορεί να είναι, όπως υποστηρίζουν μαρξιστές και νεοφιλελεύθεροι, η αφθονία ή η ελεύθερη πρόσβαση στα αγαθά που προσφέρει η εκμετάλλευση και ο μετασχηματισμός της φύσης. Πλούτος είναι το σπάνιο, το μοναδικό, αυτό που είναι άξιο θαυμασμού. Πλούσιος είναι αυτός που διακατέχεται από ένα αίσθημα πληρότητας και ανεξαρτησίας, το οποίο στηρίζεται στην άκαμπτη πεποίθηση ότι δεν είναι οι συνθήκες της ζωής του (είτε ζει μέσα στη φτώχια, είτε ζει μέσα στην αφθονία) αυτές που καθορίζουν ό,τι είναι ή ό,τι δύναται να γίνει. Και αυτοί οι άνθρωποι, οι πραγματικά πλούσιοι, είναι που βάλλονται από παντού, με τον πλέον λυσσαλέο τρόπο. Για τον ίδιο ακριβώς λόγο, παραλείπεται συχνά να αναφερθεί από τους θιασώτες της συντεχνιακής ιδεολογίας ή τους επαναστάτες «φίλους του λαού», πως και αυτοί που ζούνε μέσα στην αφθονία, αυτοί που έχουν μεγαλύτερη πρόσβαση στα αγαθά μπορούν και είναι εξίσου δυστυχείς μ' αυτούς που δεν έχουν. Αυτό που δεν μοιράζονται με τον λαό αυτοί που ζουν μέσα στην αφθονία, δεν είναι σε καμία περίπτωση η ευτυχία, αλλά αυτό που μπορεί να μοιράζονται σε κάθε περίπτωση η δυστυχία. Όμως ας επιστρέψω στο θέμα της εκμετάλλευσης του μοναδικού και του σπάνιου.

Θα προσπαθήσω να το πω αλλιώς, με μια εικόνα: είναι σαν να έχει πάρει κάποιος τον μάγο της φυλής, του έχει πει ότι η φυλή δεν υπάρχουν πλέον, αλλά μόνο διευθύνοντες και διευθυνόμενοι, αφεντικά και εργάτες, και ότι δουλειά του πλέον είναι να ψυχαγωγεί κάποιες ώρες τους διευθυνόμενους εργάτες ως ανταμοιβή των ωρών που εκείνοι αφιέρωσαν στην αναπαραγωγή αυτής της συνθήκης, όμως την ίδια στιγμή δεν μπορεί να διεκδικήσει τίποτε για τον εαυτό του, επειδή στη σύγχρονη εποχή των διευθυντών και των διευθυνόμενων, των αφεντικών και των εργατών, κανείς δεν πιστεύει στους μάγους. Ενώ παράλληλα έχει τους καταταλαιπωρημένους διευθυνόμενους εργάτες, που έχουν καταληφθεί από ένα ανυπέρβλητο αίσθημα ματαιότητας, να του τονίζουν ότι όσο και να προσπαθεί, όσο και να δίνει τον καλύτερο του εαυτό, δεν θα είναι ποτέ ξανά αυτό που ήταν.

