«Διαφωτισμός τώρα» : John Gray vs Steven Pinker

Παρουσιάζουμε εδώ, σε δική μας μετάφραση, μια πάρα πολύ ενδιαφέρουσα κριτική του φιλόσοφου John Gray στο βιβλίο του Στήβεν Πίνκερ, «Διαφωτισμός τώρα: Λογική, Επιστήμη και Ουμανισμός για μια καλύτερη ζωή» (2018 — ελληνική μετάφραση, Διόπτρα, 2021). Αυτό που με δυο λόγια επισημαίνει ο Γκρέι είναι ότι αποτελεί κατηγορικό σφάλμα να θεωρήσει κανείς το βιβλίο του Πίνκερ σαν κάποιου είδους ακαδημαϊκή άσκηση και ότι στόχος του πονήματος αυτού είναι απλώς να διαβεβαιώσει τους φιλελεύθερους ότι είναι «στη σωστή μεριά της ιστορίας». —Σημ. HS

 

*

«Η εναντίωση στον ορθό λόγο είναι εξ ορισμού παράλογη». Ο Στήβεν Πίνκερ λατρεύει τους περιεκτικούς ορισμούς. Ευθύς εξαρχής σε αυτή τη μνημειώδη απολογία του υπέρ μιας σύγχρονης μοδάτης εκδοχής του πνεύματος του Διαφωτισμού, γράφει: «Όταν πιστεύει κανείς σε κάτι, αυτό σημαίνει ότι το πιστεύει χωρίς να έχει βάσιμο λόγο, οπότε εξ ορισμού η πίστη στην ύπαρξη υπερφυσικών οντοτήτων συγκρούεται με τον ορθό λόγο». Ε, ναι, είναι καλό να ξεκαθαριστεί αυτό το πράγμα μια και καλή. Δεν υπάρχει λόγος να ταλαιπωρούμαστε με τα επιχειρήματα ιστορικών, ανθρωπολόγων και εξελικτικών βιολόγων, που αντιμετωπίζουν τη θρησκεία ως ένα πάρα πολύ πολύπλοκο φαινόμενο, το οποίο υπηρετεί μια ποικιλία ανθρώπινων αναγκών. Αρκεί να συμβουλευτούμε ένα Λεξικό για να μάθουμε ότι η θρησκεία είναι —εξ ορισμού— ανορθολογική.

Παρόμοια, δεν χρειάζεται να παιδευόμαστε ψάχνοντας τι ήταν πραγματικά ο Διαφωτισμός. Οι πάντες συμφωνούν, για παράδειγμα, ότι ο Ντέιβιντ Χιούμ ήταν ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές του Διαφωτισμού. Αυτός ο σκεπτικιστής Σκωτσέζος φιλόσοφος ήταν εκείνος που ταρακούνησε τον Καντ —το πασίγνωστο δοκίμιο του οποίου για τον Διαφωτισμό ο Πίνκερ παραθέτει με ευλάβεια στην αρχή του βιβλίου του—, βγάζοντάς τον από αυτό που ο Καντ περιέγραψε ως «δογματικό ύπνο».

Ο Πίνκερ μόλις και μετά βίας αναφέρει τον Χιούμ και αυτή η παράλειψη δεν είναι τυχαία. Μας λέει ότι ο Διαφωτισμός ορίζεται ως μια «αδιαπραγμάτευτη» δέσμευση στον ορθό λόγο. Ο Χιούμ παρ’ όλα αυτά, έγραφε στην Πραγματεία της Ανθρώπινης Φύσης (1738): «Ο ορθός λόγος είναι, και οφείλει να είναι μονάχα, ο σκλάβος των παθών και δεν μπορεί ποτέ να αξιώνει οποιαδήποτε άλλη υπηρεσία πέρα από το να υπηρετεί και να υπακούει τα πάθη». Ο Χιούμ πίστευε πράγματι ότι το να είναι κανείς ορθολογικός, σημαίνει να αποδέχεται τα όρια του ορθού λόγου —και το ίδιο ακριβώς πρέσβευαν, μέσα από πολύ διαφορετικούς δρόμους, μετέπειτα ορθολογιστές στοχαστές της Διαφωτιστικής παράδοσης, όπως ο Κέινς και ο Φρόιντ. Ο Διαφωτισμός του Πίνκερ δεν έχει και πολλά κοινά σημεία με το πολύ πιο ενδιαφέρον κίνημα στοχασμού, το οποίο υπήρξε ιστορικά.

