Μισθωτός είναι ένας δούλος που τρέφεται με εμπορεύματα.

J.-P. Voyer (1938-2019)

Αν ο καιρός μας είναι καιρός σύγχισης, ο λόγος είναι ότι ζούμε συλλογικά μια οδύνη που δεν καταφέρνουμε να την ονομάσουμε. Κι αν ο καιρός μας είναι, επίσης, καιρός καλλιεργούμενης σύγχισης, ο λόγος είναι ότι μας βομβαρδίζουν με ανούσιες λεπτομέρειες και μας αποσπούν την προσοχή (μια παρενόχληση που ίσως δεν έχει τόσο έντονα καταγγελθεί), εμποδίζοντάς μας να ονομάσουμε την οδύνη που ζούμε.

Σε ένα τέτοιο καιρό, μια απαραίτηρη υπενθύμιση βασικών αληθειών από την λαμπρή στη διαύγειά της και συγκινητική με την ανθρωπιά της πένα του μακαρίτη Ζαν-Πιέρ Βουαγιέ και το βιβλίο του Μια έρευνα πάνω στη φύση και τα αίτια της μιζέριας των ανθρώπων (1976, Champ Libre – 1985, Ελεύθερος Τύπος). Τα επιμέρους «κεφάλαια» και οι τίτλοι δικοί μου για να διευκολυνθεί η ανάγνωση. —Σημ. HS

 

* * *

 

Η αληθινή δυστυχία του κόσμου και το όριό της

 

«Η πραγματικότητα στον κόσμο που ζούμε σήμερα, δεν είναι η αβανταδόρικη φλυαρία των εμπορευμάτων αλλά η σιωπή των ανθρώπων. Γι’ αυτό, μέσα σε αυτό τον κόσμο, το αληθινό είναι μια στιγμή του ψεύτικου. (…)

 

Η αλλοτρίωση είναι η αληθινή κρίση του κόσμου. Η αλλοτρίωση είναι η αληθινή δυστυχία του κόσμου. Η αλλοτρίωση είναι επίσης η αληθινή δυστυχία της αστικής τάξης και το αληθινό όριο του εμπορεύματος. Η αστική τάξη μπορεί πάντοτε να αντιμετωπίσει την κρίση της δράσης της με μια νέα δράση (εκτός κι αν καταστρέψει στο μεταξύ ολόκληρο τον πλανήτη). Όμως δεν μπορεί ποτέ και με κανένα τρόπο να αντιμετωπίσει την αλλοτρίωση που παράγει πραγματικά η δράση της. Η αλλοτρίωση είναι η αληθινή συνέπεια της δράσης της και αυτή η συνέπεια δεν αποτελεί μέρος της δράσης της. (…)

 

Το μόνο που μπορεί να κάνει η αστική τάξη, είναι να αποσπάσει για λίγο ακόμα την προσοχή από την αληθινή δυστυχία της, η οποία είναι επίσης η αληθινή δυστυχία του κόσμου μας. Η αληθινή δυστυχία της αστικής σχέσης βρίσκεται στο ότι οι εμπορευματικές σχέσεις, το εμπόρευμα, είναι απόλυτη απουσία ανθρώπινων σχέσεων. Μέσα στην αλλοτρίωση οι ανθρώπινες σχέσεις δεν είναι ανύπαρκτες, είναι απούσες. Πραγματώνονται, και μάλιστα καθολικά, αλλά ως δραστηριότητα των πραγμάτων, ως θέαμα. (…)

 

Η αληθινή αδυναμία της σκέψης και της δράσης της αστικής τάξης βρίσκεται στο ότι της είναι αδύνατο να εξανθρωπίσει τον κόσμο, της είναι αδύνατον η σκέψη και η δράση της να μην παράγουν ολοένα και περισσότερη απανθρωπιά —αυτό είναι που παράγουν πραγματικά—, ολοένα και περισσότερα εμπορεύματα, δηλαδή ολοένα και περισσότερη όχι ανυπαρξία αλλά απουσία ανθρώπινων σχέσων, ολοένα και περισσότερο θέαμα ανθρώπινων σχέσεων ως σχέσεις μεταξύ πραγμάτων. (…)

 

Το αληθινό όριο του εμπορεύματος είναι η έλλειψη ικανοποίησης του προλετάριου. Όχι η πλανερή έλλειψη ικανοποίησης του φαντασμένου φτωχομαλάκα, που αγανακτεί, λέει, με τα σκουπίδια αλλά εμφανώς δεν τον αγανακτεί που είναι φτωχομαλάκας. Το αληθινό όριο του εμπορεύματος είναι η θεμελιώδης έλλειψη ικανοποίησης του προλετάριου, του ανθρώπου που έχει επίγνωση ότι είναι προλετάριος, του προλετάριου που αγανακτεί με το γεγονός ότι του αρνούνται εσκεμμένα την ανθρωπιά του, του προλετάριου που δεν τον ικανοποιεί το ίδιο το εμπόρευμα, του προλετάριου που δεν τον ικανοποιεί το προλεταριάτο. (…)