Επίσης, έχω κάτι τελευταίο να καταθέσω επί του πραγματολογικού. Αυτοί που στήριξαν ως αξιοπρεπή και όπλισαν με επιχειρήματα τον αγώνα των βιομηχανικών εργατών και των αγροτών, πολύ συχνά ανήκαν σε μια κοινωνική ομάδα η οποία δεν εργαζόταν ούτε στη βιομηχανία ούτε στη γη. Ήταν διανοούμενοι και καλλιτέχνες και οι συνθήκες διαβίωσης τους δεν ήταν πάντα τόσο καλές όσο φαντάζονται αυτοί που τους ανεβάζουν και τους κατεβάζουν «εξασφαλισμένους». Όταν ο Μαρξ έγραφε το Κεφάλαιο, και ξημεροβραδιαζόταν στις αγγλικές βιβλιοθήκες, πεινούσαν τα παιδιά του. Οι ντανταϊστές, οι σουρεαλιστές, οι λετριστές και οι καταστασιακοί διέπρατταν τη μία αυτοκτονία μετά την άλλη, ζούσαν μια ζωή στο περιθώριο της οικονομίας, στην παραοικονομία, και, στην καλύτερη περίπτωση, επιβιώναν μέσα σ' ένα καθεστώς ελαστικής εργασίας. Η μόνη εγγύηση που είχαν (αν την είχαν) ήταν κάποιοι «αποστάτες της τάξης τους» (όπως ο Ένγκελς και ο Λεμποβισί), ή όπως αυτοί που έδιναν «δανεικά και αγύριστα» ποσά στον Μπακούνιν για να ταξιδεύει σ' όλη την Ευρώπη με σκοπό να ξεσηκώσει τα πλήθη ή να συναντήσει τα ήδη ξεσηκωμένα. Αυτοί που αμφισβήτησαν επίσης την αστική τέχνη, καταδεικνύοντας με τη διαθεσιμότητα και τη χαριστικότητα του καθημερινού τους βίου, τη χυδαιότητα και την έκπτωση της αυτοαναφορικής μίζερης ζωής ενός μικροαστού, που αποτελούσε και αποτελεί ένα συγκεκριμένο πνευματικό τύπο ανθρώπου που έχει επιβληθεί σε όλη την έκταση της εποχής, δεν ήταν φυσικά οι εργάτες (οι οποίοι όσο αποκτούσαν δικαιώματα έτειναν να γίνουν μικροαστοί στο πνεύμα τουλάχιστον), αλλά καλλιτέχνες και διανοούμενοι.

Επομένως, ως άνθρωπος αφιερωμένος στην τέχνη, ως άνθρωπος που θέλει να λέγεται καλλιτέχνης, και να εκφέρει απ' αυτή τη θέση πολιτικό λόγο, δεν επιτρέπω σε κανένα ημιμαθή που αρέσκεται να τοποθετείται περί παντός τινού, δίχως να λέει τίποτε επί της ουσίας, και, ακόμη περισσότερο, σε κανένα νεοβάπτιστο ή παλαίμαχο πολιτικάντη της άκρας αριστεράς, που δεν έχει ενδιαφερθεί στο ελάχιστο για την εργώδη, κοπιαστική, μα άκρως απολαυστική προσπάθεια του να παράγει κανείς κάτι σπάνιο, να γελάει, να ειρωνεύεται, να ψέγει τους «καλλιτέχνες» και τους «διανοούμενους». Απ' την ίδια θέση μπορώ να εκφράσω την αντιπάθεια μου απέναντι σε κάθε καλλιτεχνίσκο, «επιμελητή», θεωρητικό της τέχνης ή καλλιτεχνικό διευθυντή –απ’ αυτούς που τσιτάρουν με την πρώτη ευκαιρία Μπένγιαμιν, Αγκάμπεν, Ντεμπόρ– να ισχυριστεί ότι τέτοιου είδους απόψεις, όπως οι δικές μου, καθιστούν τα όρια της τέχνης και της προπαγάνδας ασαφή, δικαιολογώντας έτσι, εμμέσως πλην σαφώς, στο όνομα μιας οντολογικής και ουσιοκρατικής οπτικής (το έσχατο καταφύγιο μιας τέχνης που διαφημίζει, θέλοντας και μη, την καθεστηκυία τάξη), την υποτέλεια της τέχνης στο κυρίαρχο πολιτικό και οικονομικό καθεστώς.

Γ. Π.

"Ανοικτή επιστολή στους καταληψίες της Λυρικής Σκηνής" * (01/02/09)

*Αφορά γενικότερα κάθε άνθρωπο που διατηρεί μια καλλιτεχνική δραστηριότητα και αντιδρά απέναντι στην κατεστημένη τάξη πραγμάτων όσον αφορά ζητήματα πολιτιστικής παραγωγής και κατανάλωσης.

