Εκπομπή #53 | Η Νέα Ατλαντίδα

Η Νέα Ατλαντίδα, όραμα και παρόν. Η τελική πράξη μιας μακραίωνης διαδικασίας υποταγής του ανθρώπινου στο μηχανικό. Πώς έχουν συγκλίνει διαφορετικά ρεύματα στην κατασκευή του κόσμου μας, ποιο ήταν το κοινό σημείο τους αρνητικά (κοινός αντίπαλος) και ποιο θετικά (κοινές αξίες), ποιος επικράτησε και τι σχέση έχουν όλα αυτά με τις εκπομπές μας και τις ζωές μας. Μια ιστορική εκπομπή με μουσική πέρα από τα όρια της ιστορίας!

Ριζοσπαστικά αυτογκόλ | Αποδομισμός

«Η δυσκολία με πολλά από τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούμε στις μέρες μας για να εξετάσουμε ευρύτατα διαδεδομένες πλάνες, είναι ότι τα επιχειρήματα αυτά έχουν ταυτιστεί με τις γενικές υποθέσεις του ‘‘αποδομισμού’’. Δεν αναζητούν το νόημα, τη γνώση ή την αλήθεια. Προσπαθούν, αντιθέτως, ν’ αποδείξουν ότι κάθε είδους γλώσσα είναι συνδεδεμένη με το συμφέρον.

Οι αποδομιστές επιχειρηματολόγησαν εναντίον της γλώσσας ως μέσου επικοινωνίας, προκειμένου να χτυπήσουν στη ρίζα της τη ρητορική και την προπαγάνδα. Ωστόσο, ενώ χτύπησαν αποτελεσματικά τον εθισμό μας σε απαντήσεις, το έκαναν με τρόπο που υπονομεύει το κύρος των ερωτήσεών μας. Διότι, εάν ─όπως ισχυρίζονται─ η γλώσσα είναι πάντοτε συνυφασμένη με την ιδιοτέλεια, τότε δεν υπάρχει δυνατότητα για ανιδιοτέλεια και επιδίωξη του κοινού καλού.

Το τελικό αποτέλεσμα είναι η ενίσχυση της κορπορατιστικής άποψης ότι όλοι μας υπάρχουμε απλώς ως λειτουργίες, στα πλαίσια των συντεχνιακών οργανισμών μας. Και οι πρακτικές συνέπειες αυτής της ιδεολογίας είναι η παθητικότητα και ο κομφορμισμός σε ζητήματα μείζονος σημασίας, και ο αντικομφορμισμός σε ζητήματα ήσσονος σημασίας.»

John Ralston Saul, Πολιτισμός χωρίς συνείδηση (1995)

στα ελληνικά, εκδ. Printa, 2002

Σημ. HS. Μην ξεχνάμε: το μηδέν μπορεί να νοηθεί μόνο σαν πέρασμα, ποτέ σαν θέση!

Εκπομπή #3 | Τεχνοκρατία

2009-2011 Ημέρες δόξης

Τεχνοκρατία. Όπου οι ήρωές μας,παίζοντας όπως πάντα τρομερές μουσικές, θα αποκαλύψουν το Γελωτοποιό του Βασιλιά, θα αφουγκραστούν τα μυστικά των υπογείων, θα δείξουν μερικά κόλπα σχετικά με την εργασία των αλόγων, και γιατί ο καθένας είναι μόνος του μόνο όταν κοιμάται! 

Πάντα στο διαγαλαξιακό RadioBubble

Δυστυχώς, χάθηκε η ηχογράφηση αυτής της εκπομπής!!!

 

Η ρητορική της Τεχνοκρατίας

«Μια από τις πολυτιμότερες, για τον ίδιο, ανακαλύψεις του Ειδικού-Τεχνοκράτη ήταν η ιδέα ότι θα μπορούσε να θωρακίσει το ζωτικό του χώρο μέσα από την ανάπτυξη μιας εξειδικευμένης διαλέκτου, την οποία δεν είναι −και δεν πρέπει να είναι− σε θέση να κατανοήσουν οι αμύητοι. 

Επίθεση εναντίον της γλώσσας 

Η πλημμυρίδα νεολογισμών που παρατηρήθηκε τα τελευταία πενήντα χρόνια, κλόνισε τις γλώσσες του δυτικού κόσμου. Υπάρχει η γενική, αλλά λανθασμένη, εντύπωση ότι οι περισσότεροι από αυτούς νεολογισμούς προέρχονται από την αγγλική γλώσσα. Γι’ αυτό το λόγο, πολλοί επιχείρησαν να αποδώσουν το νέο-αναλφαβητισμό των χωρών τους στον “ιμπεριαλισμό της αγγλικής”, ή, αντίστροφα, στην ανικανότητα της δικής τους γλώσσας, των γερμανικών, των γαλλικών ή των ισπανικών να “εκσυγχρονιστούν”. Όμως η αλήθεια είναι ότι αυτή η πλημμυρίδα νεολογισμών οφείλεται στους Ειδικούς και παρατηρείται με την ίδια ένταση και έκταση σε όλες τις δυτικές γλώσσες. (...)

Αυτή η πλημμυρίδα φανερώνει μια τρομακτική επίθεση εναντίον της γλώσσας ως μέσου κατανόησης και επικοινωνίας. Οι τοίχοι που περιχαρακώνουν τα “κουτάκια” των διαφόρων γνωστικών πεδίων, υψώνονται ολοένα και περισσότερο.

Ενώ ο Σωκράτης, ο Ντεκάρτ, ο Μπέικον, ο Λοκ ή ο Βολταίρος μιλούσαν και έγραφαν στην καθομιλουμένη του τόπου τους, ο σύγχρονος φιλόσοφος μιλάει και γράφει σε ένα ιδίωμα, που το καταλαβαίνει μόνο ο ίδιος και οι ομογάλακτοί του. (...) Οι διάλεκτοι της πολιτικής επιστήμης και της κοινωνιολογίας γίνονται ολοένα και πιο ερμητικές, οχυρώνονται η καθεμιά στον εαυτό της και αδυνατούν να κατανοήσουν η μια την άλλη, παρ’ όλο που αφορούν σε πολύ κοντινά γνωστικά πεδία. (...)

Ο αρχιτέκτονας και ο ιστορικός τέχνης, πάλι, χρησιμοποιούν τόσο διαφορετικές μεταξύ τους διαλέκτους, που δίνουν την εντύπωση ότι μιλάνε για εντελώς διαφορετικά πράγματα. Ποιος θυμάται όμως ότι το ναό του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη τον έκτισαν ζωγράφοι; Ένας Γερμανός ανθρωπολόγος, τέλος, μπορεί πιο εύκολα να επικοινωνήσει μ’ ένα Γάλλο ομόλογό του παρά με ένα Γερμανό απόφοιτο του Οικονομικού Πανεπιστημίου.

