Η νέα άρχουσα τάξη ως Αριστοκρατία

 

 

«[Ο]ι τεχνικοί αντιλήφθηκαν κάποια στιγμή ότι τίποτα δεν μπορεί πια να γίνει χωρίς αυτούς. Αυτοί υπαγορεύουν τις αποφάσεις που πρέπει να πάρουν οι πολιτικοί και οι διευθύνοντες. Ο αριθμός τους πολλαπλασιάστηκε απίστευτα με τον πολλαπλασιασμό των κάθε είδους τεχνολογιών. Διείσδυσαν ολοένα και περισσότερο μέσα σε όλα τα πεδία της πολιτικής δράσης. Εφεξής, η κύρια δραστηριότητα των κρατών είναι να προάγουν διάφορες τεχνικές και να εμπλέκονται σε ευρύτατες τεχνικές επιχειρήσεις. Φαίνεται λοιπόν πως όλη η ζωή της κοινωνίας είναι πλέον άρρηκτα δεμένη με την τεχνική ανάπτυξη −και ο τεχνικός είναι το πρόσωπο-κλειδί στα πάντα. 

Έτσι, συνειδητοποιώντας την κατάσταση, οι τεχνικοί έπαψαν πλέον να μιλούν σαν τεχνικοί –δηλαδή να προτείνουν απλώς τεχνικές λύσεις σε δεδομένα προβλήματα− και άρχισαν να μιλούν σαν τεχνοκράτες λέγοντας: “Ορίστε η λύση. Δεν υπάρχει άλλη. Αυτό που έχετε να κάνετε λοιπόν, είναι να την ασπαστείτε και να την εφαρμόσετε!”. Προσθέτουν δηλαδή πλέον αυθεντία και εξουσία στην επαγγελματική τους κατάρτιση και δεξιότητα. Κι αυτό ακριβώς τούς κάνει τεχνοκράτες. Δεν υπάρχει τίποτα πέρα από αυτά που γνωρίζουν και λένε. Το τελικό στάδιο αυτής της μεταμόρφωσής τους είναι ότι, στη βάση της ειδικής κατάρτισής τους, σκαρώνουν ένα γενικό σχεδιάγραμμα για το τι πρέπει να γίνει, για το ποια μορφή πρέπει να πάρει η αυριανή κοινωνία.

Αυτό το φαινόμενο είναι λιγότερο ορατό και πιο βαθύ. Οι τεχνικοί συγκροτούν τη νέα άρχουσα τάξη και σήμερα ζούμε πλέον σε ένα αριστοκρατικό καθεστώς. Οι τεχνοκράτες είναι οι άριστοι*. Το ποιοι είναι οι “άριστοι” σαφώς ποικίλλει ανάλογα με το εκάστοτε κυρίαρχο κριτήριο σε μια κοινωνία, ανάλογα με τον κύριο στόχο της. Σε μια μιλιταριστική κοινωνία λ.χ. οι “άριστοι” είναι οι καλύτεροι πολεμιστές. Σε μια δημοκρατική κοινωνία είναι, ίσως, εκείνοι που είναι προικισμένοι με τη μεγαλύτερη πολιτική φρόνηση ή εκείνοι που είναι οι καλύτεροι ρήτορες και καταφέρνουν να πείθουν τον λαό.

Οι άριστοι δεν μπορεί ποτέ να κριθούν υπεύθυνοι για κάτι, διότι ποιος είναι αυτός που θα τους κρίνει; Οι μόνες περιπτώσεις, και αυτές σπάνιες, είναι των χειρουργών και γνωρίζουμε πόση ανησυχία προκαλείται όταν κατηγορείται κάποιος μεγάλος χειρουργός. Ακόμα όμως και σε περιπτώσεις που έχουν διαπραχθεί σοβαρά σφάλματα ή έχει προκληθεί εκτεταμένη βλάβη, δεν βλέπουμε ποτέ να κατηγορείται, να δικάζεται και να καταδικάζεται ένας πυρηνικός φυσικός ή ένας μηχανικός πυραύλων. Είναι χαρακτηριστικό της Αριστοκρατίας ότι οι αριστοκράτες είναι υπεράνω του νόμου. Το ίδιο ισχύει και για τους σημερινούς Τεχνοκράτες.