Δεν απαιτούνται εκτεταμένες συστάσεις εν προκειμένω. Είμαι κι εγώ ένας «φτωχός» –όχι και κακομοίρης όμως!– καλλιτέχνης, ο οποίος παλεύει να τα βγάλει πέρα με την τέχνη και τη ζωή του. Δεν συμμετείχα στις συζητήσεις που προηγήθηκαν της κατάληψης, και έμαθα γι’ αυτήν αφότου έγινε. Υπάρχουν, όμως, ζητήματα που αξίζει να τεθούν σε κάθε περίπτωση, ασχέτως του ποιος/α είναι αυτός/ή που τα θέτει (εξάλλου οι καταληψίες διατείνονται ότι η κατάληψη είναι ανοικτή προς όλους). Παρακολούθησα ένα μεγάλο μέρος της πρώτης γενικής συνέλευσης, το κλίμα της οποίας με αναστάτωσε κάπως. Δεν είναι τόσο φοβερό όσο ακούγεται, βεβαίως. Πρέπει να σημειώσω δεν ότι υπήρξε από μέρους μου –για λόγους σχετικούς και άσχετους– μια αρνητική προδιάθεση σε σχέση με τη δυνατότητα αυτής της γενικής συνέλευσης να μην εξαντληθεί σ’ ό,τι είναι λιγότερο σημαντικό αυτή την περίοδο. Επειδή όμως πάντα αναζητούσα μια χρυσή τομή ανάμεσα στον πεσιμισμό και τον οπτιμισμό (που ομολογώ ότι βιώνω καθ’ υπερβολή) και επειδή δεν θέλω να αδικώ γενικά, σκέφτηκα ότι είναι προτιμότερο, αυτή τη φορά, να μην αναλωθεί κάποιος σε μια υπεροπτική αντιμετώπιση, και να μην αναπαράγει τα πλέον κοινότοπα σχόλια αναφορικά με τη στάση που παίρνουν οι καλλιτέχνες απέναντι στην κοινωνική ζωή, αλλά να προσπαθήσει να εκθέσει, με την πιο ειλικρινή και βαθύτερη αγωνία, εφόσον όντως την έχει, τους λόγους που τον κάνουν να εκνευρίζεται με τη στάση που κρατούν ορισμένοι καλλιτέχνες, αν όχι οι καλλιτέχνες εν γένει.

Όταν δεν υπάρχει μια προκαθορισμένη θεματολογία, τέτοιου είδους δημόσιες συζητήσεις ανάλογης κλίμακας καταλήγουν συνήθως σε φαρσοκωμωδία, όμως κανείς από μας δεν συμμετέχει γιατί καλείται να αποφασίσει για το τάδεν και το δείνα «διάταγμα» ή για την πολιτική στρατηγική, αλλά γιατί διατηρεί το πρωταρχικό ενδιαφέρον να βρεθεί και να μιλήσει για πράγματα που μπορεί να τον αφορούν από κοινού με άλλους. Αν είναι, λοιπόν, να ταλαιπωρηθούμε προσπαθώντας να συνεννοηθούμε, σκέφτηκα, τότε ας μην το κάνουμε επί ματαίω. Επομένως, ας αφήσουμε κατά μέρος τη θεματολογία και ας μιλήσουμε για τον ακριβή λόγο που θα έπρεπε να γίνει αυτή η κατάληψη ή οποιαδήποτε άλλη κίνηση με ανάλογο πνεύμα. Θα μου πει κανείς ότι έχουμε χίλιους λόγους. Θα διαφωνήσω, γιατί πολύ απλά κάτι τέτοιο δεν λέει το παραμικρό για τον πολιτικό χαρακτήρα αυτής της κίνησης. Για μένα, αρκεί ένας και μόνο λόγος για να διασφαλιστεί ο πολιτικός χαρακτήρας ή η πολιτική σημασία αυτού του εγχειρήματος. Δεν χρειάζεται να κάνουμε αντικείμενο έριδας γενικές και συνεκτικές θεωρίες, αλλά να γίνει κατανοητό απ’ αυτούς που προέβησαν σ’ αυτή την πράξη, και όσους τους στηρίζουν, ότι αυτή η κατάληψη έχει συγκεκριμένο πολιτικό χαρακτήρα μόνο άπαξ και θέτει επί τάπητος το εξής: Ποιο είναι το πολιτικό και οικονομικό καθεστώς που αμφισβητείται εν σχέσει με την πολιτιστική παραγωγή και κατανάλωση, και μέχρι ποιο σημείο είμαστε διατεθειμένοι, σήμερα και αύριο, πέρα από αυτή την κατάληψη, να διεξάγουμε αυτού του είδους τη συζήτηση, αποφεύγοντας την παραφιλολογία. (Κατόπιν αυτού, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για οτιδήποτε άλλο θέλουμε: για τη Μορφή, για το εσχατολογικό αίτημα μιας νέας αισθαντικότητας, του οποίου η πραγμάτωση συνεπάγεται μια ριζική αλλαγή του συνόλου της ανθρώπινης ύπαρξης, ό,τι και αν αυτό σημαίνει, κλπ.) Θέλω, δηλαδή, να ξεκαθαρίσω κάτι: Δεν έρχομαι απ’ το πουθενά για να προτείνω τρόπους αμφισβήτησης αυτού του οικονομικού και πολιτικού καθεστώτος, επιθυμώ απλά να γίνει σαφές ποιο είναι το καθεστώς που αμφισβητείται.