Ρητορική του μονόλογου 

Τι σημαίνουν όλα αυτά; Θα μπορούσε να πει κανείς ότι βρισκόμαστε μπροστά στη γέννηση μιας διεθνούς γλώσσας; Όμως αυτό δεν ισχύει καθόλου! Όλες αυτές οι καινούργιες εξειδικευμένες διάλεκτοι δεν προσθέτουν τίποτα το χρήσιμο στις γλώσσες μας. Πρόκειται, απεναντίας, για μια ρητορική που μοναδικός σκοπός της είναι να δυσχεραίνει στο έπακρο την κατανόηση και την επικοινωνία. […]

Φυσικά ο Ειδικός και ο Τεχνοκράτης ισχυρίζονται ότι δεν είναι έτσι τα πράγματα. Με στεντόρεια φωνή υποστηρίζουν, πως πρόκειται, αντίθετα, για έναν εμπλουτισμό του λεξιλογίου, ο οποίος βελτιώνει την κατανόηση και βαθαίνει τη γνώση στον εξειδικευμένο τομέα τους. Μόνο που αυτή η βελτίωση αφορά αποκλειστικά το “αόρατο κολλέγιο” των Ειδικών που εργάζονται στον ίδιο τομέα. Όταν όμως μαζευτούν π.χ. δέκα γεωγράφοι και συμφωνήσουν ότι η Γη είναι επίπεδη, τότε η μεταξύ τους επικοινωνία θα ενισχύσει απλώς το σφάλμα τους. Αν μάλιστα εξοπλιστούν με μια ιδιαίτερη, δική τους, διάλεκτο, τότε κανένας “αμύητος” δεν θα μπορεί να τους ελέγξει. Στην πραγματικότητα, μόνον η εμπειρία ενός ναυτικού θα μπορούσε να τους συνεφέρει … όμως ο τελευταίος άνθρωπος με τον οποίο θα επιθυμούσαν να συζητήσουν τα “θέματά τους”, είναι ακριβώς κάποιος “αμύητος”, έστω κι αν έχει ταξιδέψει στα πέρατα του κόσμου.

Πανεπιστημιακός σκοταδισμός 

Αντικείμενο και λόγος ύπαρξης της γλώσσας είναι η επικοινωνία. Ένας μεγάλος πολιτισμός στηρίζεται φυσικά σε μια κατανοητή, ευρεία και πλούσια σε περιεχόμενο επικοινωνία. Όποτε η γλώσσα αρχίζει να παρεμποδίζει την επικοινωνία, έχουμε να κάνουμε με πολιτισμό σε παρακμή.

Πρωτεργάτες αυτού του σκοταδιστικού φαινομένου στη Δύση ήταν εκείνοι ακριβώς που υποτίθεται ότι ασχολούνται με τη βελτίωση της γλώσσας και της επικοινωνίας: οι πανεπιστημιακοί. Μετέτρεψαν τα πανεπιστήμιά τους σε ναούς της εξειδίκευσης, κολακεύοντας τη μοντέρνα ροπή προς οτιδήποτε προβάλλεται σαν μοναδικό και ξεχωριστό. 

Ο Μόρις Στρονγκ έφτασε στο σημείο να πει, ότι “υπάρχει μεγαλύτερη ικανότητα σύνθεσης των γνωστικών πεδίων έξω από τα πανεπιστήμια παρά μέσα σε αυτά”. Και ο αμερικανός ιστορικός Γουίλιαμ Πολκ πρότεινε να μετονομαστούν τα πανεπιστήμια [universities] σε πολυδιασπασιστήμια [multiversities], αφού η υπερεξειδικευμένη και πολυδιασπασμένη διδακτική τους βρίσκεται στην καρδιά αυτού που διαχωρίζει την κοινωνία αντί να την ενοποιεί. Οι πανεπιστημιακοί διδάσκαλοι, φύλακες της διανοητικής παράδοσης της Δύσης, κατατεμαχίζουν πλέον τα κάθε λογής (πολιτικά, καλλιτεχνικά ή οικονομικά) γεγονότα του καιρού μας σε επιμέρους κομματάκια κι έχουν καταντήσει να είναι οι επίσημοι προστάστες των “κουτιών” μέσα στα οποία ζουν και σκέφτονται οι διδασκόμενοι νέοι και νέες.

Αυτή η εμμονή στην εξειδίκευση της γνώσης είναι τέτοια, ώστε είναι πλέον αδύνατον να μιλήσει κανείς με απλά λόγια για τα δημόσια ζητήματα. Όταν ο κάθε Ειδικός οχυρώνεται στην ειδικότητά του και μετά βίας δέχεται παρεμβάσεις από ειδήμονες άλλων ειδικοτήτων σε αυτήν, καταλαβαίνουμε πόσο οι Ειδικοί και οι Τεχνοκράτες συνολικά θεωρούν ανάξιο να τους κρίνει τον υπόλοιπο κόσμο.

Περισπουδαστα τεχνάσματα 

Άλλωστε έχουν βρει τον τρόπο να αντιμετωπίζουν τις ενοχλητικές ερωτήσεις των “αμύητων”: αποφεύγουν να απαντήσουν και αποθαρρύνουν τον “αμύητο” ρίχνοντάς του συνέχεια σπόντες ότι δεν διαθέτει “επαρκή πληροφόρηση”, ότι δεν διατυπώνει τις ερωτήσεις του “με τη δέουσα ακρίβεια”, ότι τα έχει “κάπως μπερδεμένα στο μυαλό του”, ότι στέκεται “στην επιφάνεια” γιατί δεν γνωρίζει “σε βάθος το θέμα”,... για να καταλήξουν στο τέλος να τον κατηγορήσουν ότι είναι “υπερβολικά δύσπιστος και περίεργος”.

Ακόμα και στην περίπτωση που εκείνος που κάνει τις ενοχλητικές ερωτήσεις τυχαίνει να είναι ιεραρχικά ανώτερός τους, ή είναι κατά για κάποιο λόγο υποχρεωμένοι να του απαντήσουν, οι Ειδικοί και οι Τεχνοκράτες έχουν τον τρόπο τους να τον στέλνουν αδιάβαστο: του δίνουν ένα ελάχιστο πληροφόρησης σε μια ψαρωτική διάλεκτο, ζητώντας και καλά συγγνώμη που είναι “αναγκασμένοι” να τα λένε τόσο “δυσνόητα”, υπονοώντας ότι ο απέναντί τους δεν διαθέτει το κατάλληλο γνωστικό υπόβαθρο για να καταλάβει κάτι παραπάνω. 

Φυσικά δεν το συζητάμε τι γίνεται στην περίπτωση που ο Ειδικός δεν είναι υποχρεωμένος να σεβαστεί εκείνον που του κάνει ερωτήσεις. Αυτόν, θα τον φλομώσει με ένα σωρό ακαταλαβίστικα “δεδομένα” και τεχνικές ανθυπολεπτομέρειες, και θα πνίξει με αυτό τον τρόπο το διάλογο δίνοντας ταυτόχρονα την εντύπωση ότι έχει όλη την καλή διάθεση να απαντήσει και να συνεργαστεί μαζί του. 

Αν, τέλος, βρεθεί κανείς που να καταλαβαίνει κάτι μέσα σ’ όλη αυτή τη επιστημονικοφανή λεκτική σαβούρα, για να συνεχίσει τις ερωτήσεις του αναγκάζεται να καταφύγει και αυτός σε ανάλογη λεκτική πολυπλοκότητα, με αποτέλεσμα  να αποκαμωθεί και να σηκωθεί να φύγει ο υπόλοιπος κόσμος, που έχει βρεθεί εκεί για να πάρει απαντήσεις για το θέμα που τον καίει. Με αυτό τον τρόπο, παρασύροντας τον δηλαδή στο δικό τους “κουτάκι”, ο Ειδικός κι ο Τεχνοκράτης βγάζουν εκτός μάχης τον ενοχλητικό  “αμύητο”.»

John Ralston Saul, Voltaire's bastards. The dictatorship of reason in the West (1992)

Σημ. HS. Ελπίζουμε ότι ο αγώνας που δίνεται αυτό τον καιρό στα πανεπιστήμια, δεν περιορίζεται στη συνδικαλιστική οπτική αλλά αφορά, κυρίως, στο να μην μετατραπούν ολοκληρωτικά σε... πολυδιασπασιστήμια. Ευτυχώς, δεν λείπουν εκείνοι οι πανεπιστημιακοί που, με τις τοποθετήσεις τους και με τον βίο τους, μας επιτρέπουν και μας ενισχύουν αυτή την ελπίδα.

Με την ευκαιρία, ρίξτε μια ματιά και σε αυτήν εδώ την ανάρτηση, όπου ο Σάουλ λέει κάποια πολύ ενδιαφέροντα πράγματα για το Νταβός, που έχει φορέσει πάλι τα γιορτινά του αυτές τις μέρες.