 

Η αφηρημένη εργασία προκύπτει από μια δραστηριότητα. Προκύπτει από την δραστηριότητα του κεφαλαιοκράτη, ο οποίος αφαιρεί (με την έννοια του Άουσβιτς) την εργασία των άλλων. Η αφηρημένη εργασία είναι η εργασία που αφαιρεί ο κεφαλαιοκράτης. Και αυτή η νέα δραστηριότητα του κεφαλαιοκράτη γίνεται δυνατή μόνο από την στιγμή που η αξία έγινε γενική, όταν η σκέψη των πραγμάτων διαπότισε τα πάντα. (…)

 

Ο μισθός είναι το φτωχό χρήμα

 

Η νεωτερική εποχή, η εποχή του Μαρξ, η δική μας εποχή, δεν χαρακτηρίζεται από το κεφάλαιο αλλά από την μισθωτή εργασία, δηλαδή από το γεγονός ότι το κεφάλαιο, το εμπόριο, κατέκτησε την σφαίρα της εκμετάλλευσης. (…)

 

Όταν το εμπόριο κατέκτησε την σφαίρα της εκμετάλλευσης, όταν το εμπόριο κατάργησε την δουλεία, είπε στον δούλο: “Γίνε άνθρωπος, να, πάρε αυτό το χρήμα!”. Έτσι ο νέος αφέντης μόλυνε τον απελεύθερο δούλο με τον δικό του πυρετό του χρυσού, με την δική του ιδέα για τον άνθρωπο και την ανθρωπιά. (…)

 

Κατακτώντας την σφαίρα της εκμετάλλευσης, το εμπόριο δημιούργησε μια καινούργια μορφή χρήματος, το χρήμα που δεν μπορεί να αυξηθεί, τον μισθό. Αυτή η μορφή χρήματος θα αποκαλύψει την ουσιώδη φτώχεια του χρήματος και την μυστική φτώχεια των αφεντικών. (…)

 

Όταν το χρήμα, αυτή η ιδέα που υπάρχει μέσα σε όλα τα εμπορεύματα, διεισδύει μέσα σε ένα κεφάλι, αλλάζει όνομα αφού αλλάζει φύση. Διότι η ύπαρξη του χρήματος ως ιδέα μέσα σ’ ένα κεφάλι διαφέρει ριζικά από την ύπαρξή του ως ιδέα μέσα στα πράγματα, δηλαδή από την ύπαρξή του ως καθαρό και σκέτο πράγμα. Αυτή εδώ η ύπαρξή του βρίσκεται σε βίαιη αντίφαση με την ύπαρξή του ως ιδέα μέσα σ’ ένα κεφάλι.

 

Η ύπαρξη του χρήματος ως ιδέα μέσα σ’ ένα κεφάλι είναι η ιδέα ότι το χρήμα μπορεί να αγοράσει τα πάντα. Όμως στην πραγματικότητα το χρήμα δεν μπορεί να αγοράσει τα πάντα, διότι μέσα στον πραγματικό κόσμο το χρήμα δεν είναι μόνο μια ιδέα μέσα σ’ ένα κεφάλι αλλά κι ένα πράγμα καθώς και μια ιδέα μέσα σε όλα τα πράγματα. Ως πράγμα μέσα σε μια τσέπη το χρήμα δεν υπάρχει παρά σαν μια καθορισμένη ποσότητα, ένα ποσό, και δεν μπορεί να αγοράσει παρά μια περιορισμένη ποσότητα από όλα όσα υπάρχουν —οπότε, ακόμα και η πιο τεράστια περιουσία είναι εξευτελιστικά μικρή σε σχέση με όλα όσα υπάρχουν.

 

Το χρήμα, η ιδέα όλων όσα υπάρχουν, είναι ως πράγμα άμεσα περιορισμένο. Είναι άμεσα μια βίαιη αντίφαση ανάμεσα σε αυτό που είναι ως ιδέα και αυτό που είναι ως πράγμα. Έτσι, αρκεί το χρήμα να διεισδύσει μέσα σ’ ένα κεφάλι για να γίνει αυτό το οποίο λείπει, αυτό που πρέπει να αυξηθεί, δηλαδή για να γίνει το χρήμα δίψα για χρήμα. Το χρήμα έχει άμεσα σκοπό το χρήμα. Δεν είναι μόνον ένα αντικείμενο της επιθυμίας για πλουτισμό, είναι αυτή η ίδια η επιθυμία. (…)