Για τους τεχνοκράτες ο νόμος δεν έχει καμιά αξία ούτε και ενδιαφέρον. Είναι μια επινόηση του παρελθόντος, που μπορεί να ήταν ίσως χρήσιμη τον 16^ο αιώνα, αλλά σήμερα δεν είναι χρήσιμη διότι παραλύει την πρόοδο. Σε κάθε περίπτωση, ο νόμος δεν μετράει καθόλου όταν έχουμε να κάνουμε με τις τεχνικές επιταγές που εντέλλονται οι τεχνοκράτες (π.χ. οι πάμπολλες συμφωνίες κατά των πυρηνικών σπανίως εφαρμόζονται). Οι τεχνοκράτες, ακριβώς σαν τους αριστοκράτες, χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι έχουν πρακτικές που αποκλείουν όσους δεν ανήκουν στην κάστα τους.

Ένα χαρακτηριστικό των αριστοκρατών είναι ότι μόνον αυτοί κατέχουν και έχουν το δικαίωμα να ασκούν ορισμένες πρακτικές. Στις τεχνικές σφαίρες, έπειτα από ένα σημείο μόνον οι ειδικοί έχουν δικαίωμα πρόσβασης. Δεν είναι απλώς θέμα γνώσεων. Πρόκειται για ένα μονοπώλιο, ένα φράγμα ανάμεσα στους τεχνοκράτες και τον υπόλοιπο κόσμο, στον οποίο επιτρέπεται μόνο να παίζουν με κάποιες ήσσονος σημασίας τεχνικές. Ο καθένας μπορεί να πληκτρολογεί σε έναν υπολογιστή, αλλά μόνο κάποιοι ανώτερης διαβάθμισης τεχνικοί μπορούν να προγραμματίσουν τα πολύπλοκα συστήματα από τα οποία εξαρτώνται οι οικονομικοί σχεδιασμοί, οι χρηματοδοτικοί στόχοι και οι εμπιστευτικές επικοινωνίες. Το πιο ουσιαστικό κομμάτι της τεχνικής χρήσης βρίσκεται πέρα από την πρόσβαση του μέσου πολίτη. Μια εσωτερική διάλεκτος αντιστοιχεί σε πρακτικές που αποκλείουν όσους δεν ανήκουν στην κάστα που την μιλάει. Όλοι οι αριστοκράτες μιλούν μια δική τους γλώσσα, που δεν είναι η γλώσσα των απλών ανθρώπων. Δεν είναι μια διαφορετική γλώσσα με την έννοια με την οποία τα γερμανικά διαφέρουν από τα γαλλικά. Είναι μια κωδικοποιημένη γλώσσα, που την καταλαβαίνουν μόνο οι μυημένοι. Αυτό ίσχυε με τους ιππότες του Μεσαίωνα καθώς και με διάφορες άλλες αριστοκρατίες, όπως π.χ. αυτές του 18^ου αιώνα. Οι Μασόνοι το πήγαν αυτό μέχρι τα πιο παράλογα άκρα προσπαθώντας να στήσουν μια τεχνητή Αριστοκρατία. Οι Τεχνοκράτες έχουν και αυτοί τη δική τους γλώσσα.»

*ελληνικά στο πρωτότυπο

 

Σημ. HS. Μικρό απόσπασμα από το βιβλίο του Ζακ Ελλύλ, Le bluff technologique, το τρίτο της τριλογίας που αφιέρωσε ο Ελλύλ στην ανάλυση της σύγχρονης τεχνικής (Η Τεχνική ή το διακύβευμα του αιώνα, 1956 – Το τεχνικό σύστημα, 1977 – Η μπλόφα της τεχνολογίας, 1988). Ελπίζω να μεταφραστεί και στα ελληνικά. Πλάι σε αυτά τα τρία βιβλία, έγραψε κάμποσα ακόμα που σχετίζονταν με αυτό το κεντρικό θέμα ή ανέλυαν επιμέρους όψεις του (όπως π.χ. Η προπαγάνδα, 1962 – Η πολιτική αυταπάτη, 1965 - Η μεταμόρφωση του αστού, 1967 – Από την επανάσταση στις εξεγέρσεις, 1972, κ.ά.).

Μια συζήτηση με τον Ελευθεριακό για τον Ζακ Ελλύλ

 

* Επειδή η συζήτηση είναι πολύωρη, ο καλός Ελευθεριακός φρόντισε να την χωρίσει σε πολλές μικρές υποενότητες βάζοντας συγκεκριμένο τίτλο σε καθεμία. Μπορείτε να περιπλανηθείτε σε αυτές κάνοντας κλικ στο <... περισσότερα>

** Θερμές ευχαριστίες στον Ηλία, τον Χάρη και τον Θάνο!

Ο Ζακ Ελλύλ για το "τεχνικό σύστημα" (με ελληνικούς υπότιτλους)

 

Ο Jacques Ellul (1912-1994), ένας από τους κορυφαίους στοχαστές του τεχνικού φαινομένου, είναι πολύ γνωστός και αγαπητός στις φίλες και τους φίλους των dangerfew, οπότε με πολλή χαρά ξεκινάμε τη νέα χρονιά με μια συνέντευξή του. Ο Ελλύλ γεννήθηκε στο Μπορντό όπου — επιλέγοντας συνειδητά την επαρχία από τη διάσημη πρωτεύουσα της πατρίδας του, το Παρίσι — πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του διδάσκοντας Ιστορία του Δικαίου και των Θεσμών στο πανεπιστήμιο της πόλης.