***

Οφείλω να πω πως, παρότι η καχυποψία με την οποία αντιμετωπίζονται γενικότερα οι καλλιτέχνες και οι διανοούμενοι είναι ένα ζήτημα λεπτό, πολύπλοκο και κάπως σκοτεινό, για λόγους που δεν είναι της παρούσης, υπάρχει ωστόσο ένα επίπεδο όπου έχει νόημα να πούμε το εξής: αυτή η καχυποψία απορρέει και από την αδυναμία των καλλιτεχνών και των διανοούμενων να διεκδικήσουν με σαφή τρόπο μια οικονομικά ανεξάρτητη ύπαρξη (θα καταλάβετε στη συνέχεια καλύτερα) και να υποστηρίξουν την κατ’ αρχήν αδέσμευτη δραστηριότητα τους. 

Το πρόβλημα, μάλλον, δεν είναι τόσο ότι αποφεύγουμε να συζητάμε τέτοιου είδους πράγματα, όσο ότι δεν τα συζητάμε ουσιαστικά και αυτό μας καθιστά αφερέγγυους στον ευρύτερο πληθυσμό, στον οποίο αναζητάμε έρεισμα, για να συνεχίσουμε να κάνουμε ότι κάνουμε και για να το κάνουμε ακόμα καλύτερα. Το λέω αυτό, γιατί μου δημιουργείται συχνά η εντύπωση ότι πολλοί καλλιτέχνες πάσχουν από ένα ενοχικό σύνδρομο, που προκύπτει από την έντονη κριτική που τους ασκείται γι’ αυτό που κάνουν ή για τον τρόπο που το κάνουν. Και συχνά λειτουργούν βεβιασμένα όταν ανακύπτει το ζήτημα του χαρακτήρα των τεχνών σε σχέση με την κοινωνική οργάνωση ή το ζήτημα της σχέσης τέχνης και πολιτικής. Έτσι, όλη η προσπάθεια εξαντλείται στο να πεισθούν εκείνοι που καταφέρονται ενάντια στους καλλιτέχνες και όσους ενδιαφέρονται για την καλλιτεχνική δραστηριότητα ότι οι καλλιτέχνες είναι ευαισθητοποιημένοι απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα με το να υιοθετήσουν το τάδεν ή το δείνα πολιτικό σύνθημα. Αυτό έχει πολύ κακά αποτελέσματα. Δεν έχει νόημα να κάνουμε καταλήψεις ή να πηγαίνουμε στις πορείες για να δείξουμε ότι δεν μένουμε αμέτοχοι και παθητικοί, ή για να καταρρίψουμε το μύθο του Μεμονωμένου Δημιουργού (ο 20ός αι. έχει παρέλθει, αυτά τα πράγματα έχουν, μάλλον, εξαντληθεί). 

Θα πρέπει να καταλάβουμε ένα πολύ απλό πράγμα: οι καλλιτέχνες δεν είναι κάποιοι που μπορούν και μην εμπλέκονται στην κοινωνική ζωή, οπότε δεν είναι σωστό να αναλωνόμαστε στο να συζητάμε γύρω απ’ το αν εμπλεκόμαστε ή όχι, όταν θα μπορούσαμε να συζητήσουμε για τον τρόπο με τον οποίο εμπλεκόμαστε. Αν κάτι έχει νόημα εδώ, είναι να καταστεί αυτός ο τρόπος αντικείμενο δημόσιας διαμάχης. Ειδάλλως, είμαστε χαμένοι από χέρι!

Δεν μου αρέσει να συζητάω ζητήματα που είναι της μοδός, και το μέτρο για αυτό είναι κατά πόσο προβάλλεται και αναδεικνύεται κάτι από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (οι «καλλιτεχνικές και εναλλακτικές« κινήσεις διαμαρτυρίας προβλήθηκαν αρκετά, μάλιστα με έναν συγκεκριμένο τρόπο, από τα μέσα κατά τη διάρκεια του περασμένου μήνα). Και δεν με ευχαριστεί «είτε μιλά κανείς για τις καλές είτε για τις κακές μέρες». Για την ακρίβεια, αν κάνει διακρίνει το πρώτο απ’ το δεύτερο, τις άσχημες από τις όμορφες περιόδους της κοινωνικής ιστορίας, δεν είναι ότι τίθενται, γενικώς και αορίστως, ζητήματα, αλλά ότι αντιμετωπίζονται ως προβλήματα με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Δεν λύνονται κατ’ ανάγκη, αλλά τουλάχιστον συζητιούνται οι ενδεχόμενες λύσεις, και επομένως και η δυνατότητα επίλυσης επίσης. 