 

Δούλος και μισθωτός δούλος

 

Η πρωτοτυπία της μισθωτής εργασίας δεν βρίσκεται στην εκμετάλλευση, αλλά εντελώς αντίθετα στο γεγονός ότι εδώ ο εκμεταλλευόμενος γεύεται, και αυτός, τη μαγεία του χρήματος. Ο μισθωτός είναι ένας δούλος που έχει πρόσβαση στην αγορά, η οποία είναι ο τόπος όπου το χρήμα εκδιπλώνει την ισχύ του, το θέαμα του μεγαλείου του. Δεν υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσα στους δυστυχισμένους που έχτισαν το Σινικό Τείχος ή τις αιγυπτιακές Πυραμίδες και τους δυστυχισμένους που κατασκευάζουν πυραμίδες από κονσέρβες σκυλοτροφής. Ή μάλλον υπάρχει μια διαφορά. Αυτοί οι τελευταίοι τρέφονται με εμπορεύματα. (…)

 

Να επιτέλους η αλήθεια πάνω σε αυτό το θεμελιώδες ζήτημα: αυτό που μετασχηματίζεται σε εμπόρευμα για τον ίδιο τον εργαζόμενο, είναι ακριβώς τα προϊόντα με τα οποία συνήθιζε να τρέφεται. Έτσι, από αυτή την στιγμή, ο μισθωτός είναι αναγκασμένος να αναζητεί το χρήμα. Και, από αυτή τη στιγμή, ο κεφαλαιοκράτης μπορεί να υπολογίζει εύκολα το κόστος παραγωγής. Ορίστε λοιπόν ο αληθινός ορισμός του μισθωτού: μισθωτός είναι ένας δούλος που τρέφεται με εμπορεύματα. (…)

Με τη μισθωτή εργασία για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας οι δούλοι γεύονται την αλλοτρίωση. Μέχρι τότε η σφαίρα της εκμετάλλευσης και η σφαίρα της αλλοτρίωσης ήταν εξωτερικές η μία προς την άλλη. Η αλλοτρίωση ήταν το θλιβερό προνόμιο του Αφέντη, του πλούσιου ηγεμόνα που δίνει ό,τι έχει και δεν έχει στα μεταξωτά, στα χρυσοποίκιλτα υφάσματα και στα βελούδα, ή του πλούσιου εμπόρου που είναι τρελαμένος για χρήμα. Ο δούλος και ο δουλοπάροικος δεν επιτρεπόταν να αγγίξουν αυτή την κολασμένη σφαίρα. Η εκμετάλλευση παρήγε την αλλοτρίωση του Αφέντη και όχι του Δούλου. (…)

 

Όταν το κεφάλαιο κατακτά την σφαίρα της εκμετάλλευσης, αναγκάζει μια άλλη πάστα ανθρώπων, ανθρώπους που δεν είναι ούτε κεφαλαιοκράτες ούτε πλούσιοι, να αναζητούν το χρήμα. Τους μεταδίδει τη δίψα για χρήμα ενώ ταυτόχρονα τους στερεί τα μέσα για να την ικανοποιήσουν. Για πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου οι δούλοι γεύονται την “ανθρωπινότητα” του αφέντη. Όμως, επειδή είναι δούλοι, στερούνται άμεσα τις πολύ πραγματικές και πολύ πρακτικές ψευδαισθήσεις που τρέφουν οι πλούσιοι για τον πλούτο —ψευδαισθήσεις που συνίστανται στην πραγματική και πρακτική δυνατότητα να πλουτίσουν. 

 

Η αποκάλυψη μιας πανανθρώπινης οδύνης

 

Αντίθετα από τον αφέντη, που βρίσκει στην αλλοτρίωση την ίδια του τη δύναμη, ο μισθωτός, από την ίδια του την θέση, οδηγείται άμεσα (μέσα σε λίγους αιώνες) στο να μην βρίσκει τίποτα το αρεστό στην αλλοτρίωση. Ο μισθός είναι η σύγχρονη, εξελιγμένη, ολοκληρωμένη μορφή του χρήματος: το φτωχό χρήμα. (…)

 

Η μισθωτή εργασία αποκαλύπτει ότι το χρήμα, ως σπάνη και ωφελιμότητα, χαμέρπεια και πεζότητα, είναι το αντίθετο από αυτό που ισχυρίζεται ότι είναι. Ταυτόχρονα αποκαλύπτει την ουσία του χρήματος, που είναι η ουσιώδης έλλειψη χωρίς καμιά δυνατότητα γιατρειάς.