 

Πώς ο Μουσολίνι κέρδισε τον πόλεμο!

1.

«Τι είναι άραγε πιο αξιοκαταφρόνητο από έναν πολιτισμό που αποστρέφεται την αυτογνωσία; […]

Η κοινωνία μας είναι υποδουλωμένη στις ιδεολογίες και ο πολιτισμός μας υφίσταται τον ασφυκτικό εναγκαλισμό μιας κυρίαρχης ιδεολογίας: του κορπορατισμού. Η αποδοχή του κορπορατισμού έχει ως συνέπεια την άρνηση και την υπονόμευση της έννοιας του ατόμου ως πολίτη μιας δημοκρατίας. Αποτέλεσμα αυτής της άρνησης είναι μια αυξανόμενη αστάθεια που μας οδηγεί στη λατρεία του προσωπικού συμφέροντος και στην απαξίωση του κοινού καλού. Ο κορπορατισμός είναι μια ιδεολογία που επικαλείται, ως βασική της ιδιότητα, τον ορθολογισμό. Οδηγεί το άτομο στην παθητικότητα και τον κομφορμισμό σε σημαντικά θέματα και στον αντικομφορμισμό σε ασήμαντα. […]

Το κορπορατιστικό κίνημα γεννήθηκε το 19ο αιώνα ως μια εναλλακτική λύση απέναντι στη δημοκρατία.  Το κίνημα αυτό πρότεινε να γίνεται η νομή της εξουσίας από ομάδες και όχι από τους μεμονωμένους πολίτες.

Η πρώτη σχεδόν φυσική, εκδήλωση αυτού του νέου τρόπου διακυβέρνησης εμφανίστηκε πριν από δυο αιώνες, με την άνοδο στην εξουσία του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Ο Ναπολέων έκανε κάτι περισσότερο από το να επινοήσει απλώς τη σύγχρονη ηρωική ηγεσία. Επινόησε την ηρωική ηγεσία που συνδιαλέγεται με ομάδες ειδικών και με τις ομάδες συμφερόντων. Η δημοκρατία και η ατομική συμμετοχή του πολίτη αντικαταστάθηκαν από μια άμεση, συναισθηματική σχέση ανάμεσα στον ηρωικό ηγέτη και το λαό. […]

Ο Χέγκελ, με το έργο του Η Φιλοσοφία του Δικαίου, ήταν ένας από τους πρώτους που ιδεολογικοποίησαν αυτή την προσέγγιση ήδη από το 1821. Η ρομαντική αναβίωση των μεσαιωνικών συντεχνιών έπαιρνε τότε τη μορφή ενός “φυσικού συνδέσμου” ανάμεσα στην κοινωνία και το κράτος. […]

Σ’ ένα βαθμό, το σύστημα αυτό το υιοθέτησε ο Μπίσμαρκ στη νέα Γερμανία της δεκαετίας του 1870. Αλλά η ώρα της δόξας, τρόπος του λέγειν, του κορπορατιστικού μοντέλου έφτασε μισόν αιώνα αργότερα, όταν ανέβηκε στην εξουσία ο Μουσολίνι και διάφοροι άλλοι δικτάτορες. […]

Και σήμερα, η αληθινή εξουσία ανήκει στο νέο-κορπορατισμό, ο οποίος στην ουσία είναι ο παλιομοδίτικος κορπορατισμός. […]

Τα βαθύτερα μηνύματα αυτού του συστήματος, που εισήγαγε ο Μουσολίνι, ήταν η αποτελεσματικότητα, ο επαγγελματισμός, ο χειρισμός των θεμάτων από ειδικούς και η κοινωνική γαλήνη μέσω των συνεχών διαπραγματεύσεων μεταξύ των διαφόρων ομάδων, ή καλύτερα μέσω αυτού που οι νέο-κορπορατιστές αποκαλούν διαμεσολάβηση με βάση τα συμφέροντα. […]»

John Ralston Saul, Πολιτισμός χωρίς συνείδηση (1995)

στα ελληνικά, εκδ. PRINTA (2002)

2.

«Ο Χέγκελ προϋποθέτει την ύπαρξη “συντεχνιών” και είναι αλήθεια πως η κρατική γραφειοκρατία προϋποθέτει, αν όχι τις ίδιες τις συντεχνίες, πάντως οπωσδήποτε το “κορπορατιστικό πνεύμα”. […] Οι συντεχνίες είναι ο υλισμός της γραφειοκρατίας και η γραφειοκρατία είναι ο σπιριτουαλισμός των συνεχνιών. Η συντεχνία είναι η γραφειοκρατία της κοινωνίας των πολιτών∙ η γραφειοκρατία είναι η συντεχνία του Κράτους. […]

Το ίδιο πνεύμα που μέσα στην κοινωνία δημιουργεί τη συντεχνία, δημιουργεί μέσα στο Κράτος τη γραφειοκρατία. […] 

Η γραφειοκρατία είναι η “συνείδηση του Κράτους”, η “βούληση του Κράτους”, η “ισχύς του Κράτους” ενσαρκωμένες σε μια συντεχνία, η οποία σχηματίζει μια επιμέρους κλειστή εταιρεία στο εσωτερικό του Κράτους. Έχει όμως ανάγκη τις συντεχνίες ως φανταστικές μονάδες ισχύος, ενώ την ίδια στιγμή και η κάθε συντεχνία, παρ’ όλο που προσπαθεί να υπερασπιστεί τα επιμέρους συμφέροντά της ενάντια στη γραφειοκρατία, θέλει τη γραφειοκρατία με το μέρος της στον αγώνα της εναντίον μιας άλλης συντεχνίας, ενός άλλου επιμέρους συμφέροντος. Έτσι η κρατική γραφειοκρατία, ως τέλεια συντεχνία, επικρατεί των συντεχνιών που δεν είναι παρά ατελείς γραφειοκρατίες. […]

Η γραφειοκρατία θεωρεί τον εαυτό της ως υπέρτατο σκοπό του Κράτους. Είναι ένας κύκλος από τον οποίο δεν μπορεί να ξεφύγει κανείς. Η ιεραρχία της είναι μια ιεραρχία της γνώσης. […] Το γενικό πνεύμα της γραφειοκρατίας είναι το μυστικό, το μυστήριο, το οποίο διαφυλάσσεται προς μεν το εσωτερικό της με την ιεραρχία, προς τα έξω δε με το χαρακτήρα της ως κλειστή συντεχνία. […]»

Καρλ Μάρξ, Κριτική στη χεγκελιανή φιλοσοφία του κράτους (Ιούλιος-Οκτώβριος 1843)

από τη μετάφραση στα γαλλικά του Κώστα Παπαϊωάννου,

εκδ. 10/18 (1976 – εκπληκτική η εισαγωγή του!)

3.

«Στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε τη συμβίωση λαϊκού κράτους και εγκλήματος. […] 

Το 1933 ο Χίτλερ απαγόρευσε τη δημοσίευση του κρατικού προϋπολογισμού για το έτος 1934. Κι έτσι έγινε. Η πανουργία της δικτατορικής μυστικοπάθειας συνίστατο στην απλή αλλά δραστήρια προσφορά προς την γερμανική πλειοψηφία: “Αυτό που εσείς, αγαπητοί σύντροφοι και συντρόφισσες, δεν επιτρέπεται να γνωρίζετε, δεν πρέπει να το γνωρίζετε!”. Με αυτό τον τρόπο μπορούσαν οι πολλοί επικαρπωτές και επικαρπώτριες του εθνικοσοσιαλιστικού λαϊκού κράτους, αντί της προσωπικής ευθύνης, να μην ενδιαφέρονται καθόλου για το από πού έρχονταν όλα αυτά τα πολλά μικρά ωφελήματα, τα οποία έπαιρναν χάρη στην πολιτική του εγκλήματος, και να έρχονται σε μια μη ομολογούμενη, παθητική συνενοχή με τους δραστήριους δολοφόνους. Έτσι απλά αφέθηκε να ναρκωθεί μόνιμα η συνείδηση, το “θέλω να ξέρω” και αργότερα η μνήμη τόσο πολλών Γερμανών. […]».