Η συζήτηση, λοιπόν, που αφορά τη σχέση καλλιτέχνη και κοινωνίας –το μέγα πρόβλημα του μοντερνισμού και των καλλιτεχνικών πρωτοποριών του περασμένου αιώνα–, δεν μπορεί παρά να γίνεται με συγκεκριμένους όρους, αν πρόκειται να μην είναι παρωχημένη και αδιέξοδη. Το ζήτημα της απεύθυνσης και του αποκλεισμού, ιδωμένο από τη άποψη της πρόθεσης του καλλιτέχνη και όχι θεσμικά είναι δευτερεύον. Το ερώτημα του σε ποιους απευθύνεται ένα έργο τέχνης δεν ταυτίζεται κατ' ανάγκην με το ερώτημα του ποιοι αποκλείονται από την απόλαυση ή την ευχαρίστησή του. Το πρόβλημα της σχέσης τέχνης και κοινωνίας δεν αφορά τη μικρότερη ή μεγαλύτερη απεύθυνση που μπορεί να έχει μια καλλιτεχνική δραστηριότητα, και καμία «διαδραστικότητα» δεν μπορεί να απαντήσει ουσιαστικά στην κατηγορία ότι η τέχνη είναι διαχωρισμένη. Δεν απαντά κανείς σ’ αυτό απλώς με το να προτάσσει την όλο και μεγαλύτερη συμμετοχή στην καλλιτεχνική παραγωγή, ούτε και δύναται να προσπελάσει τις όποιες δυσκολίες προκύπτουν σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο ασκώντας μια κριτική στην παραδοσιακή εικόνα που έχουμε για τον καταναλωτή της τέχνης και του πολιτισμού: το ζήτημα είναι βαθύτερο. 

Στη σημερινή κοινωνία, η οποία είναι απ’ τις λίγες που έχει εγκαθιδρύσει τόσο ριζικά, στο επίπεδο της οργάνωσης της εργασίας, τη σκανδαλώδη εξίσωση εργασίας και ανίας, το ζήτημα αυτό αφορά πρωτίστως την χρήση του λεγόμενου ελεύθερου χρόνου. Δεν γίνεται, δυστυχώς, να αναπτυχθώ περαιτέρω επ’ αυτού, καθώς δεν εξυπηρετεί τους σκοπούς του μικρού αυτού κειμένου, που έχει παρεμβατικό και όχι αναλυτικό χαρακτήρα. Ένα είναι σίγουρο, πάντως, η συζήτηση αυτή δεν γίνεται να διεξαχθεί με το να καλείται ο καλλιτέχνης κάθε λίγο και λιγάκι να δίνει σε πολιτικούς και πολιτικάντηδες, κοινοβουλευτικούς ή εξωκοινοβουλευτικούς, διαπιστευτήρια της ευαισθησίας του απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα. 