 

Αυτό που ανακαλύπτει ο προλετάριος ως βαστάζος εμπορευμάτων, και δεν μπορεί να το ανακαλύψει ο κεφαλαιοκράτης ως βαστάζος χρήματος, είναι ότι το χρήμα είναι μια κοινωνική σχέση και ότι αυτή η κοινωνική σχέση είναι απουσία κοινωνικής σχέσης. Ο προλετάριος ανακαλύπτει ότι το θεμελιώδες στην οδύνη του βρίσκεται στο ότι δεν μπορεί να ονομάσει την οδύνη του: δεν έχει τίποτε να πει πάνω σε αυτή την οδύνη, του έχουν κλέψει ακόμα κι αυτό. Η οδύνη του βρίσκεται ακριβώς στο ότι δεν μπορεί να πει τίποτα για την οδύνη του. Ο προλετάριος υποφέρει για τον κόσμο ολόκληρο, ο προλετάριος υποφέρει για τα πάντα. Είναι λοιπόν καταδικασμένος να καταλάβει τα πάντα ή τίποτα.»

 

 

Ποιο είναι το κεντρικό ζήτημα | Μνήμη Jean-Pierre Voyer | Μανιφέστα 56

J.P.Voyer (1938-2019)

 

 

“Το εμπόρευμα και το Κράτος μάς έχουν κάνει τόσο ηλίθιους και στενόκαρδους, ώστε η μόνη κατανοητή γλώσσα που ξέρουμε σήμερα να μιλάμε είναι η γλώσσα των αντικειμένων μας στις σχέσεις μεταξύ τους. Είμαστε ανίκανοι να καταλάβουμε μια πραγματικά ανθρώπινη γλώσσα και μια πραγματικά ανθρώπινη γλώσσα ούτε που μας αγγίζει. Από τη μια μεριά τη θεωρούμε και την αισθανόμαστε σαν μια ικεσία, σαν ένα παρακαλετό και συνεπώς σαν εκδήλωση εξευτελισμού και έκφραση ντροπής και ονείδους. Από την άλλη, μας φαίνεται να λέει παλαβομάρες και ασυναρτησίες, οπότε τη νιώθουμε σαν απειλή και την απορρίπτουμε. 

Είμαστε τόσο πολύ αλλοτριωμένοι, που η ενδόμυχη και γνήσια γλώσσα της ανθρώπινης ουσίας μας μάς φαίνεται σαν προσβολή στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ενώ την αλλοτριωμένη γλώσσα των εμπορευμάτων τη θεωρούμε ως έκφραση της ίδιας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που την επιβεβαιώνουν υποτίθεται τα δικαιώματά της και είναι γεμάτη αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια.

Για ποιο λόγο οι άνθρωποι δεν μιλούν μεταξύ τους στους λεγόμενους δημόσιους χώρους; Αυτό είναι το μοναδικό ερώτημα, το θεμελιώδες ζήτημα, που εμπεριέχει όλα τα άλλα! Οποιοδήποτε άλλο ερώτημα οποιοδήποτε άλλο ζήτημα, που ισχυρίζεται ότι έχει σημασία από μόνο του, δεν είναι παρά απάτη, ρεφορμισμός και παραπλανητικό τέχνασμα από την πλευρά του εχθρού.

Πάνω σε αυτό το ερώτημα, πάνω στη ζήτημα της σιωπής των ανθρώπων στους δρόμους, που είναι και το κεντρικό ζήτημα, χωρίζονται οι φίλοι και οι εχθροί του χρήματος, οι φίλοι και οι εχθροί του Κράτους. Και η απάντηση σε αυτό το ερώτημα, είναι η στρατηγική απάντηση σε όλα τα ερωτήματα. (…)

Ποια είναι η θεωρητική απάντηση σε αυτό το ερώτημα; Η θεωρητική απάντηση στο ερώτημα «για ποιο λόγο οι άνθρωποι δεν μπορούν να μιλήσουν μεταξύ τους στους δρόμους;» είναι η εξής: «Επειδή δεν έχουν τίποτα να πουν ο ένας στον άλλον»! (…)

Και η θεωρητική απάντηση στο ερώτημα «για ποιο λόγο οι άνθρωποι δεν έχουν να πουν τίποτα ο ένας στον άλλον;», είναι: «Επειδή τα εμπορεύματα μιλούν αντί γι’ αυτούς, επειδή τα εμπορεύματα ασκούν αντί γι’ αυτούς την πρακτική της ελεύθερης συνομιλίας, της φλυαρίας, επειδή τα εμπορεύματα σκέφτονται για λογαριασμό των ανθρώπων, επειδή τα εμπορεύματα έχουν ιδέες αντί των ανθρώπων, επειδή τα εμπορεύματα έχουν ανθρώπινες σχέσεις μεταξύ τους αντί να έχουν οι άνθρωποι». 