Μια από τις συνέπειες αυτής της ανιστορικής προσέγγισής του είναι ότι ο Πίνκερ επαναλαμβάνει πλάνες, οι οποίες έχουν ξεγυμνωθεί ξανά και ξανά, άπειρες φορές έως τώρα. Είναι ένας ευαγγελιστής της επιστήμης —ή μάλλον, για είμαστε ακριβέστεροι, της ιδεολογίας του επιστημονισμού. Μαζί με τον ορθό λόγο, τον ουμανισμό και την πρόοδο, ο Πίνκερ συγκαταλέγει από την αρχή του βιβλίου του και την επιστήμη ως μια από τις κεντρικές αξίες του Διαφωτισμού. Όμως γι’ αυτόν η επιστήμη είναι κάτι παραπάνω από μια δέσμη μεθόδων, οι οποίες χρησιμεύουν στο να εικάσουμε πώς δουλεύει ο κόσμος. Κατά τον Πίνκερ η επιστήμη παρέχει τις βάσεις της ηθικής και της πολιτικής.

Αυτό τον ισχυρισμό τον συνοψίζει σε μια φόρμουλα: «Entro, evo, info. Αυτές οι έννοιες ορίζουν το αφήγημα της ανθρώπινης προόδου, την τραγωδία μέσα στην οποία έχουμε γεννηθεί και τα μέσα που έχουμε για να αναζητήσουμε μια καλύτερη ύπαρξη». Σε αυτή τη φόρμουλα το «entro» προέρχεται από την εντροπία (entropy), τη διαδικασία αυξανόμενης αταξίας, στην οποία αναφέρεται το Β΄ θερμοδυναμικό αξίωμα. Το «Evo» προέρχεται από την εξέλιξη (evolution) των ζωντανών οργανισμών, οι οποίοι απορροφούν ενέργεια και αντιστέκονται με αυτό τον τρόπο στην εντροπία. Και το «Info» προέρχεται από την πληροφόρηση (information), η οποία, όταν την συλλέγει και την επεξεργάζεται το νευρικό σύστημα αυτών των οργανισμών, τους καθιστά ικανούς να διεξάγουν τον πόλεμο εναντίον της εντροπίας.

Για τον Πίνκερ, το Β΄ θερμοδυναμικό αξίωμα δεν προσδιορίζει απλώς μια κανονικότητα στο φυσικό κόσμο, αλλά επιπλέον «καθορίζει τη μοίρα του σύμπαντος και τον έσχατο σκοπό της ζωής, του νου και του ανθρώπινου αγώνα: το να εξελίσσει την ενέργεια και τη γνώση, έτσι ώστε να εναντιώνεται στην παλίρροια της εντροπίας και να σμιλεύει ευεργετικής τάξης καταφύγια». 

Ανθρώπινη φύση και «κανονικότητα»

Σε αυτή τη σύντομη συνέντευξη ο γνωστός μας Καναδός φιλόσοφος Ίαν Χάκινγκ (18.02.1936 - 10.05.2023) επισημαίνει μια δραματική μετάπτωση των σύγχρονων κοινωνιών από τις αρχές του 19^ου αιώνα σε ό,τι αφορά το πολυσυζητούμενο ζήτημα της «ανθρώπινης φύσης». Όπως εξηγεί, αυτός ο όρος εννοούσε από την Αρχαιότητα αυτό που καθορίζει το ουσιώδες της ζωής του ανθρώπου, δηλαδή το τι σημαίνει να ζεις βίον αγαθόν, ενώ στο νεωτερικό κόσμο εννοεί την «κατά βάση στατιστική κανονικότητα», εγείροντας έτσι μια στείρα πολεμική «υπέρ ή κατά».

[Update 2023: Δυστυχώς το βίντεο έχει κατέβει από το youtube] - Σημ. HS

«(…) Πιστεύω ότι υπήρχε ένας μάλλον καθιερωμένος τρόπος, με βάση τον οποίο σκέφτονταν την ανθρώπινη φύση ως ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.  Στον Αριστοτέλη, αυτό καθόριζε το ουσιώδες της ζωής του ανθρώπου, το τι σήμαινε να ζεις βίον αγαθόν. Σήμαινε να εκπληρώνεις αυτό που αρμόζει στο ανθρώπινο ον — όπως ακριβώς αυτό που αρμόζει στο σκύλο ή σε ένα δέντρο είναι να εκπληρώνει αυτήν τη φύση, τη φύση του σκύλου ή του δέντρου.