 

Γκετζ Άλυ, Το λαϊκό κράτος του Χίτλερ (2005),

εκδ. ΚΕΔΡΟΣ (2009)

Σημ. HS. Υπάρχει τάχα κάτι το δυσνόητο στα παραπάνω; Δεν μας είναι όλα αυτά πολύ γνωστά, όχι από τα βιβλία της Ιστορίας αλλά από όσα έχουμε ζήσει εμείς οι ίδιοι, ακόμα και οι νεώτεροι; Χρειάζονται, επιτέλους, σκιάχτρα για να τρομάξουμε; 

Ρασιοναλισμός και μυστικοπάθεια

Τζον Ράλστον Σάουλ

«Ο ρασιοναλισμός προώθησε την ιδέα, ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον που κρύβεται μάλλον παρά φανερώνεται. Όπως συνήθως, σκαπανέας στην ανάπτυξη της ρασιοναλιστικής σκέψης ήταν ο Μακιαβέλι. Αυτός ο αυλικός, ο μάστορας της χειραγώγησης, ο ιντριγκαδόρος τών διαδρόμων, υποστήριζε πως ο άνθρωπος οφείλει να κρύβει πολλά πράγματα αν θέλει να κατατροπώσει τούς αντιπάλους του. Μετά τον Μακιαβέλι ήρθε ο καλοπροαίρετος Έρασμος, που έγινε ο διανοούμενος και ο ουμανιστής με τη μεγαλύτερη επιρροή κατά την Αναγέννηση στην Βόρεια Ευρώπη. 

[…] Ο Έρασμος εγκωμίαζε την αρετή της διακριτικότητας, η οποία υποτίθεται ότι θα χαλιναγωγούσε τον αναιδή κάνοντας μετριοπαθέστερη τη δημόσια συμπεριφορά τού ατόμου : “Είναι ανθυγιεινό να συγκρατείς τα ούρα σου, αλλά ορθό το να ουρείς κρυφά. Ορισμένοι συνιστούν στους νέους να συγκρατούν τα αέριά τους σφίγγοντας τον πισινό τους. Λοιπόν! Δεν είναι σωστό ν’ αρρωστήσει κανείς μόνο και μόνο για να είναι ευγενικός. Αν μπορείς να βγεις από το δωμάτιο, βγες έξω για να κλάσεις. Αν δεν μπορείς, τότε πρέπει ν’ ακολουθήσεις την παλιά συμβουλή: κρύψε το θόρυβο μ’ ένα βήχα”, De Civilitate Morum Puerilum (1530).

Κάνε ένα θόρυβο για να κρύψεις έναν άλλον: αυτή η πρακτική επρόκειτο να γίνει το σήμα κατατεθέν του σύγχρονου καλλιεργημένου ανθρώπου. […]

Ο Μακιαβέλι και ο Έρασμος είχαν παραπλήσια άποψη για τον άνθρωπο. Στην καινούργια συμπεριφορά που διακήρυσσαν, ανιχνεύουμε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε διακριτικότητα ή μυστικοπάθεια, είτε όταν θέλεις ν’ ανακουφίσεις τα σπλάχνα σου, είτε προκειμένου να χειραγωγήσεις κυβερνήσεις. Το μυστικό συνόδευσε όλη την εξέλιξη του Ορθού λόγου. Σύμφωνα με αυτό που οι φιλόσοφοι άφηναν να εννοηθεί, η Ιερά Εξέταση βρήκε να επιβεβαιώνεται εδώ η παλιά πεποίθησή της κατά την οποία “όλοι οι άνθρωποι έχουν κάτι να κρύψουν”. Οι ιεροεξεταστές συμπέραιναν, με άκρο ορθολογισμό, ότι αρκεί να θέσεις τις σωστές ερωτήσεις για ν’ αποκαλυφθεί η αλήθεια. Φυσικά μπορούσαν μια χαρά να ανακρίνουν κάποιον χωρίς να τον βασανίσουν. Αλλά τα βασανιστήρια εξασφάλιζαν, ότι ο ανακρινόμενος θα έδινε απαντήσεις. […]

Ας μην ξεχνάμε, πως ο ρασιοναλισμός διακηρύσσει, όπως και η Ιερά Εξέταση, πως για κάθε ερώτηση υπάρχει μία και μόνον απάντηση, μία και μόνον αληθινή απάντηση. […]

Ο Λογιόλα, συμβαδίζοντας με τον Μακιαβέλι, ενδιαφερόταν κυρίως για τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν να δομηθούν οι ερωτήσεις προκειμένου να πάρει κανείς την κατάλληλη απάντηση. Μάστορας στην τεχνική της διακριτικότητας, ή μάλλον ένας μαέστρος γητευτής στην υπηρεσία τού Θεού, βάλθηκε να την κάνει αληθινή τέχνη στο πεδίο της οργάνωσης και της επιχειρηματολογίας. […]

Ο Ρισελιέ υιοθέτησε αυτές τις ιδέες και τις ανέπτυξε στην υπηρεσία του έθνους-κράτος. Γι’ αυτόν, η απόκτηση γνώσεων ήταν το πολυτιμότερο όπλο: γνώσεις που έπαιρνε πριν από τους άλλους∙ γνώσεις που υφάρπαζε εν αγνοία των αποστολέων τους ή των παραληπτών τους∙ γνώσεις που έκρυβε ίσως και για πάντα ή για να τις χρησιμοποιήσει αργότερα∙ γνώσεις που χρησιμοποιούσε κατά περίσταση προκειμένου να κατατροπώσει κάποιον ή να πείσει τον βασιλιά∙ ακόμα και πλαστές γνώσεις, γεγονότα κατασκευασμένα από το τίποτα, παραθέσεις αποσπασμάτων που τα εφεύρισκε ο ίδιος, συκοφαντίες, καλές ειδήσεις που τις προπαγάνδιζε για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά του […].

Σε τελική ανάλυση, το μυστικό, συνδεδεμένο με τον πρωτεύοντα ρόλο που έπαιζε ο αυλικός, αντικαθιστούσε την ευφυΐα με την πανουργία, μια ιδιότητα απαραίτητη για όποιον έτρεφε την ελπίδα να κερδίσει εξουσία μέσα στις δημόσιες υποθέσεις.»

John Ralston Saul, Voltaire’s bastards. The dictatorship of reason in the West,

[κλικ και το διαβάζετε - thanx για το link Ράκος Κουρελάριος!]
Free Press, Nέα Υόρκη (1991)

Σημ. HS. Στα ελληνικά κυκλοφορεί ένα άλλο, πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Saul, Πολιτισμός χωρίς συνείδηση, εκδ. ΡΟΕΣ (2002). Το είχαμε παρουσιάσει στην ιστοσελίδα μας των HappyFew και μπορείτε να το βρείτε και εδώ. Εκεί, δείχνει πολύ καλά την επικράτηση του κορπορατισμού (συντεχνίες και λόμπι) στη σύγχρονη μεταπολεμική κοινωνία - χαρακτηριστικά, ο υπότιτλος που ήθελε να βάλει σε αυτό το βιβλίο ήταν Πώς ο Μουσολίνι κέρδισε τον πόλεμο ... σκέψη που, από μια διαφορετική μεριά συναντάει τα παρόμοια συμπεράσματα στοχαστών όπως π.χ. ο Καρλ Κορς, ο Ζακ Ελλύλ, ή ο Γκύντερ Άντερς.