Τα εμπορεύματα ασκούν την ανταλλαγή στη θέση των ανθρώπων. Τα πράγματα ασκούν στην πράξη την ανθρώπινη ουσία αντί των ανθρώπων.

Εκεί όπου φλυαρούν τα εμπορεύματα, εκεί όπου τα εμπορεύματα σκέφτονται, οι άνθρωποι το βουλώνουν.”

Ζ.-Π. Βουαγιέ, Έρευνα πάνω στη Φύση και τα Αίτια της Μιζέριας των Ανθρώπων (1976)

 

 

Σημ. HS. Με το κείμενο αυτό κλείνουμε εδώ τη σειρά που αφιερώσαμε στην απομάγευση του χρήματος και της αξίας, αποτίοντας τον οφειλόμενο φόρο τιμής σε έναν από τους πιο παραγνωρισμένους στοχαστές τους  που έφυγε από τη ζωή πολύ πρόσφατα, την 1η Δεκεμβρίου του 2019.  

 

Ο Ζαν-Πιέρ Βουαγιέ υπήρξε αναντίρρητα ο πιο φιλοσοφημένο από τους άμεσους απόγονους των Καταστασιακών. Θυμίζουμε ότι στα ελληνικά έχουν κυκλοφορήσει τα εξής βιβλία του: Ράιχ: Τρόπος Χρήσης [1971, ελλ. 1986], Εισαγωγή στην Επιστήμη της Δημοσιότητας [1975, ελλ. 2000], Έρευνα πάνω στη Φύση και τις Αιτίες της Μιζέριας των Ανθρώπων [1976, ελλ. 1985], Αναφορά Για την Κατάσταση των Ψευδαισθήσεων μέσα στο Κόμμα μας και Αποκαλύψεις σχετικά με την Αρχή του Κόσμου [1979, ελλ. 1987] και  Αντισανγκουινέτι [συλλ. ελλ. 1995].

 

Από αυτά, ο Ράιχ, η Αναφορά και η Έρευνα είναι κατά τη γνώμη μας τα καλύτερα. Τον θυμόμαστε για όσα καλά έχει γράψει, και δεν είναι λίγα

Ανθρώπινη φύση και «κανονικότητα»

Σε αυτή τη σύντομη συνέντευξη ο γνωστός μας Καναδός φιλόσοφος Ίαν Χάκινγκ (18.02.1936 - 10.05.2023) επισημαίνει μια δραματική μετάπτωση των σύγχρονων κοινωνιών από τις αρχές του 19^ου αιώνα σε ό,τι αφορά το πολυσυζητούμενο ζήτημα της «ανθρώπινης φύσης». Όπως εξηγεί, αυτός ο όρος εννοούσε από την Αρχαιότητα αυτό που καθορίζει το ουσιώδες της ζωής του ανθρώπου, δηλαδή το τι σημαίνει να ζεις βίον αγαθόν, ενώ στο νεωτερικό κόσμο εννοεί την «κατά βάση στατιστική κανονικότητα», εγείροντας έτσι μια στείρα πολεμική «υπέρ ή κατά».

[Update 2023: Δυστυχώς το βίντεο έχει κατέβει από το youtube] - Σημ. HS

«(…) Πιστεύω ότι υπήρχε ένας μάλλον καθιερωμένος τρόπος, με βάση τον οποίο σκέφτονταν την ανθρώπινη φύση ως ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.  Στον Αριστοτέλη, αυτό καθόριζε το ουσιώδες της ζωής του ανθρώπου, το τι σήμαινε να ζεις βίον αγαθόν. Σήμαινε να εκπληρώνεις αυτό που αρμόζει στο ανθρώπινο ον — όπως ακριβώς αυτό που αρμόζει στο σκύλο ή σε ένα δέντρο είναι να εκπληρώνει αυτήν τη φύση, τη φύση του σκύλου ή του δέντρου.

Με διάφορους τρόπους, αυτή η έννοια της ανθρώπινης φύσης έφτασε μέχρι τις μέρες μας μέσω του Διαφωτισμού, όταν ο Χιούμ και ο Λοκ μιλούσαν περί ανθρώπινη φύσης. Το έκαναν βέβαια με ένα νέο τρόπο, που έδινε περισσότερη προσοχή στις ιδιαιτερότητες της ανθρώπινης ψυχολογίας, ωστόσο εξακολουθούσε να αναφέρεται ουσιαστικά στο τι σημαίνει να είναι κανείς ανθρώπινο ον. 