Με διάφορους τρόπους, αυτή η έννοια της ανθρώπινης φύσης έφτασε μέχρι τις μέρες μας μέσω του Διαφωτισμού, όταν ο Χιούμ και ο Λοκ μιλούσαν περί ανθρώπινη φύσης. Το έκαναν βέβαια με ένα νέο τρόπο, που έδινε περισσότερη προσοχή στις ιδιαιτερότητες της ανθρώπινης ψυχολογίας, ωστόσο εξακολουθούσε να αναφέρεται ουσιαστικά στο τι σημαίνει να είναι κανείς ανθρώπινο ον. 

Στις αρχές του 19^ου αιώνα συσσωρεύτηκε μια τεράστια συλλογή λεπτομερειακών αριθμητικών πληροφοριών γύρω από τις αποκλίσεις, τους τρελούς, τις αυτοκτονίες, τους εγκληματίες. Συχνά, όλα αυτά συλλέγονταν από τις διάφορες γραφειοκρατικές υπηρεσίες. Για παράδειγμα, το υπουργείο Δικαιοσύνης στη Γαλλία άρχισε εκείνη την εποχή να εκπονεί πίνακες με τα διάφορα είδη εγκλημάτων, ποιοι τα διέπραξαν, πού συνέβησαν, με τις αυτοκτονίες, την πορνεία, για διάφορα κοινωνικά προβλήματα, τα οποία άρχισαν ξαφνικά να τα μελετούν με στατιστική μεθοδολογία πιστεύοντας ότι μόνο αν κατορθώσουμε να γνωρίσουμε με ποιο τρόπο συμπεριφέρονται οι άνθρωποι σε μια κοινωνία, μόνο τότε θα μπορέσουμε να τους βελτιώσουμε, ή να τους ελέγξουμε, ή να απαλλαγούμε από αυτούς, ή να τους αλλάξουμε, ή να αλλάξουμε την κοινωνία.

Έτσι, στο τέλος του Διαφωτισμού, δηλαδή την περίοδο ας πούμε ακριβώς πριν από τη Γαλλική επανάσταση, είχε σχηματιστεί ένας ολόκληρος κλάδος, που αυτοονομάστηκε ‘‘ηθική επιστήμη’’. Ήταν μια αφηρημένη επιστήμη, η οποία ασχολούνταν με το θέμα ‘‘η λογική επιλογή των ανθρώπων’’, δηλαδή με το πώς κάνουν επιλογές τα όντα που έχουν ανθρώπινη φύση. Μετά τους ναπολεόντειους πολέμους, αυτή η ‘‘ηθική επιστήμη’’ έγινε μια επιστήμη που μελετούσε τις αποκλίσεις των ανθρώπινων όντων, το πώς μεταβάλλονταν από άνθρωποι που ζούσαν μια ‘‘σωστή’’ ζωή, πώς απομακρύνονταν από το ‘‘κανονικό’’. Κατ' αυτό τον τρόπο, εστία της ανθρώπινης φύσης έπαψε να θεωρείται αυτό που είναι ουσιώδες στον άνθρωπο και έγινε, αντίθετα, το ‘‘κανονικό’’, ο ‘‘μέσος όρος’’, αυτό που θα μπορούσε να είναι ένα στατιστικώς μέσον —κατά κάποιο τρόπο μια παρωδία της αριστοτελικής μεσότητας, η οποία αναφερόταν στην ισορροπία μεταξύ των διαφορετικών όψεων ενός ανθρώπινου όντος.

Αυτή η ιδέα αντικαταστάθηκε από την ιδέα μιας αριθμητικού τύπου ‘‘ισορροπίας’’, η οποία έφτασε να συμπεριλάβει ακόμα και την άποψη για την ομορφιά: αν καθίσουμε και μετρήσουμε τα ανθρώπινα άτομα, έλεγαν αυτοί οι ‘‘επιστήμονες της ηθικής’’, τα άτομα της δικής μας φυλετικής ομάδας εννοείται, θα βρούμε τον μέσο όρο των διαστάσεων του ατόμου εδώ, εκεί, κ.λπ., και αυτό θα προσδιορίσει πραγματικά το πρότυπό μας για την ομορφιά! Θα προσδιορίσει δηλαδή τον ‘‘κανονικό’’, τον μέσο άνθρωπο. Με παρόμοιους τρόπους θα προσδιορίσουμε και την ιδέα μας για την κανονική ευφυΐα, κ.τ.τ.