Τούτο δεν σημαίνει ότι οι καλλιτέχνες δεν έχουν κάποιο καθήκον, αλλά ότι το έχουν πρωτίστως απέναντι στον εαυτό τους, και μάλιστα αυτό είναι που διαθέτει μια ευρύτερη κοινωνική και ανθρωπιστική σημασία: έχουν το καθήκον να υπερασπιστούν την κυριότητα του δημιουργού πάνω στο έργο του, και επομένως του παραγωγού πάνω στο προϊόν της εργασίας του, όπως έχουν καθήκον να υπερασπίσουν οποιονδήποτε ανθίσταται στον καταναγκασμό της μονότονης εργασίας και στο δόγμα που θέλει τη διασκέδαση και την εργασία δύο πράγματα που πρέπει να διαχωρίζονται. Το μόνο καθήκον και ο μόνος σκοπός που έχει η τέχνη για μένα είναι η ανανέωση των αξιολογικών διαφορών («Σκοπός της τέχνης είναι να δημιουργεί ανισότητες«, όπως έγραφε ο Ρώσος φορμαλιστής Βίκτορ Σκλόφσκι). Και αυτό είναι κάτι που καθιστά τη σχέση της με την πολιτική εξαιρετικά περίπλοκη, γιατί ένα συνολικό πολιτικό αίτημα ως αίτημα εγκαθίδρυσης μιας διαφορετικής εγκόσμιας τάξης πραγμάτων συχνά οδηγεί κάποιον στο να υπερασπίζεται την παγίωση των αξιολογικών διαφορών, στο πλαίσιο μιας νέας οργάνωσης της παραγωγής και της κατανάλωσης. Μόνο αν κατανοήσει κανείς τη βαθύτερη σημασία αυτού, θα είναι σε θέση να κατανοήσει σε τι συνιστάται η κοινωνική αξία, η οποία δεν εξαντλείται στην εμπορευματική αξία, ούτε περιστέλλεται στην καθαυτό εργασία. Όμως νοιώθω ότι αδικώ κατάφωρα αυτό το ζήτημα μ’ αυτές τις παρενθετικές αναφορές, οπότε επιστρέφω στο βασικό.

Για να πω την καθαρή αλήθεια, όλα αυτά δεν τα σκεφτόμουν προτού βρεθώ στη γενική συνέλευση, όπως προείπα, και μόνο εκ των υστέρων πληροφορήθηκα την ύπαρξη αυτού του εγχειρήματος. Για την ακρίβεια, δεν σκεφτόμουν τίποτε το συγκεκριμένο ανανφορικά με το κατά πόσον πρέπει ή το πώς θα όφειλε να το στηρίξω με επιχειρήματα, μέχρι που άκουσα την εισήγηση της γενικής συνέλευσης. Ήμουν απλώς περαστικός. Στη συνέχεια, όμως, σκέφτηκα ότι αν έχει νόημα να παρίσταμαι σ’ έναν χώρο όπου κάποιοι αιτούν κάτι, θα έπρεπε, στο βαθμό που αυτό με αφορά, να ασχοληθώ σοβαρά με το αιτούμενο. Εξ ου και το κείμενο. Σκεφτόμενος, λοιπόν, σοβαρά το πώς αντιλαμβάνομαι αυτό το νόημα εγώ, κατέληξα ότι είναι κατ’ αρχάς κατάλληλότερο να πω τι προτίθεμαι να συζητήσω και τι όχι. Γιατί αντιλαμβάνομαι το νόημα της παρουσίας μου εδώ, ως υποστηρικτής του εγχειρήματος, μ’ έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο.

Με την παρουσία μου εδώ δεν προτίθεμαι να κάνω τέχνη ή θεωρία της τέχνης, – όσο κι αν με ενδιαφέρει και ακόμα κι αν βρίσκω εξαιρετικό το ότι λαμβάνουν χώρα εκδηλώσεις που είναι ωραίο να συμμετάσχεις. Βασικά, δεν έχω τίποτα να προτείνω σ’ αυτό το επίπεδο. Δεν με ενδιαφέρει επίσης να μιλήσω για το αν είναι εν γένει επίπλαστη η διάκριση ανάμεσα σε καλλιτέχνες και μη. Ούτε με απασχολεί να μιλήσω για το αν μπορεί να υπάρξει κατάργηση του καταμερισμού εργασίας, διαφορετική οργάνωση της εργασίας, για το κατά πόσον μπορεί ο καθένας να είναι καλλιτέχνης, για τη δυνατότητα «ξεπεράσματος» της τέχνης, για το αν η τέχνη είναι μίμηση ή, ακόμη χειρότερα, αναπαράσταση της ζωής κ.λπ. Θέλω να ξεκινήσω αλλιώς, λέγοντας κάτι άλλο: υπερασπίζομαι επί της αρχής, και θα ήθελα να συζητήσω το πώς αντιλαμβάνεται κανείς την ενδεχόμενη δεύσμεση που απορρέει απ’ αυτή τη αρχή, την κυριότητα του παραγωγού πάνω σ’ αυτό που παράγει (είτε μιλάμε για πρακτικές αξίες είτε όχι), όπως επίσης και την άνευ όρων ικανοποίηση της επιθυμίας κάποιου να ασχολείται επί μακρόν με κάτι που απολαμβάνει να κάνει.