Στις αρχές του 19^ου αιώνα συσσωρεύτηκε μια τεράστια συλλογή λεπτομερειακών αριθμητικών πληροφοριών γύρω από τις αποκλίσεις, τους τρελούς, τις αυτοκτονίες, τους εγκληματίες. Συχνά, όλα αυτά συλλέγονταν από τις διάφορες γραφειοκρατικές υπηρεσίες. Για παράδειγμα, το υπουργείο Δικαιοσύνης στη Γαλλία άρχισε εκείνη την εποχή να εκπονεί πίνακες με τα διάφορα είδη εγκλημάτων, ποιοι τα διέπραξαν, πού συνέβησαν, με τις αυτοκτονίες, την πορνεία, για διάφορα κοινωνικά προβλήματα, τα οποία άρχισαν ξαφνικά να τα μελετούν με στατιστική μεθοδολογία πιστεύοντας ότι μόνο αν κατορθώσουμε να γνωρίσουμε με ποιο τρόπο συμπεριφέρονται οι άνθρωποι σε μια κοινωνία, μόνο τότε θα μπορέσουμε να τους βελτιώσουμε, ή να τους ελέγξουμε, ή να απαλλαγούμε από αυτούς, ή να τους αλλάξουμε, ή να αλλάξουμε την κοινωνία.

Έτσι, στο τέλος του Διαφωτισμού, δηλαδή την περίοδο ας πούμε ακριβώς πριν από τη Γαλλική επανάσταση, είχε σχηματιστεί ένας ολόκληρος κλάδος, που αυτοονομάστηκε ‘‘ηθική επιστήμη’’. Ήταν μια αφηρημένη επιστήμη, η οποία ασχολούνταν με το θέμα ‘‘η λογική επιλογή των ανθρώπων’’, δηλαδή με το πώς κάνουν επιλογές τα όντα που έχουν ανθρώπινη φύση. Μετά τους ναπολεόντειους πολέμους, αυτή η ‘‘ηθική επιστήμη’’ έγινε μια επιστήμη που μελετούσε τις αποκλίσεις των ανθρώπινων όντων, το πώς μεταβάλλονταν από άνθρωποι που ζούσαν μια ‘‘σωστή’’ ζωή, πώς απομακρύνονταν από το ‘‘κανονικό’’. Κατ' αυτό τον τρόπο, εστία της ανθρώπινης φύσης έπαψε να θεωρείται αυτό που είναι ουσιώδες στον άνθρωπο και έγινε, αντίθετα, το ‘‘κανονικό’’, ο ‘‘μέσος όρος’’, αυτό που θα μπορούσε να είναι ένα στατιστικώς μέσον —κατά κάποιο τρόπο μια παρωδία της αριστοτελικής μεσότητας, η οποία αναφερόταν στην ισορροπία μεταξύ των διαφορετικών όψεων ενός ανθρώπινου όντος.

Αυτή η ιδέα αντικαταστάθηκε από την ιδέα μιας αριθμητικού τύπου ‘‘ισορροπίας’’, η οποία έφτασε να συμπεριλάβει ακόμα και την άποψη για την ομορφιά: αν καθίσουμε και μετρήσουμε τα ανθρώπινα άτομα, έλεγαν αυτοί οι ‘‘επιστήμονες της ηθικής’’, τα άτομα της δικής μας φυλετικής ομάδας εννοείται, θα βρούμε τον μέσο όρο των διαστάσεων του ατόμου εδώ, εκεί, κ.λπ., και αυτό θα προσδιορίσει πραγματικά το πρότυπό μας για την ομορφιά! Θα προσδιορίσει δηλαδή τον ‘‘κανονικό’’, τον μέσο άνθρωπο. Με παρόμοιους τρόπους θα προσδιορίσουμε και την ιδέα μας για την κανονική ευφυΐα, κ.τ.τ.

Θεωρώ ότι όλο αυτό σηματοδότησε μια ριζική τροποποίηση της αντίληψής μας για την ανθρώπινη φύση, μια τροποποίηση που κυριαρχεί μέχρι τις μέρες μας παρ’ όλο που γίνεται κάποια ακαδημαϊκή συζήτηση περί ανθρώπινης φύσης. Αν πάτε στο Εθνικό Ίδρυμα Επιστημών και ζητήσετε χρήματα για μια έρευνα, δεν θα σας δώσουν δεκάρα έτσι και πείτε ότι θέλετε να κάνετε έρευνα πάνω στην ανθρώπινη φύση. Αν όμως ενδιαφέρεστε να ερευνήσετε τις ‘‘αποκλίνουσες συμπεριφορές’’ ή την ‘‘κανονικότητα’’ σε οποιοδήποτε πεδίο, είτε πρόκειται για το έγκλημα, ή για την παιδική υπερκινητικότητα, ή το ‘‘σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής’’, ποιο είναι εδώ το ‘‘κανονικό’’, πού εντοπίζεται η ‘‘απόκλιση’’, ποια είναι η ‘‘κατανομή τους στο πληθυσμό’’, ποιες οι ‘‘αιτιολογικές επιδράσεις’’, κ.ο.κ., τέτοια πράγματα ζητάει η κοινωνική επιστήμη μας [και η έρευνά τους χρηματοδοτείται].