Θεωρώ ότι όλο αυτό σηματοδότησε μια ριζική τροποποίηση της αντίληψής μας για την ανθρώπινη φύση, μια τροποποίηση που κυριαρχεί μέχρι τις μέρες μας παρ’ όλο που γίνεται κάποια ακαδημαϊκή συζήτηση περί ανθρώπινης φύσης. Αν πάτε στο Εθνικό Ίδρυμα Επιστημών και ζητήσετε χρήματα για μια έρευνα, δεν θα σας δώσουν δεκάρα έτσι και πείτε ότι θέλετε να κάνετε έρευνα πάνω στην ανθρώπινη φύση. Αν όμως ενδιαφέρεστε να ερευνήσετε τις ‘‘αποκλίνουσες συμπεριφορές’’ ή την ‘‘κανονικότητα’’ σε οποιοδήποτε πεδίο, είτε πρόκειται για το έγκλημα, ή για την παιδική υπερκινητικότητα, ή το ‘‘σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής’’, ποιο είναι εδώ το ‘‘κανονικό’’, πού εντοπίζεται η ‘‘απόκλιση’’, ποια είναι η ‘‘κατανομή τους στο πληθυσμό’’, ποιες οι ‘‘αιτιολογικές επιδράσεις’’, κ.ο.κ., τέτοια πράγματα ζητάει η κοινωνική επιστήμη μας [και η έρευνά τους χρηματοδοτείται].

Νομίζω λοιπόν, πως η ιδέα της ανθρώπινης φύσης ως ζήτημα για σοβαρή έρευνα έχει εξοβελιστεί από την κουλτούρα μας και έχει αντικατασταθεί από την ιδέα της κανονικότητας (…)».

 

 

 

 

Ένας άνθρωπος που αγωνιά δεν μπορεί παρά να ρωτήσει: όταν παραλογίζομαι, τι μπορώ να εμπιστευθώ;

Ernest Gellner (1925-1995)

Αποσπάσματα από ένα βιβλίο, που βρίσκουμε αρκετά σημαντικό για την κατανόηση τόσο των βασικών ρευμάτων σκέψης που διαμόρφωσαν κυριαρχικά το σύγχρονο κόσμο μας, όσο και της μυθικής απόπειρας μιας συνθετικής αναπλήρωσης των κενών τους, η οποία έγινε γνωστή ως ψυχανάλυση. 

 

Βέβαια, σήμερα βρισκόμαστε ένα βήμα πιο πέρα, προς την κατεύθυνση όμως της διάλυσης μάλλον παρά του ξεπεράσματος αυτών των ρευμάτων σκέψης. Παρ’ όλα αυτά, αυτά που επισημαίνει εδώ ο Γκέλνερ δεν έχουν «παλιώσει». Ίσα-ίσα, διατηρούν την πολεμική αξία τους στο βαθμό που αυτός ο ετοιμόρροπος και θλιμμένος κόσμος παραμένει κυρίαρχος. 
 

Ο Γκέλνερ, φιλόσοφος και κοινωνικός ανθρωπολόγος, θεωρείται από τους σημαντικότερους μελετητές του προβλήματος του εθνικισμού, τον οποίο συνέδεσε με τη νεωτερικότητα, τη λεγόμενη «βιομηχανική επανάσταση» και την εκτεχνίκευση της κοινωνίας. - Σημ. HS.