DAVOS: Ο γελωτοποιός του Βασιλιά

«Όπως όλα τα έργα του κλασικού θεάτρου, με τους βασιλιάδες τους, τις παρθένες τους, τον έρωτα και την προδοσία, πρέπει να έχουν πάντα και το γελωτοποιό του βασιλιά, έτσι και η παγκοσμιοποίηση έχει το Νταβός. (...)

Τον Ιανουάριο του 1971, η πρώτη συνδιάσκεψη που έγινε σ’ αυτό το χωριουδάκι των ελβετικών Άλπειων, αποτέλεσε την πρώτη σοβαρή απόπειρα να εμψυχωθεί η ευρωπαϊκή οικονομική τεχνοκρατία ώστε να μπορεί ν’ ανταγωνίζεται επάξια αυτή των ΗΠΑ. Ήταν ή επέτειος των 25 χρόνων από την ίδρυση του Κέντρου Βιομηχανικών Ερευνών και η συνδιάσκεψη επικεντρώθηκε σε τρία σημεία: τα έθνη σβήνουν και πρέπει να σβήσουν∙ οι επιχειρήσεις είναι πια στα χέρια των διαχειριστών και όχι των κλασικών κεφαλαιοκρατών∙ οι μπίζνες πρέπει να καθοδηγούν την κοινωνία. Αυτό ακριβώς υποστήριξαν οι 160 σελίδες από τα πρακτικά της:

 "Σε αντίθεση με την ολοφάνερη παρακμή των περισσότερων ευρωπαϊκών κρατών, η βιομηχανία και το εμπόριο προσαρμόστηκαν πολύ γρήγορα στις καινούργιες πραγματικότητες, εν μέρει επειδή είναι πιο κοντά στη ζωή και δεν μπορούν να φορτώνουν για πολύ καιρό τα δικά τους σφάλματα στις πλάτες άλλων (…) Υπό κανονικές συνθήκες την πρωτοβουλία αναλαμβάνουν οι πολιτικοί. Τώρα όμως η βιομηχανία και το εμπόριο παίρνουν τα πράγματα στα χέρια τους".

Αυτή την ακραία άποψη ώθησε ακόμη μακρύτερα εκείνος που ανέλαβε πρώτος τις τύχες του Νταβός στα χέρια του, ο Κλάους Σβαμπ, ένας νέος καθηγητής του μάνατζμεντ που ευθύς αμέσως άρχισε να προσκαλεί τη διεθνή οικονομική τεχνοκρατία. (...)

Αυτό το Ευρωπαϊκό Συμπόσιο Μάνατζμεντ, που σύντομα μετεξελίχθηκε στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ ή απλά Νταβός, ήταν η πρώτη οργάνωση που εντόπισε προς τα πού θα έγερνε το κενό του δυτικού πολιτισμού. Έλαβε χώρα 7 μήνες πριν ο Νίξον διαλύσει τη συνθήκη του Μπρέτον Γουντς και ευθύς εξαρχής υποστήριξε, ότι η κοινωνία θα πρέπει να θεωρείται μέσα από το πρίσμα της οικονομίας και η οικονομία μέσα από το πρίσμα των διαχειριστών των μεγάλων ομίλων μάλλον παρά από αυτό των κλασικών καπιταλιστών. (...)

Ο Σβαμπ κατόρθωσε να φτιάξει μια σύγχρονη Αυλή, με όλα τα χαρακτηριστικά της ζωής των ανακτόρων: ελπίδα ότι θα καταφέρουμε να ασκήσουμε κάποια επιρροή∙ συμπεριφορές αυλικών, που τώρα βαπτίζονται '‘λόμπινγκ’' ή '‘δίκτυα’'∙ ισχυροί δούκες και πρίγκηπες ταπεινωμένοι που αναγκάζονται να γλύφουν το βασιλιά ή τους ανθρώπους του περιβάλλοντός του. Ο βασιλιάς του Νταβός ήταν μια ιδέα: βλέπουμε την κοινωνία μέσα από τα μάτια της οικονομίας. Αυλικοί ήταν οι μάνατζερς των μεγάλων ομίλων. Και ταπεινωμένοι πρίγκιπες, οι αιρετοί ηγέτες, οι πολιτικοί».

John Ralston Saul, The Collapse of Globalism and the reinvention of the World (2005)

Σημ. HS Διαβάστε εδώ μια παλιότερη παρουσίαση του βιβλίου τού Σάουλ για το σύγχρονο κορπορατισμό. 

Η κοινωνία του κορπορατισμού : πώς ο Μουσολίνι κέρδισε τον πόλεμο!

Θα παρουσιάσω εδώ το βιβλίο του Καναδού συγγραφέα John Ralston Soul,  Πολιτισμός χωρίς συνείδηση (Ροές, Απρίλιος 2000).

Πριν από λίγα χρόνια, στην προσπάθειά μου να κατανοήσω βαθύτερα το πρόβλημα που πολύ σχηματικά ονομάζουμε «δυτικός πολιτισμός», έπεσε στα χέρια μου, χάρη στο φίλο μου Υβ Λε Μανάκ, ένα ογκώδες βιβλίο που το όνομα του  συγγραφέα του δεν μού έλεγε τίποτα αλλά ο τίτλος, και κυρίως ο υπότιτλός του, υπόσχονταν πολλά. Τίτλος : Voltaire's bastards (Τα νόθα παιδιά του  Βολταίρου)! Υπότιτλος : The dictatorship of Reason in the West, (Η δικτατορία του  Ορθού Λόγου στη Δύση)!! Πρώτη έκδοση, The Free Press, Νέα Υόρκη, 1992. 

Από την κριτική του ρασιοναλισμού στην κριτική του κορπορατισμού

Παρά τις σχεδόν οκτακόσιες σελίδες του, το διάβασα μονορούφι και από τότε συχνά ανατρέχω σε κάποιο από τα είκοσι δύο κεφάλαιά του. Διότι είχα μπροστά μου μια πολύπλευρη μελέτη πάνω στο δυτικό πολιτισμό, η οποία κάλυπτε μια ευρύτατη ιστορική περίοδο (από το Μεσαίωνα έως τις μέρες μας) χωρίς να ξεπέφτει στον ακαδημαϊσμό, μιας και ο συγγραφέας του ήθελε με αυτήν να φωτίσει το παρόν προκειμένου να απαντήσει σ' ένα συγκεκριμένο φλέγον ερώτημα: γιατί η θεωρούμενη ως κοιτίδα της σύγχρονης Δημοκρατίας, του  Ορθού Λόγου και των Δικαιωμάτων του Πολίτη πάσχει από ένα έλλειμμα πραγματικής δημοκρατίας, το οποίο οξύνεται όλο και περισσότερο καθώς μεγαλώνει η παθητικότητα της μεγάλης πλειοψηφίας των πολιτών;

Οπωσδήποτε, το ζήτημα της παθητικότητας των πολιτών είχε ήδη απασχολήσει μια πολύχρονη αναφορά μου, τους καταστασιακούς (situationnistes), και είχε οδηγήσει τον Γκυ Ντεμπόρ να ορίσει τη σύγχρονη κοινωνία ως «κοινωνία του  θεάματος». Ωστόσο, οι κριτικές αναλύσεις του  Ντεμπόρ παρέμεναν εξαιρετικά αφηρημένες και πολύ γενικής χρήσεως καθώς, παρά την αξία τους, δεν κατόρθωναν να αναλύσουν με πολιτικούς όρους τη δραστηριότητα εκείνη που επιδιώκει και δικαιολογεί ιδεολογικά αυτή την παθητικότητα —γεγονός άλλωστε, που οδήγησε προς το τέλος τον ίδιο τον Ντεμπόρ σε μια σχεδόν συνομωσιολογική αντίληψη των πολιτικών ζητημάτων, κάνοντάς τον αναπάντεχα αποδεκτό, ως «θεωρητική αναφορά», ακόμα και από ορισμένους δημοσιογραφικούς, πανεπιστημιακούς και πολιτικούς κύκλους που οπωσδήποτε ο ίδιος αποστρεφόταν βαθύτατα.