Πέραν του ότι η «αυτονομία των τεχνών» είναι ένα ιστορικό κατόρθωμα της τάξης των αστών (της μόνης επαναστατικής τάξης στην ιστορία, όπως θα έλεγε και ο Μαρξ) και πέραν του ότι είμαστε σε θέση να μιλάμε για τέχνη, και δη «πρωτοποριακή», μόνο υπό τον όρο μιας σιωπηρής αποδοχής της διάκρισης υψηλής και χαμηλής τέχνης (η οποία εγκαινιάζεται στη νεωτερικότητα), δεν προτίθεται να κουβεντιάσω για τον κατά πόσον μπορεί να υπάρξει τέχνη στην αταξική κοινωνία, τι είναι αυτό που κάνει μια τέχνη επαναστατική ή αντιδραστική, ποια η σχέση προπαγάνδας και τέχνης, ή ποια είναι σημασία των αισθητικών κατηγοριών εν προκειμένω. Αυτό που προτίθεμαι να κουβεντιάσω είναι η φύση της εργασίας μου ως καλλιτέχνης, διασκεδαστής και ψυχαγωγός, καθώς και το είδος της εκμετάλλευσης την οποία υφίσταμαι.

Γνωρίζω, βεβαίως, ότι μ’ αυτά και μ’ αυτά τίθενται, εν είδει προσυμφωνημένου υπονοούμενου, ζητήματα που άπτονται ό,τι κανείς θα ονόμαζε γενικότερο νόημα της ζωής, δηλαδή ζητήματα μακαριότητας, ευδαιμονίας και ευτυχίας· μόνο που δεν είναι τώρα η κατάλληλη στιγμή να τα αναπτύξουμε. (Απλά να σημειώσω ότι, κατά την άποψη μου, το μεγαλύτερο πρόβλημα της αιρετικής σκέψης συνίσταται στο ότι δεν μπορεί να θέσει ζήτηματα αυτονομίας δίχως να θέσει παράλληλα ζητήματα μακαριότητας, ευδαιμονίας και ευτυχίας, κι αυτός είναι για μένα ένας επιπλέον λόγος για να μην ανοίξω αυτή τη συζήτηση). Θέλω να μιλήσω βασικά για πιο απτά πράγματα. 

Κατ’ αρχάς, από την πολιτιστική παραγωγή βγαίνουν τεράστια ποσά, τα οποία δεν αναδιανέμονται και δεν διαχέονται σ’ όλο το φάσμα της καλλιτεχνικής ζωής, σ’ αυτούς δηλαδή που είναι προϋπόθεση για να βγούνε αυτά τα χρήματα. Είναι κοντόφθαλμο να ασκείται γενικόλογη και αόριστη κριτική στην επαγγελματική ιδιότητα του διασκεδαστή ή του ψυχαγωγού εν γένει –γιατί, πολύ απλά, υπάρχει απόλαυση στο να καταφέρεις μ’ αυτό που κάνεις να διασκεδάσεις ή να ευχαριστήσεις κάποιον, εφόσον το απολαμβάνεις και το ευχαριστιέσαι εσύ ο ίδιος–, και να μην ασκείται κριτική στο ότι τα χρήματα που προκύπτουν από αυτές τις δραστηριότητες δεν επιστρέφονται προκειμένου οι δραστηριότητες αυτές και η ζωή των παραγωγών να αναβαθμιστούν, αλλά αποθηκεύονται στα θησαυροφυλάκια του κράτους και στις τράπεζες – εκτός από ένα απειροελάχιστο μέρος του, υπό τον όρο, πάντα, να διαφημίσουμε κάπως με την τέχνη μας τις ελίτ εξουσίας και τον τρόπο ζωής τους. Για να μην μιλήσουμε για το ξέπλυμα χρήματος. 

Το θεμελιώδες για μένα δεν είναι μια κριτική που επικεντρώνει στην εμπορευματοποίηση του έργου τέχνης, όταν στην πραγματικότητα πίσω απ’ αυτή κρύβεται μια παρωχημένη οντολογία του έργου τέχνης και σωτηριολογικά οράματα, ούτε συμμερίζομαι, πολλώ δεν μάλιστα άνευ όρων, μια κριτική που βαυκαλίζεται ότι καταγγέλλει τη «διαμεσολάβηση» στην τέχνη με το να προτάσσει την «κατάργηση του κοινού και του θεατή». Δεν υπερασπίζομαι την τέχνη από κάποια οντολογική σκοπιά, αλλά μόνο την κυριότητα του παραγωγού πάνω σ’ αυτό που παράγει και του δημιουργού πάνω στο έργο του.