 

 *

 

Από τον άνθρωπο-δέσμη αντιλήψεων …

«Με τον ερχομό ενός ενοποιητικού οράματος του κόσμου [στη Νεωτερικότητα και μέσα από τα δίδυμα ρεύματα του Υλισμού και του Εμπειρισμού], ο άνθρωπος έπρεπε να επιστρέψει στη Φύση ─μια Φύση νοούμενη σαν ένα ενιαίο σύστημα, υποκείμενο σε σταθερούς και ουδέτερους νόμους─ και να γίνει κατανοητός σαν ένα μέρος της παρά ως συνέπεια παρέμβασης κάποιας ανώτερης, θεϊκής δύναμης στον κόσμο. Πιθανότατα, ο βασικός συντελεστής αυτής της αναφυσικοποίησης του ανθρώπου ήταν η θεωρία της γνώσης, η οποία λειτούργησε ως ο Μεγάλος Ισοπεδωτής, επιμένοντας ότι ο άνθρωπος γίνεται γνωστός στους άλλους και στον εαυτό του με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο γνωρίζει οτιδήποτε άλλο: μέσω των αισθήσεών του. Οι αισθήσεις ήταν οι οικουμενικές κατασκευαστικές μονάδες, το θεμελιώδες υλικό των πάντων. (…)

Οι στοχαστές της εμπειριστικής παράδοσης είχαν πράγματι υποθέσει ότι ο μόνος τρόπος για να αποκλείσουμε το υπερφυσικό από την αντίληψή μας για τον άνθρωπο, ήταν να επιμένουμε ότι όλη η γνώση προέρχεται αποκλειστικά από τις αισθήσεις. Το να ταυτίσουμε τα όρια του νου με τα όρια των αισθήσεων φαινόταν καλή ιδέα, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι ο άνθρωπος ήταν πλασμένος αποκλειστικά από φυσικά υλικά. Υπέθεταν ότι τα υπερφυσικά στοιχεία εισέρχονταν από υπερφυσικά κανάλια, οπότε, εάν αυτά τα κανάλια φράσσονταν, τότε τα αλλότρια στοιχεία και απαιτήσεις δεν θα μπορούσαν πια να εισέλθουν, και το αποτέλεσμα θα ήταν ένας άνθρωπος φτιαγμένος αποκλειστικά από γήινα στοιχεία, που θα ανταποκρινόταν μόνο σε ανθρώπινες και ανθρωπιστικές προσταγές. (…)

Ίσως ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της θεώρησης αυτής ήταν ο Ντέιβιντ Χιούμ. (…) Το έργο του Πραγματεία για την Ανθρώπινη Φύση (1739) έδωσε μια πέρα ως μη-δυϊστική εκτίμηση του ανθρώπου, και μάλιστα σε συνέχεια με τη Φύση.  Οι απόψεις του όσον αφορά τα ανώτερα στοιχεία του ανθρώπου, τόσο για την αφηρημένη σκέψη όσο και για την ηθική, ανήκαν βαθύτατα σε αυτόν εδώ τον κόσμο, μακράν από το να αποβλέπουν σε κάτι πέραν της φυσικής τάξης. Γι’ αυτόν, οι ιδέες δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια επίγευση των αισθήσεων (sensations) και η ηθική δεν είναι τίποτε άλλο από μια υπόθεση των αισθημάτων (feelings) –αισθήσεις, οι οποίες εν τέλει εξυπηρετούν τη συλλογική μας άνεση.

Έτσι, η παλιά συμβίωση Αγγέλου και Θηρίου [των προ-νεωτερικών αντιλήψεων για τον άνθρωπο] αντικαταστάθηκε από τη διάσημη ιδέα του εαυτού ως Δέσμη Αντιλήψεων (Bundle of Perceptions), οι οποίες διαδέχονται η μια την άλλη με ασύλληπτη ταχύτητα και βρίσκονται σε διαρκή ροή και κίνηση. Τα κατατετμημένα, διαφανή και συνεπώς κατά βάση ακίνδυνα στοιχεία από τα οποία συναπαρτίζεται αυτή η δέσμη, είναι ακριβώς  ίδια με εκείνα που απαρτίζουν οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο της Φύσης, με τη μόνη διαφορά ότι συσσωρεύονται μέσω των αισθήσεων. (…)

Όμως οι αισθήσεις, οι οποίες ανέλαβαν έτσι όλη την ευθύνη για τους στόχους και τις αξίες μας, απλώς και μόνο λόγω της έλλειψης άλλου πιθανού ανταγωνιστή, ήταν κι αυτές οι ίδιες πολύ ήρεμες και συνετές. [Έτσι] ο Άνθρωπος-Δέσμη ήταν ένας συνδυασμός καλοφαγά και λογιστή, με μια επιπλέον δόση ελεήμονος ευαισθησίας. Διήγε τη ζωή του διερευνώντας τα γούστα του και προσχεδιάζοντας τη μεγαλύτερη ικανοποίησή τους. Η υποτιθέμενη συμπόνια του για τους άλλους τον προδιέθετε να διευκολύνει και τη δική τους ικανοποίηση, αν και σε κάπως μικρότερο βαθμό από τη δική του.