Νομίζω λοιπόν, πως η ιδέα της ανθρώπινης φύσης ως ζήτημα για σοβαρή έρευνα έχει εξοβελιστεί από την κουλτούρα μας και έχει αντικατασταθεί από την ιδέα της κανονικότητας (…)».

 

 

 

 

Το φάντασμα της ευτυχίας

 

 

Ευτυχία -> Υλική ευημερία -> Ανάπτυξη -> Ανέσεις -> «Ευκολίες» -> Οικονομία προσπαθειών -> Αποφυγή κάθε λοξοδρομίσματος -> «Όλα να πηγαίνουν ρολόι» -> Τέλεια μηχανικότητα -> Ικανότητα για ολική προσαρμογή -> Απαλλαγή από το βάρος της λήψης σοβαρών αποφάσεων -> Αποφυγή ανάληψης ευθυνών -> Ευθυνοφοβία -> Εγκλεισμός σε μικροπεριβάλλοντα -> Ιδιωτική ευτυχία -> Εμμονή: «Αισθάνομαι ευτυχισμένος/η;» -> Ξανά το από την αρχή -> Ευτυχία -> Υλική ευημερία -> …

Σημείωσε: Καμιά σχέση με τη «μακαριότητα», που αναφερόταν σε μια σωστή σχέση με τους άλλους, με τον κόσμο, με το σύμπαν ή το Θεό.

(ορνιθοσκαλίσματα στο περιθώριο του βιβλίου του Ζακ Ελλύλ, Η μεταμόρφωση του Αστού)

Ξεριζωμός, η πεμπτουσία της σύγχρονης παιδείας

“Υπάρχει μια κοινωνική κατηγορία, η οποία εξαρτάται ολοκληρωτικά και αέναα από το χρήμα. Είναι οι μισθωτοί, κυρίως από τότε που η πληρωμή με το κομμάτι υποχρεώνει τον κάθε εργάτη να έχει διαρκώς στραμμένη την προσοχή του στον υπολογισμό και της τελευταίας δεκάρας. Σε αυτή την κοινωνική κατηγορία η αρρώστια του ξεριζωμού είναι στη μεγαλύτερη ένταση. (…)

Η κύρια κοινωνική δυσκολία της εποχής προέρχεται από το ότι, κατά μια έννοια, είναι και αυτοί μετανάστες. Αν και παραμένουν γεωγραφικά στον ίδιο τόπο, είναι ηθικά ξεριζωμένοι, εξόριστοι και σαν από επιείκεια επαναπατρισμένοι για να γίνουν το λίπασμα της δουλειάς. Η ανεργία, εννοείται, είναι ένας ξεριζωμός στο τετράγωνο. Δε νιώθουν ΄σαν στο σπίτι τους ούτε στο εργοστάσιο, ούτε στην κατοικία τους, ούτε στο κόμμα ή το συνδικάτο που υποτίθεται πως έγιναν γι’ αυτούς, ούτε στους τόπους αναψυχής, ούτε και στην πνευματική παιδεία, σε περίπτωση που προσπαθήσουν να την αφομοιώσουν.

Παιδεία ξεριζωμού

Διότι ο δεύτερος παράγοντας ξεριζωμού είναι η παιδεία όπως παρέχεται σήμερα. Η Αναγέννηση προξένησε παντού ένα ρήγμα ανάμεσα στους καλλιεργημένους και τη μάζα.  Τουλάχιστον όμως, χωρίζοντας την παιδεία από την εθνική παράδοση, τη βύθιζε μέσα στην αρχαιοελληνική παράδοση. Από τότε ωστόσο, οι δεσμοί με τις εθνικές παραδόσεις παρέμειναν κομμένοι και στην πορεία ξεχάστηκε και η αρχαία Ελλάδα. Το αποτέλεσμα είναι μια παιδεία, η οποία αναπτύσσεται μέσα σε ένα τρομερά στενό περιβάλλον, ξεκομμένη από τον κόσμο, σε μια ατμόσφαιρα περιορισμένη —μια παιδεία πραγματικά προσανατολισμένη σε μεγάλο βαθμό προς την Τεχνική και επηρεασμένη σε μεγάλη βαθμό από αυτήν, με έντονο χρώμα πραγματισμού, τελείως στερημένη από την επαφή τόσο με τούτο εδώ τον κόσμο όσο κι από το άνοιγμα προς τον άλλον.