Το ζήτημα είναι, λοιπόν, το πως προτίθεται κανείς να ασκήσει κριτική σ’ αυτό το συγκεκριμένο πολιτικό και οικονομικό καθεστώς που αφορά την πολιτιστική παραγωγή και κατανάλωση και με ποιο τρόπο μπορεί να γίνει αντιληπτή και συγκεκριμένη η ελευθερία της παραγωγής και της κατανάλωσης. Άρα τι ακριβώς κριτικάρω; Κριτικάρω αυτή την οργάνωση της παραγωγής για το σκανδαλώδες γεγονός του ότι οτιδήποτε θεωρείται διασκέδαση δεν μπορεί την ίδια στιγμή να θεωρηθεί εργασία επίσης. Κριτικάρω το γεγονός ότι για να ζήσει αξιοπρεπώς, εννοώντας τη στοιχειώδη ανεξαρτησία και αυτονομία, ο καλλιτέχνης θα πρέπει να δουλέψει στην υπηρεσία της οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής ελίτ εξουσίας, η οποία πρέπει, για να μπορέσει να συντηρήσει τη θέση της, πρέπει, εκτός των άλλων, να αποσπά και να συντηρεί εκβιαστικά το ενδιαφέρον του ευρύτερου πληθυσμού, γιατί πολύ απλά αυτό το ενδιαφέρον είναι μια ουσιαστική προϋπόθεση της επιβίωσής τους. Δεν υπάρχει για μένα πιο στυγνή εκμετάλλευση από αυτή του ενδιαφέροντος, του πνεύματος αυτοθυσίας και χαριστικότητας. Γιατί τα ευτελίζει τόσο με τέτοιο τρόπο που μας ωθεί να πιστέυουμε ότι είναι μάταια κατ’ ουσίαν. Δεν διεκδικώ επίσης αφελώς την ελευθερία της αυτοέκφρασης, γιατί δεν είναι αυτό η ελευθερία της τέχνης. Απλά δεν επιθυμώ να είμαι διαφημιστής καμίας ελίτ εξουσίας. Διεκδικώ άμεσα, απτά και απόλυτα το δικαίωμα του καθενός πάνω σ’ αυτό που παράγει και ανθίσταμαι στην προσπάθεια κάποιων να επικαλεστούν το οτιδήποτε για να με πείσουν πως αξίζει να παραιτηθώ απ’ αυτό το δικαίωμα. Κι αυτός είναι ο λόγος που βρίσκομαι εδώ.

Και κάτι τελευταίο, που παρατήρησα διαβάζοντας τις ανακοινώσεις. Είναι σωστό το ότι δεν ταυτίζεται στην κεντρική ανακοίνωση το αίτημα για μια «άλλη θέση της τέχνης μέσα στην κοινωνία« με το αίτημα μιας «άλλης, διαφορετικής κοινωνίας». όσο και αν δεν μπορούμε να το διαχωρίζουμε με απόλυτο τρόπο. Για μένα, το αίτημα για «μια άλλη θέση της τέχνης μέσα στην κοινωνία» αφορά το εξής: να γίνει πιο στέρεος ο δεσμός ανάμεσα σ’ ό,τι είναι σπάνιο, πολύτιμο και άξιο θαυμασμού και ό,τι είναι διαδεδομένο και ευρύτερο. Αυτό που είναι σπάνιο, πολύτιμο, άξιο θαυμασμού, και μπορεί να ενθουσιάσει κάποιον ωθώντας τον να κάνει κάτι που απολαμβάνει και ευχαριστιέται, έχουμε κάθε δικαίωμα να το συναντάμε με τη μέγιστη δυνατή συχνότητα, γιατί απ’ αυτό εξαρτάται το αν η ζωή μας είναι πιο πλούσια ή πιο φτωχή. Και νομίζω ότι αυτό σχετίζεται άμεσα με το αίτημα της οικονομικής ανεξαρτησίας και αυτονομίας των καλλιτεχνών (δεν μιλάω φυσικά για την οικονομική αποκατάσταση του καθενός ξεχωριστά, όπως καταλάβατε) καθώς και του τέλους της εξάρτησής τους από τις εκάστοτε ελίτ εξουσίας.

Γ.Π.