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια περισσότερο άψυχη και μη-ρεαλιστική θεώρηση του ανθρώπου. (…)

Ένα παραπλανητικό επιχείρημα αποτελούσε τη βασική εξήγηση όλων αυτών: επειδή μόνον η εμπειρία μάς παρέχει αποδείξεις σχετικά με τον κόσμο (κάτι που πιθανότατα είναι αλήθεια), κι επειδή η εμπειρία αποκτάται λίγο-λίγο (πολύ αμφίβολο), ως εκ τούτου το μόνο σωστό μοντέλο ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι εκείνο που αντιμετωπίζει την εμπειρία σαν αποτέλεσμα της συσσώρευσης και του συνδυασμού συναισθημάτων και αισθήσεων, δυνάμενων να ενδοσκοπηθούν (κάτι που είναι εντελώς ανακριβές). (…)

Όμως στην πραγματικότητα, ο Άνθρωπος-Δέσμη έγινε αποδεκτός κι ευπρόσδεκτος, όχι μόνο επειδή ήταν το επακόλουθο ενός λανθασμένου συμπεράσματος. Υπήρχαν επίσης περισσότερο συγκεκριμένοι λόγοι για την αποδοχή ενός τόσο αισιόδοξου οράματος για τον άνθρωπο. Οπτιμιστικά κοινωνικά δόγματα, όπως η ‘‘φυσική αρμονία των συμφερόντων’’, η δυνατότητα επίτευξης μιας κοινωνικής ευρυθμίας στηριζόμενης στη συναίνεση και με ελάχιστο (ή ακόμα και καθόλου) εξαναγκασμό ─αυτά τα δόγματα πλανιόνταν επίσης στον αέρα κατά τη διάρκεια του 18 και του 19 αιώνα. Η εικόνα της αβλαβούς και άδολης ‘‘δέσμης αντιλήψεων’’ εναρμονιζόταν μ’ αυτές τις ουτοπικές προσδοκίες, κι εκείνες με τη σειρά τους φαίνονταν να παρέχουν ένα είδος επιβεβαίωσης για μια ψυχολογία γεννημένη από την εμπειριστική εικόνα της γνώσης. (…)

… στον κόσμο-δέσμη εικασιών

Στις ρίζες του Εμπειρισμού βρίσκεται η ιδέα ότι (1) όλα τα πράγματα γίνονται γνωστά με τον ίδιο κατά βάση τρόπο, και ότι (2) τίποτα δεν μπορεί να έχει μεγαλύτερη αξία από την απόδειξη ότι υπάρχει –απόδειξη που διαμορφώνεται και αξιολογείται από τους ανθρώπους. (...)

Αλλά αυτό μας φέρνει σε μια διπλά δυσχερή θέση. Εφ’ όσον δεν μπορούμε πλέον να ισχυριζόμαστε ότι γνωρίζουμε την αλήθεια και το ψέμμα a priori και να τα συνδέουμε με Καλούς και Κακούς ανθρώπους, όλες πεποιθήσεις απαιτείται, ιδανικά πλέον, να είναι αυθεντικές, ορθολογικά αιτιολογημένες βάσει κοινώς διαθέσιμων αποδείξεων. Όμως την ίδια ακριβώς στιγμή, επειδή δεν εξαιρούμε πια τον άνθρωπο από τη Φύση αλλά επιμένουμε να τον θεωρούμε σαν κομμάτι της που υπόκειται στους νόμους της, όλες οι πεποιθήσεις αντιμετωπίζονται ως συνέπειες των αιτιωδών διαδικασιών εντός μας και κατά συνέπεια ως μη-αυθεντικές, ως «αναγώγιμες» στα προηγούμενα ή αιτιώδη πλαίσια που τις προκαλούν ή τις δημιουργούν. (…)

Όμως το όριο μεταξύ αναγώγιμου και αυθεντικού δεν μπορεί μάλλον ποτέ να χαραχθεί με ακρίβεια. (…)