Στα Νόθα παιδιά του  Βολταίρου, ο  Σάουλ  θεμελίωνε αριστοτεχνικά και πειστικά τις απαντήσεις του φωτίζοντας ένα ιστορικό-πολιτικό γεγονός, που οπωσδήποτε έχει διαφύγει τόσο από τους καταστασιακούς και τον Ντεμπόρ όσο και από πολλούς ιστορικούς και κοινωνικούς αναλυτές, και ιδιαίτερα από εκείνους που θεώρησαν πως η δημοκρατική διεκδίκηση είναι απολύτως ταυτόσημη με το «Διαφωτισμό». 

Ξεδιαλύνοντας την αχλή των μύθων, επεσήμαινε ότι ο ρασιοναλισμός, δηλαδή η ιδεολογία που θέλει τον «ορθό λόγο» υψηλότερη έκφραση του  ανθρώπινου και πανάκεια για την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων, υπήρξε σημαία και αιχμή του  δόρατος μιας κοινωνικής ομάδας, και συγκεκριμένα των Αυλικών. Τόνιζε λοιπόν, πως η ομάδα αυτή χαρακτηρίζεται κυρίως από την ανεύθυνη έπαρση —δεδομένου ότι, μέσω των συμβουλών της, ελέγχει την εξουσία χωρίς ωστόσο να υφίσταται άμεσα τις συνέπειες των αποφάσεων που τη διαμορφώνουν—, και από μια βαθύτατη δυσπιστία έως αποστροφή προς το λαϊκό στοιχείο. Κάτι που υπογράμμιζε εκεί ο Σάουλ, ήταν ότι οι Αυλικοί δεν έχουν κανένα ουσιαστικό ενδιαφέρον για τη Δημοκρατία, ούτε και για το ήθος που αυτή προϋποθέτει και απαιτεί, και έδειχνε πως η περίφημη «αστική επανάσταση» ήταν σε μεγάλο βαθμό η πρώτη ιστορική απόπειρα των Αυλικών να καταλάβουν την εξουσία.

Έτσι, με πλήθος παραδειγμάτων, κατέδειξε ότι οι σημερινοί τεχνοκράτες και μάνατζερς, που επίσης ελέγχουν την εξουσία χωρίς να υφίστανται άμεσα τις συνέπειες των αποφάσεων που τη διαμορφώνουν, είναι κατευθείαν απόγονοι των Αυλικών και του  «ορθολογιστικού» και βαθιά αντιδημοκρατικού ήθους τους. Κοντολογίς, έδειξε ότι μια ευθεία γραμμή, μια «κοινότητα παράδοσης», συνδέει λ.χ. τον Νικολό Μακιαβέλι με τον Ρόμπερτ ΜακΝαμάρα, μια κοινή παράδοση που δεν έχει σχέση με το δημοκρατικό αίτημα, το οποίο διαμορφώθηκε από εντελώς άλλα ιστορικά ρεύματα και ανθρώπους, αλλά επιπλέον επιχειρεί να το διαστρέψει όταν δεν μπορεί να το εκμηδενίσει.

Οι δυο άξονες του βιβλίου

Έχοντας λοιπόν μελετήσει και εκτιμήσει Τα Νόθα παιδιά του Βολταίρου, και γνωρίζοντας ότι μάλλον δύσκολα θα έβρισκε εκδότη στη χώρα μας (800 σελίδες ενός άγνωστου συγγραφέα; α-πί-θα-νο!), υποδέχτηκα με ενθουσιασμό την έκδοση στα ελληνικά ενός πιο πρόσφατου βιβλίου του  Τζον Σάουλ, το Πολιτισμός χωρίς συνείδηση (The Unconscious Civilization). Ούτε εδώ με απογοήτευσε ο Καναδός. Αντίθετα! Όπως επισημαίνει στον πολύ χρήσιμο πρόλογό του ο δρ Αστέρης Χουλιάρας του  Χαροκόπειου Πανεπιστημίου, στις 290 σελίδες αυτής της νέας μελέτης του, ο Σάουλ «αναδιατυπώνει και επεκτείνει τα επιχειρήματα που ανέπτυξε στο Voltaire’s Bastards, και παρουσιάζει με συνοπτικό αλλά περιεκτικό και πειστικό τρόπο ενδιαφέρουσες ιδέες για το παρόν και το μέλλον της δημοκρατίας».

Πράγματι, δύο είναι οι βασικοί άξονες που συνθέτουν το Πολιτισμός χωρίς Συνείδηση:

• Η ανάδειξη, με πλήθος ιστορικών και σύγχρονων παραδειγμάτων και επιχειρημάτων, του  κορπορατισμού, δηλαδή της συντεχνιακής ιδεολογίας, η οποία εμπνέει τα νόθα παιδιά του  Βολταίρου, τους σημερινούς απόγονους των Αυλικών, τους τεχνοκράτες-μάνατζερς, που ευδοκιμούν τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα.
• Η πρόταση ότι ο  «ατομικισμός» —όρος που τον αντιδιαστέλλει προς τον εγωιστικό ατομισμό—, μπορεί να αποτελέσει την πηγή έμπνευσης του  ήθους μιας προσωπικά υπεύθυνης στάσης, η οποία ενδιαφέρεται πρωτίστως για το κοινό καλό και  βρίσκεται στη ρίζα της ουσιαστικής δημοκρατικής διεκδίκησης.

Η μετατόπιση της πολιτικής νομιμότητας

Ο  Σάουλ  είναι δραματικά σαφής:

«Πιστεύω ότι, ήδη, στις κοινωνίες της Δύσης βρισκόμαστε πολύ κοντά σε μια μετατόπιση της νομιμότητας. Η αληθινή εξουσία σήμερα ανήκει στο νέο-κορπορατισμό, ο οποίος στην ουσία είναι ο παλιομοδίτικος κορπορατισμός» (σ. 39). «Ζούμε σε μια κορπορατιστική κοινωνία με ελαφρές αξιώσεις δημοκρατίας» (σ. 61), όπου «οι σοβαρές, σημαντικές αποφάσεις δεν λαμβάνονται με δημοκρατικές συζητήσεις ή με τη συμμετοχή του  πολίτη, αλλά μέσα από διαπραγματεύσεις ανάμεσα στις ενδιαφερόμενες ομάδες, όπου κυριαρχεί η καπατσοσύνη, το συμφέρον και η ικανότητα άσκησης εξουσίας» (σ. 60).

Η διαμόρφωση ενός «πολιτισμού χωρίς συνείδηση», ενός πολιτισμού που αποστρέφεται την αυτογνωσία και ταυτόχρονα οδηγεί τον πολίτη στην παθητικότητα, οφείλεται λοιπόν στο σφετερισμό της διακυβέρνησης από τους επαρμένους νέο-Αυλικούς τεχνοκράτες και μάνατζερς, στην επικράτηση της κορπορατιστικής ιδεολογίας που τους εμπνέει και στη συνακόλουθη «μετατόπιση της νομιμότητας στην κοινωνία μας από τον πολίτη στην ομάδα» (σ. 39), ένα γεγονός που μετατρέπει τον υπεύθυνο πολίτη-άτομο σε αγελαίο υπήκοο.

Για το φαινόμενο αυτό ωστόσό δεν ευθύνεται, τονίζει ο Σάουλ, καμία συγκεκριμένη πολιτική παράταξη: 

«Τίποτε από αυτά που περιγράφω δεν αποτελεί μια απλή διαφορά ανάμεσα στην Αριστερά και τη Δεξιά. Ο κορπορατισμός διατρέχει ολόκληρο το πολιτικό φάσμα» (σ. 141). 