Στις μέρες μας, ένας άνθρωπος μπορεί να ανήκει στους λεγόμενους καλλιεργημένους κύκλους, στους μορφωμένους, χωρίς να έχει καμιά αντίληψη σχετικά με το πεπρωμένο του ανθρώπου και χωρίς να ξέρει, για παράδειγμα, ότι τα αστέρια δεν είναι ορατά σε όλες τις εποχές. Είναι πολύ διαδεδομένη η αντίληψη ότι ένας σημερινός απλός χωρικός, απόφοιτος του Δημοτικού, γνωρίζει περισσότερα από τον Πυθαγόρα επειδή επαναλαμβάνει υπάκουα πως η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο, ενώ στην πραγματικότητα έχει πάψει πια να κοιτάζει τ’ αστέρια. Αυτός ο Ήλιος, για τον οποίο μιλούν στην τάξη, δεν έχει γι’ αυτόν καμιά σχέση με τον ήλιο που βλέπει. Τον ξεκόβουν από τον κόσμου που τον περιβάλλει, όπως ξεκόβουν τους μικρούς Πολυνήσιους από το παρελθόν τους εξαναγκάζοντάς τους να επαναλαμβάνουν : «Οι πρόγονοί μας οι Γαλάτες είχανε ξανθά μαλλιά».

Αυτό που αποκαλούν σήμερα «παιδεία για όλο το λαό», σημαίνει:

• παίρνουμε αυτή τη σύγχρονη κουλτούρα —που έχει καλλιεργηθεί σε ένα τόσο κλειστό περιβάλλον, τόσο λειψό και τόσο αδιάφορο για την αλήθεια—,
• της αφαιρούμε ο,τιδήποτε πολύτιμο εξακολουθεί να περιέχει —αυτό είναι που λένε «εκλαΐκευση»—, και 
• ταΐζουμε με τ’ απομεινάρια  τη μνήμη των ταλαίπωρων που έχουν την επιθυμία να μάθουν, όπως δίνουν τις μπουκιές στα πουλάκια.

Άλλωστε, η επιθυμία της μάθησης για τη μάθηση, η επιθυμία για την αλήθεια, έχει γίνει κάτι πολύ σπάνιο. Το κύρος της παιδείας έγινε σχεδόν ολοκληρωτικά θέμα κοινωνικού κύρους, τόσο για το χωρικό που ονειρεύεται το γιό του δάσκαλο, ή το δάσκαλο που ονειρεύεται το παιδί του στο Πολυτεχνείο, όσο και για τους κοσμικούς κύκλους, που κολακεύουν τους σοφούς και τους φημισμένους συγγραφείς. (…)

Η πιο παλιά και επικίνδυνη αρρώστια

Ο ξεριζωμός είναι η πιο παλιά και επικίνδυνη αρρώστια των ανθρώπινων κοινωνιών, κι αυτό διότι πολλαπλασιάζεται από μόνος του. Υπάρξεις αληθινά ξεριζωμένες δεν έχουν παρά μόνο δυο πιθανές συμπεριφορές:

• είτε πέφτουν σε μια ψυχική αδράνεια σχεδόν ισοδύναμη με το θάνατο, όπως οι περισσότεροι δούλοι τον καιρό της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας,
• είτε πέφτουν με τα μούτρα σε μια δραστηριότητα, η οποία έχει πάντα την τάση να ξεριζώνει, συχνά με τις πιο βίαιες μεθόδους, αυτούς που δεν έχουν ακόμα ξεριζωθεί, ή που έχουν ξεριζωθεί κατά ένα μόνο μέρος. (…)

Όποιος είναι ξεριζωμένος, ξεριζώνει. Όποιος έχει ρίζες, δεν ξεριζώνει.

Κάτω από το ίδιο όνομα της επανάστασης, και συχνά κάτω από ταυτόσημα συνθήματα και προπαγανδιστικά μοτίβα, κρύβονται δυο θεωρίες απολύτως αντίθετες. Η μια συνίσταται στη μεταμόρφωση της κοινωνίας με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορούν οι εργάτες να ριζώσουν μέσα της. Η άλλη συνίσταται στην επέκταση σε ολόκληρη την κοινωνία της αρρώστιας του ξεριζωμού που έχει επιβληθεί στους εργάτες. Δεν πρέπει να πούμε, ούτε να σκεφτούμε, πως αυτό το δεύτερο θα μπορούσε ποτέ να είναι προανάκρουσμα για το πρώτο. Αυτό είναι λάθος! Πρόκειται για δυο αντίθετες κατευθύνσεις, που δεν συναντιούνται.”

Σιμόν Βέιλ, Ο ξεριζωμός του εργάτη (1943)

από το βιβλίο της Ανάγκη για ρίζες, που κυκλοφόρησε πέντε χρόνια μετά το θάνατό της.