Ούτε εμείς, ούτε οι κοινότητες των οποίων είμαστε μέλη διαθέτουν πραγματικά οποιεσδήποτε a priori, απόλυτες βεβαιότητες. Ό,τι γνωρίζουμε, το γνωρίζουμε μόνον επειδή τα μέχρι τώρα στοιχεία έτυχε να δείχνουν προς αυτή την κατεύθυνση. Μέχρις εδώ όλα καλά: μ’ αυτή την απλή διατύπωση ο Εμπειρισμός δεν ακούγεται τόσο καταστροφικός. Αλλά είναι. Καταλήγει άμεσα στο ότι τα πάντα στον κόσμο είναι απλώς εικασίες. Στοιχεία που μπορεί να προκύψουν στο μέλλον ─και τώρα πια είμαστε αναγκασμένοι να σεβόμαστε τα στοιχεία και μόνο τα στοιχεία─, μπορεί να τον ακυρώσουν ή να τον μεταμορφώσουν σε βαθμό που να μην αναγνωρίζεται καν.

Ο Καρτέσιος θεωρούσε πως η μέθοδος της ριζικής αμφιβολίας [η οποία συνίσταται στη σταδιακή απόρριψη οτιδήποτε εμπεριέχει έστω και την ελάχιστη αμφιβολία, ώστε να καταλήξει σε μια απόλυτα βέβαιη και αναμφίβολη αλήθεια, εφόσον αυτή υπάρχει] τον οδηγούσε προς το παρόν (pro tem) σε ένα προσωρινό (par provision) εαυτό. Αλλά τώρα είμαστε πια καταδικασμένοι να ζούμε σ’ ένα προσωρινό κόσμο. Ο Χιούμ θεωρούσε τον εαυτό ως μια δέσμη αντιλήψεων. Αλλά τώρα ζούμε σ’ ένα κόσμο ο οποίος είναι μια δέσμη εικασιών. Και μια δέσμη εικασιών δεν αποτελεί κατοικήσιμο κόσμο. (…)

Ένας άνθρωπος που κατοικεί σε έναν, κατά την Καρτεσιανή ορολογία, κόσμο όπου όλα είναι υποθετικά, όπου βασιλεύουν οι αποδείξεις και όπου όλες οι αξίες [δηλαδή τα πρίσματα με τα οποία αξιολογούμε τις πράξεις και τη ζωή μας] πλέουν αποσπασμένες από τα γεγονότα και τα μοτίβα τους, αιωρούμενες στη μεταβατική φάση μιας επ’ αόριστον διαρκούς προσωρινότητας, ένας τέτοιος άνθρωπος κατοικεί σ’ έναν ετοιμόρροπο και θλιμμένο κόσμο.»

Έρνεστ Γκέλνερ, Το ψυχαναλυτικό κίνημα. Η πανουργία του παραλόγου (1985)

στα ελληνικά, εκδ. Αρμός (2015)

Μηδενιστικός Ατομικισμός : ο Lewis Mumford για τον David Hume

Ντέιβιντ Χιούμ (1711-1776)

«Αν θέλουμε να ανακαλύψουμε τις βαθύτατες τάσεις ενός πολιτισμού, συχνά πρέπει να τις αναζητήσουμε στις πιο αφηρημένες εκδηλώσεις τους∙ στη φιλοσοφία και στην τέχνη. Αυτό ίσως να ισχύει ιδιαίτερα κατά τις περιόδους κοινωνικής αναστάτωσης και επανάστασης, όταν οι υπαρκτοί θεσμοί δεν είναι πια αντιπροσωπευτικοί. (...)

Εκεί που άρχισε η πραγματική Βασιλεία του Τρόμου [δεν ήταν στις αιμοσταγείς επιχειρήσεις της λαιμητόμου στα 1793, αλλά] ήταν στις φαινομενικά αθώες άρες μάρες του Ντέιβιντ Χιούμ, στις απαρχές ενός μηδενισμού που έφτασε στην πλήρη ανάπτυξή του μόνο στην εποχή μας. Στην Έρευνα πάνω στην Ανθρώπινη Νόηση, η επίθεση ενάντια στους ιστορικούς δεσμούς με το παρελθόν και ενάντια στον ανθρώπινο λόγο άγγιξε ένα επίπεδο ψύχραιμης καταστροφικότητας. Ο Χιούμ χρησιμοποίησε τις τεχνικές διαδικασίες του ορθού λόγου για να υποσκάψει τα ίδια του τα θεμέλια. (...)