Μέλος της Αντίστασης κατά την Κατοχή, βαθύς γνώστης και θαυμαστής της σκέψης του Μαρξ, συνειδητός χριστιανός, κοινωνικός αγωνιστής με έντονη παρουσία ήδη από τη δεκαετία του 1930 στους αγώνες για τη διάσωση του φυσικού περιβάλλοντος και αρωγός μη βίαιων αναρχικών και ελευθεριακών ομάδων, συνέγραψε περισσότερα από εξήντα βιβλία και εκατοντάδες άρθρα με θέματα που εκτείνονται από την κοινωνιολογία, την τέχνη και την πολιτική έως το Δίκαιο, τη θεολογία και την Τεχνική.

Το πολύ σημαντικό βιβλίο του για Το Τεχνικό Σύστημα, δεύτερο μέρος της τριλογίας του για το τεχνικό φαινόμενο (το πρώτο, με τίτλο Η Τεχνική ή Το διακύβευμα του αιώνα μας είχε κυκλοφορήσει το 1954, ενώ το τρίτο, Η πλάνη της Τεχνικής, το 1988), κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Αλήστου Μνήμης» το 2012 σε μετάφραση Γιάννη Δ. Ιωαννίδη, ενώ είχε προηγηθεί αρκετά χρόνια νωρίτερα η μετάφραση του κειμένου του «Η τεχνολογική τάξη» από τον Ζήση Σαρίκα στο, δυστυχώς εξαντλημένο πλέον, συλλογικό βιβλίο Η φωτιά του Προμηθέα (εκδόσεις «Νησίδες», 1998).

H συνέντευξη που παρουσιάζουμε εδώ βιντεοσκοπήθηκε στις 30 Ιανουαρίου του 1979 στο Μπορντό, με παραγωγό τον Marc Chevillot.  Η μετάφραση των υποτίτλων έγινε από τον Αλέξανδρο Κώστα, η επιμέλεια από τον Γιάννη Δ. Ιωαννίδη και η τεχνική επεξεργασία από τον Θάνο Κακούρη. Για να δείτε τους ελληνικούς υπότιτλους, πατάτε το "cc", ή πηγαίνετε στις "ρυθμίσεις" και στους υπότιτλους βάζετε "ελληνικά".

Στα ελληνικά έχει επίσης μεταφραστεί και κυκλοφορήσει το 2013 στο διαδίκτυο μια εκτενής συνέντευξή του Ελλύλ με τίτλο «Η πλάνη της Τεχνικής», που μπορείτε να βρείτε εδώ.   

ΥΓ. Σε αντίστιξη με τη σοβαρή σκέψη του Ελλύλ, μπορείτε να διασκεδάσετε με την ρηχή απόπειρα επαναφομοίωσής της, προς χάριν του συστήματος, από ένα διάσημο τεχνοφρήκουλα, που ξεμπροστιάσαμε πριν από έντεκα χρόνια εδώ.

 

Ο Ζακ Ελλύλ το 1948 για το «θέαμα» | Είπατε θέαμα; - 5

Σημ. H.S.— Στη συνέχεια της μίνι-σειράς μας «Είπατε “θέαμα”;» παρουσιάζουμε, σε δική μου μετάφραση, ορισμένα καίρια αποσπάσματα από το κεφάλαιο «Η Επικοινωνία», από το βιβλίο του γνωστού κι αγαπημένου μας Ζακ Ελλύλ, Présence au Monde Moderne. Problèmes de la civilisation post-chrétien [Παρουσία στον Σύγχρονο Κόσμο. Προβλήματα του Μεταχριστιανικού Πολιτισμού], δώρο-έκπληξη ενός καλού φίλου.