Είναι πράγματι χαρακτηριστικό ότι, πέραν των ιστορικών προσώπων που προσμετράει ο ίδιος ο  Σάουλ  μεταξύ των οπαδών του  κορπορατισμού (από τον Χέγκελ έως τον Durkheim), ακόμα και ο καθόλου εγελιανός Πιέρ-Ζοζέφ Προυντόν πίστευε ότι «ο νόμος δεν μπορεί να πηγάζει από καμμία βούληση, ούτε του  λαού, ούτε των εκπροσώπων του, αλλά μόνον από την αναγνώρισητης αλήθειας δια του  ορθού λόγου» (Correspondance, τ.1, σ. 178). 

Όπως επισημαίνει ο Χουλιάρας, ο  Σάουλ  είχε αρχικά επιλέξει ως υπότιτλο για το βιβλίο του τη φράση «Πώς ο Μουσολίνι κέρδισε τον πόλεμο». Διάθεση πρόκλησης; Καθόλου! Ανατρέχοντας στις ρίζες και τις πολιτικές εκφράσεις του  κορπορατιστικού κινήματος, το οποίο «γεννήθηκε το 19ο αιώνα ως εναλλακτική λύση στη δημοκρατία [προτείνοντας] να γίνεται η νομή της εξουσίας από ομάδες και όχι από μεμονωμένους πολίτες» (σ. 37), ο  Σάουλ  δείχνει 

• αφενός το γεγονός ότι με το Φασισμό «ο κορπορατισμός βρέθηκε για πρώτη φορά στο κέντρο της σύγχρονης εξουσίας» (σ. 54), και 
• αφετέρου, θυμίζοντάς μου εδώ μια ανάλυση που έκανε ήδη από το 1940 ο Καρλ Κορς, το γεγονός ότι, στη συνέχεια, οι υποτιθέμενοι αντίπαλοι του Ολοκληρωτισμού, το λεγόμενο μέτωπο της δημοκρατίας κατά τον Β' παγκόσμιο πόλεμο, υιοθέτησαν όλο και περισσότερο τις θεμελιώδεις αρχές του  κορπορατισμού.

Τι είναι ο κορπορατισμός

Ο όρος κορπορατισμός αναφέρεται ουσιαστική στην κοσμοθεώρηση και ιδεολογία, που θεωρεί το συμφέρον ως κινητήρια δύναμη του  ανθρώπου, και συνεπώς θεωρεί τον κόσμο ως ένα πεδίο εκδίπλωσης, σύγκρουσης και επιμερισμού συμφερόντων. Εδώ, όπως έχει τονίσει και η λεγόμενη Σχολή της Φρανκφούρτης, ο ορθός λόγος περιστέλλεται ουσιαστικά στην εργαλειακή λογική, μια κοντόθωρη λογική, βάσει της οποίας μπορώ να υπολογίσω και να αποφασίσω «τι με συμφέρει καλύτερα». Η ιδεολογία αυτή εκπορεύεται ασφαλώς από τις συντεχνιακού τύπου ομάδες συμφερόντων, που βρίσκουν σε αυτή την καταλληλότερη έκφραση και δικαιολόγησή τους. Και αν ίσως, κάποτε, ο κορπορατισμός αφορούσε σε πρακτικές που παρέμεναν περιφερειακές ή και περιθωριακές ως προς τη διακυβέρνηση της κοινωνίας, σήμερα, μετά την επιτυχία του  εγχειρήματος των «νόθων παιδιών του  Βολταίρου», την έχει διαποτίσει σε βάθος και από την κορφή έως τα νύχια.

Έτσι, στο ερώτημα «για ποιο λόγο οι κυβερνήσεις αδυνατούν να επιβάλλουν τις μακροπρόθεσμα κατάλληλες νομικές ρυθμίσεις;», η απάντηση του   Σάουλ, αποφεύγοντας τις αφελείς αντεξουσιαστικές γενικότητες, είναι καίρια:  

«Σε μεγάλο βαθμό επειδή ζούμε όντως σε μια κορπορατιστική κοινωνία, όπου η μέριμνα για το κοινό καλό έχει περιοριστεί στο ελάχιστο και οι κυβερνήσεις, μέσω των μάνατζέρ τους, πιστεύεται ότι πρέπει να επικεντρωθούν στο ρόλο του  'διαμεσολαβητή συμφερόντων' —για να χρησιμοποιήσουμε τη νέο-κορπορατιστική ορολογία. Δεν υπάρχει περιθώριο για σκέψη σε κανένα επίπεδο, επειδή δεν υπάρχει περιθώριο για ανιδιοτέλεια» (σ. 199).

Γι’ αυτό άλλωστε, «ποτέ άλλοτε δεν υπήρχε τόσο πολύ διαθέσιμο χρήμα, κι όμως δεν διατίθενται χρήματα για το κοινό καλό. Σε ένα κορπορατιστικό σύστημα δεν υπάρχουν ποτέ χρήματα για το κοινό καλό, αφού η κοινωνία έχει υποβαθμιστεί σ' ένα σύνολο συμφερόντων» (σ. 64).

Οι μύθοι που στηρίζουν το σύγχρονο κορπορατισμό

Με γλώσσα συνειδητά ανεπιτήδευτη αλλά καθόλου απλοϊκή, και με επιχειρήματα συγκεκριμένα προκειμένου να απομονώσει και καταδείξει διαυγέστερα το φαινόμενο του κορπορατισμού, ο  Σάουλ  αναδεικνύει το αδιέξοδο μιας σειράς μεθόδων, τις οποίες οι σύγχρονοι μάνατζερς έχουν ανάγει σε θέσφατα (όπως η περικοπή των δαπανών στο δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα, το φόβητρο  του  δημόσιου χρέους, ή η περιστολή της κοινωνικής πρόνοιας), και επιτίθεται συστηματικά στους θεμελιώδεις μύθους στους οποίους στηρίζεται ο κορπορατισμός. Είναι οι εξής:

• Ο μύθος ότι η ανάπτυξη της Δημοκρατίας οφείλεται στη Βιομηχανική επανάσταση και την «ελεύθερη αγορά», ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για άσχετα μεταξύ τους και εν πολλοίς αλληλοσυγκρουόμενα φαινόμενα (και εδώ είναι αρκετά επίκαιρη η επισήμανσή του ότι η εισαγωγή του  θεσμού των ενόρκων, ήδη από το 12ο αιώνα, συνδέεται με τη δημοκρατική διεκδίκηση και την εμπιστοσύνη στον πολίτη, τη στιγμή που οι σημερινοί πολέμιοί του τον απορρίπτουν επιστρατεύοντας σαφώς κορπορατιστικά επιχειρήματα).
• Ο (συναφής με τον προηγούμενο) μύθος των «ιδιωτικοποιήσεων», ένας μύθος μέσω του  οποίου αφενός συγκαλύπτεται το γεγονός ότι και οι ιδιωτικές επιχειρήσεις πνίγονται από τη δική τους γραφειοκρατία, και αφετέρου στην ουσία καταργείται οποιαδήποτε έννοια δημοσίου-κοινού καλού.
• Ο μύθος της τεχνολογίας, ο τεχνολογικός μεσιανισμός, που ευαγγελίζεται την ευημερία ενώ στην πραγματικότητα υποβιβάζει την πρωτοβουλία, τη δημιουργικότητα και την κατανόηση στον απλό χειρισμό δεδομένων άψυχων αντικειμένων.
• Ο μύθος της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή ο μύθος ότι η αύξηση των εμπορικών συναλλαγών θα οδηγήσει τα άτομα σε μεγαλύτερη ευημερία, και ο συναφής μύθος των χρηματαγορών, δυο μύθοι που στην πραγματικότητα δεν ευνοούν την ανάπτυξη, αλλά την κερδοσκοπία.
• Ο ίδιος ο μύθος της «οικονομικής επιστήμης»: «Ωστόσο, μέσα σε αυτά τα 25 χρόνια η οικονομική επιστήμη απέτυχε παταγωδώς να εφαρμόσει τα μοντέλα και τις θεωρίες της στην πραγματικότητα. Η αποτυχία αυτή δεν οφείλεται στο ότι δεν εισακούστηκαν οι συμβουλές των οικονομολόγων. Ίσα ίσα, οι συμβουλές τους ακολουθήθηκαν με ευλάβεια μέχρι και την παραμικρή λεπτομέρεια! Αν οι οικονομολόγοι ήταν γιατροί, θα είχαν μπλεξίματα σήμερα με μηνύσεις, οι οποίες θα είχαν ασκηθεί εναντίον τους για παράβαση καθήκοντος» (σ. 21)!
• Και τέλος, ο μύθος ότι η εξειδίκευση ισοδυναμεί με τη γνώση.