Να σημειώσουμε ότι αυτό το βιβλίο κυκλοφόρησε πριν από 72 χρόνια, το πολύ μακρινό πια 1948, δηλαδή 8 χρόνια πριν από το παρόμοιου προβληματισμού βιβλίο του Γκύντερ Άντερς, Η Απαρχαίωση του Ανθρώπου (1956) και 19 χρόνια πριν από το Η Κοινωνία του Θεάματος (1967), του Γκυ Ντεμπόρ. Οι επιμέρους τίτλοι είναι δικοί μου. Θα ακολουθήσει σχετικά σύντομα ένα δεύτερο μέρος από το ίδιο βιβλίο, όπου ο Ελλύλ εξετάζει τη θέση των διανοούμενων σε αυτές τις συνθήκες. 

Ο άνθρωπος δεν συλλαμβάνει σήμερα παρά φαινομενικότητες

«(…) Στο πεδίο της πνευματικής ζωής, το κεφαλαιώδες γεγονός του καιρού μας είναι ένα είδος άρνησης, ασυνείδητης αλλά γενικευμένης, να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει. Αρνούμαστε να δούμε τον εαυτό μας μέσα στην πραγματική κατάσταση, στην οποία τον θέτει ο κόσμος. Αρνούμαστε να δούμε τι είναι αυτό που συγκροτεί πραγματικά τον κόσμο μας. Αυτό ισχύει κατά κύριο λόγο για τους διανοούμενους, όμως ισχύει επίσης για όλους τους σημερινούς ανθρώπους και για τον ίδιο τον πολιτισμό μας. Έχει κανείς την εντύπωση ότι έχει τεθεί σε λειτουργία μια τεράστια μηχανή, για να παρεμποδίζει τον σημερινό άνθρωπο να αποκτήσει συνείδηση και για να τον ωθεί σε μια ασυνείδητη άρνηση, ή σε μια φυγή προς το εξωπραγματικό.

Το δραματικό χαρακτηριστικό της εποχής μας σε αυτό τον τομέα είναι ότι ο άνθρωπος δεν συλλαμβάνει τίποτε άλλο παρά φαινομενικότητες (apparences), πιστεύει στις φαινομενικότητες, ζει μέσα στο φαινομενικό και πεθαίνει για το φαίνεσθαι. Έτσι, η πραγματικότητα εξαφανίζεται —τόσο η πραγματικότητα του ίδιου του ανθρώπου, όσο και η πραγματικότητα των γεγονότων που τον περιβάλλουν.

     Σημειώστε βέβαια ότι εδώ δεν ασχολούμαι με το φιλοσοφικό πρόβλημα περί φαινομενικότητας και πραγματικότητας, δηλαδή δεν με ενδιαφέρει να μάθουμε αν π.χ. η ύλη είναι πραγματική, αν όλα είναι μια ψευδαίσθηση, αν ο άνθρωπος μπορεί να συλλάβει την πραγματικότητα, κ.λπ.

Ο άνθρωπος του 20ού αιώνα αμφιταλαντεύεται ασταμάτητα ανάμεσα στο φαινόμενο και στον εξηγητικό μύθο, δηλαδή ανάμεσα σε δυο ακραίες και αντιτιθέμενες φαινομενικότητες —και μπορούμε να πούμε, πως είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο σε όλη του την ιστορία. Κινείται αέναα μέσα στο φαινομενικό, δηλαδή στην εξωτερική παρουσίαση του γεγονότος.

Fiction cinema και τεχνικό σύστημα

(…) Είναι προφανές ότι όταν εξετάζουμε τις τεχνικές ανεξάρτητα τη μια από την άλλη, μπορούμε πάντοτε να ονειρευόμαστε πως θα αναπτύσσονται απεριόριστα. Αν όμως βαλθούμε να μελετήσουμε ένα σύστημα, στο οποίο οι τεχνικές είναι αλληλένδετες μεταξύ τους χωρίς ωστόσο το σύστημα αυτό να είναι κλειστό, τότε αντιλαμβανόμαστε αμέσως ότι δεν  μπορούμε να μιλάμε ανθρωποκεντρικά για τις τεχνικές, ούτε και να ονειρευόμαστε την απεριόριστη ανάπτυξή τους.

Γι’ αυτό το λόγο πρέπει να ξεκινάμε από την επεξεργασία της έννοιας «Τεχνική» και να απορρίπτουμε με αυστηρότητα κάθε φαντασμαγορική και μυθολογική εικόνα της αυριανής κοινωνίας, όπως λ.χ. αυτή της Alphaville  του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, διότι πρόκειται πράγματι για μια μυθολογική παράσταση του πολιτισμού, η οποία ούτε προετοιμάζεται σήμερα, ούτε και θα υπάρξει ποτέ ― όπως άλλωστε και η Οδύσσεια του Διαστήματος, του Στάνλεϊ Κιούμπρικ  τέτοιου είδους παραστάσεις είναι τόσο εξώκοσμες, που προκαλούν ταυτόχρονα φρίκη και εφησυχασμό. (…)

Επειδή η πραγματική Τεχνική δεν είναι αυτό το πράγμα που μας δείχνουν, μάς φαίνεται εντελώς αποδεκτή και καθησυχαστική. Καταφεύγουμε λοιπόν στην πραγματική τεχνική κοινωνία, για να γλυτώσουμε από τη φανταστική εικόνα που μας παρουσιάζουν σαν δήθεν πραγματική Τεχνική. Γι’ αυτό το λόγο είμαι απολύτως εχθρικός απέναντι σε όλα αυτά τα μυθιστορήματα και κινηματογραφικά έργα, που υποτίθεται ότι αντιστρατεύονται την Τεχνική. Διότι παραπλανούν, θυμίζοντας ένα κλασικό στρατιωτικό τέχνασμα: παρουσιάζουν μια μεγάλη επίθεση, με τρομπέτες, κρότους και λάμψεις, ώστε να τραβήξουν σε αυτή την προσοχή των υπερασπιστών του κάστρου, ενώ την ίδια στιγμή η αληθινή πολεμική επιχείρηση (το σκάψιμο μιας στοάς κάτω από τα τείχη, για παράδειγμα) διεξάγεται εντελώς αλλού και με διαφορετικό τρόπο. (…)

Ιδού πώς έχουν τα πράγματα. Ένας καλλιτέχνης κατασκευάζει μια τερατώδη και φανταστική εικόνα του μελλοντικού κόσμου και ταυτόχρονα την κριτικάρει. Αυτό δεν είναι τόσο ακίνδυνο, δεδομένου ότι αυτή η φανταστική εικόνα δεν αντιστοιχεί σε καμιά κοινωνική δομή, ούτε σε κάποια ανθρώπινη ομάδα, και επιπλέον, όπως θα δούμε αργότερα, συνδράμει την ανάπτυξη του τεχνικού συστήματος. Έτσι κι αλλιώς πρόκειται για μια τελείως διαστρεβλωμένη εικόνα της Τεχνικής. Είτε λοιπόν το σφάλμα γίνεται προς δοξασμό της, είτε γίνεται προς αποτροπιασμό, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: όλα αυτά δεν έχουν καμιά σχέση, ούτε με την Τεχνική, ούτε με τον «αυριανό κόσμο». (…)

Ας φυλαγόμαστε και από τα δεξιά και από τα αριστερά. [Από τη μια μεριά,] έχει δίκιο όποιος υπογραμμίζει την τεράστια αύξηση των τεχνικών δυνατοτήτων και το θαυμαστό πεδίο των ενδεχόμενων εφαρμογών τους. Έχει όμως άδικο να πιστεύει πως η Τεχνική αναπτύσσεται μέσα στο τέλειο κενό ενός κλειστού μπαλονιού. [Από την άλλη,] δίκιο έχει και όποιος υπογραμμίζει ότι τίποτα δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη συγκατάθεση της συνείδησης και πως η συνείδηση παίζει κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της κοινωνίας. Ωστόσο και αυτός έχει άδικο όταν πιστεύει ότι η συνειδησιακή αλλαγή αρκεί για να μετασχηματιστεί το τεχνικό σύστημα. Κοντολογίς, οι μεν ονειρεύονται κάποια απόλυτη ευκαμψία του ανθρώπου και της κοινωνίας, ενώ οι δε την απόλυτη ευκαμψία της τεχνικής. (…)

Επομένως, το πρώτο που έχουμε να κάνουμε, δεν είναι να περιπλανιόμαστε ρεμβάζοντας στους λειμώνες της δυνατότητας, δρέποντας εδώ μια ίριδα, τη μεταμόσχευση καρδιάς, κι εκεί ένα κρινάκι του αγρού, τον σκεπτόμενο υπολογιστή. Πρέπει απεναντίας να συγκροτήσουμε ένα σύστημα, το οποίο λαμβάνει υπ’ όψη του τόσο τα διαφορετικά στοιχεία όσο και το γεγονός ότι αποτελούν δραστικούς παράγοντες των πραγματικοτήτων που καθορίζουν. Σε αυτή την ανάγκη ανταποκρίνεται η έννοια της Τεχνικής και του τεχνικού Συστήματος. (…)

Ζακ Ελλύλ, Το Τεχνικό Σύστημα (1977) 

 – ελλ. εκδ. Αλήστου Μνήμης (2012)