Πέραν των προηγουμένων και πολλών άλλων (όπως η κριτική του στην «άμεση δημοκρατία των δημοψηφισμάτων»), στα οποία δεν μπορούμε ν' αναφερθούμε στα πλαίσια αυτής της παρουσίασης, εξαιρετικό ενδιαφέρον έχουν τρία ακόμα σημαντικά κλειδιά της έρευνάς του:

• Αφ’ ενός οι πάμπολλες αναφορές του Σάουλ στη χειραγώγηση της γλώσσας, την οποία επιχειρεί ο κορπορατισμός μέσα από μια σειρά «γλωσσικών ολισθημάτων» που υποβιβάζουν τη ζωντανή, δημόσια γλώσσα στη ρητορική, την προπαγάνδα και τις εξειδικευμένες διαλέκτους, που καθιστούν τεχνηέντως αδύνατη την κατανόηση οποιασδήποτε πρότασης.
• Αφ’ ετέρου, η επισήμανση του  ρόλου τον οποίο, εν τέλει, έπαιξε ο Φροϋδισμός στην παθητικοποίηση των ατόμων τοποθετώντας το «ασυνείδητο» σε μια θέση συμμετρική προς το «αόρατο χέρι της αγοράς» των μερκαντιλιστών-κορπορατιστών.
• Τέλος, η ανάδειξη του  μεριδίου ευθύνης που αναλογεί σε όλους, ανεξαιρέτως κοινωνικής θέσης ή πολιτικών συμπαθειών, για το θρίαμβο του κορπορατισμού —ευθύνη που έχει να κάνει με την προθυμία μας να υιοθετούμε μια ιδεολογική στάση απέναντι στη ζωή, αντικαθιστώντας την έρευνα και την ευθύνη με το βόλεμα σε απαντήσεις, γεγονός που χαρακτηρίζει τον ίδιο τον κορπορατισμό και μας οδηγεί σε μια «παιδιάστικη εικόνα της κοινωνίας» και σ' ένα «πολιτισμό χωρίς συνείδηση».

Μια κριτική επιφύλαξη σχετικά με το πολιτικό υποκείμενο

Αν θα μπορούσα να διατυπώσω μια κριτική επιφύλαξη για το αυτό βιβλίο, αυτή δεν αφορά τόσο το ότι, όπως επισημαίνει ο δρ Χουλιάρας, «δεν προσφέρει συγκεκριμένες απαντήσεις στα μεγάλα ζητήματα που απασχολούν την ανθρωπότητα». Άλλωστε, ήδη από Τα νόθα παιδιά του  Βολταίρου ο  Σάουλ  απέρριπτε την ιεροεξεταστικών καταβολών πεποίθηση ότι «για κάθε ερώτηση υπάρχει μόνο μια σωστή απάντηση», υπογραμμίζοντας τη σπουδαιότητα της ίδιας της διερώτησης και την ανάγκη να διαφυλαχτεί η πολλαπλότητα των απαντήσεων.

Η επιφύλαξή μου αφορά μάλλον στο δεύτερο βασικό άξονα της σκέψης του, δηλαδή στην έννοια του  «ατομικισμού» — παρ' όλο που ο  Σάουλ  υπογραμμίζει ότι δεν έχει καμία σχέση με τον ιδιοτελή ατομισμό, και παρ' όλο που αντιτίθεται σφοδρά και δικαίως στο ρομαντικό ιδεολόγημα του  «θριαμβεύοντος αδέσμευτου ατόμου».

Αν και, πολύ σωστά, ο κατά Σάουλ «ατομικισμός» δεν πρέπει να συγχέεται με τον εγωκεντρισμό ή τις ρομαντικές παραμυθίες, το ερώτημα είναι: μπορεί το Άτομο, ως τύπος υποκειμένου και ανθρωπολογικό πρότυπο, να αποτελέσει πραγματικά το εφαλτήριο για έναν πολιτισμό ανώτερο και από το σημερινό αλλά και, π.χ., από τον αρχαιοελληνικό δημοκρατικό πολιτισμό;

Ο ίδιος ο  Σάουλ  θέτει με ευκρίνεια το όλο ζήτημα, όταν βεβαιώνει ότι «η μορφή των κοινωνιών εξαρτάται από το πού βρίσκεται η νομιμότητα» (σ. 116), και όταν υποστηρίζει πως η νομιμότητα οφείλει να βρίσκεται από την πλευρά των «ατόμων-πολιτών που ενεργούν ως σύνολο» (σ. 117). 

Το ζήτημα όμως είναι: από πού αντλεί τη νομιμότητά του, τη δικαίωσή του, το ίδιο το Άτομο, έστω και ως «άτομο-πολίτης»; Εάν την αντλεί από τον εαυτό του ως Άτομο, τότε δυσκολεύομαι να δω με ποιες εσωτερικές και εξωτερικές διεργασίες θα τη μετατοπίζει πρόθυμα προς το σύνολο, ιδίως όταν το σύνολο διαφοροποιείται αισθητά από αυτό. Εάν πάλι την αντλεί από τις συμφωνίες του με τα άλλα άτομα-πολίτες, τότε δυσκολεύομαι να δω με ποιους τρόπους η κοινωνία, την οποία θα παράγουν αυτές οι συμφωνίες, θα είναι πραγματικά και ουσιαστικά κάτι διαφορετικό από μια societas-εταιρεία, δηλαδή κάτι ριζικά διάφορο της κορπορατιστικής αντίληψης του  κοινωνείν.

Η ασάφεια πάνω σε αυτό εδώ το ζήτημα  δεν βαραίνει ασφαλώς μόνο το συγγραφέα του Πολιτισμός χωρίς συνείδηση. Βαραίνει την προβληματική του ίδιου του δυτικού πολιτισμού συνολικά σε ό,τι αφορά το «υποκείμενο». Και οπωσδήποτε, αυτή η ασάφεια δεν μειώνει στο παραμικρό τη σπουδαιότητα των κριτικών αναλύσεων του  Σάουλ. Μακάρι να υπήρχαν πολλοί περισσότεροι διανοητές όπως αυτός, ειδικά σήμερα που, όπως λέει και ο ίδιος, «η διανόηση έχει εγκαταλείψει τον απλό πολίτη».

 
Αν και δεν έχω διαβάσει αυτό το βιβλίο στο πρωτότυπο, η μετάφραση της Ευηνέλλας Αλεξοπούλου και του  Δημήτρη Μπάκουλη είναι στρωτή και, απ' όσο μπορώ να κρίνω από το Voltaire's Bastards, αποδίδει πιστά το ύφος του  συγγραφέα.

Ιανουάριος 2003

Γιάννης Δ. Ιωαννίδης