Η βασική άποψη του Χιούμ ήταν η αυτονομία της ακατέργαστης ανθρώπινης παρόρμησης και ο απολυταρχισμός της ακατέργαστης αίσθησης. Αναλύοντας αίτιο και αιτιατό, έσπασε την έλλογη διασύνδεση μεταξύ ανθρώπινων συμβάντων σε μια γυμνή διαδοχή αφηρημένων αισθήσεων μέσα στο χρόνο.(...)

Ένα πάθος ήταν, γι’ αυτόν, μια πρωταρχική ύπαρξη∙ δεν πήγαζε από οποιαδήποτε εντύπωση των αισθήσεων, ούτε αντέγραφε κάποια άλλη ύπαρξη∙ οι παρορμήσεις ήταν πρωτογενείς, μ’ ένα τρόπο που δεν ίσχυε για καμιά άλλη απόκριση προς τον εξωτερικό κόσμο.

“Όταν είμαι θυμωμένος”, έγραφε ο Χιούμ, “είμαι πραγματικά κυριευμένος από ένα πάθος και, μέσα σε αυτό το συναίσθημα, δεν αναφέρομαι σε κανένα άλλο αντικείμενο περισσότερο απ’ ό,τι όταν είμαι διψασμένος, ή άρρωστος, ή πάνω από πέντε πόδια ύψος. Γι’ αυτό το λόγο, το πάθος αυτό είναι αδύνατο ν’ αντιφάσκει προς την αλήθεια ή το λόγο, κι είναι αδύνατον η αλήθεια ή ο λόγος ν’ αντιταχτούν σε αυτό (...)

Όταν ένα πάθος θοςδεν βαλσνναφκλυταρχισμδεν βασίζεται σε λάθος υποθέσεις, ούτε διαλέγει μέσα ανεπαρκή για το σκοπό, η νόηση δεν μπορεί ούτε να το εκθειάσει, ούτε να το καταδικάσει. Δεν είναι αντίθετο προς το λόγο το να προτιμήσω να καταστρέψω ολάκερο τον κόσμο από το να ξύσω το δάχτυλό μου”. 

Αν τραβήξουμε ως το τέλος τις συνέπειες αυτής της φιλοσοφίας, βλέπουμε πως ο φιλόσοφος αυτός, που δεν θορυβείται από καμιά άποψη, έχει φτάσει στον απόλυτο μηδενισμό. Ο Μπαζάρωφ στο Πατεράδες και Γιοί του Τουργκένιεφ είναι μπροστά του ένας απλός ερασιτέχνης της ηθικής ισοπέδωσης. Γιατί ο Χιούμ, όχι μόνο βεβαιώνει την απολυταρχία των αισθήσεων −παραβλέποντας τελείως τη διαμεσολάβησή τους από τα σύμβολα−, μα συμπληρώνει αυτό το έργο με την απολυταρχία της κτηνώδους παρόρμησης∙ συνενώνει το δεσποτισμό του εξωτερικού κόσμου με το δεσποτισμό του Εγώ, ή μάλλον του Id. Η ζωή, όπως την απεικόνισε, ήταν η ζωή σε ωμή κατάσταση − με μια ωμότητα που ο πιο πρωτόγονος άγριος δεν είχε δείξει ποτέ. Με τα δικά του ξεκάθαρα λόγια, τα πάθη που εξουσιάζουν τον άνθρωπο είναι πάνω από το λόγο και πέρα από το λόγο.

Η φιλοσοφία του Χιούμ αρνείται να δεχτεί την κοινωνική ερμηνεία των συμβάντων, ή τον κοινωνικό (συμβολικό) χαρακτήρα της ανάλυσής τους∙ γυρίζει την πλάτη στις κοινωνικές ευθύνες∙ παρουσιάζει τα ανθρώπινα όντα σαν να ζουν σε ένα στιγμή προς στιγμή συνεχές, όπου μόνον οι ορέξεις έχουν απεριόριστο δικαίωμα ύπαρξης κι όπου καμιά παρόρμηση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί καλή ή κακή, έλλογη ή άλογη. (...)

Το εσφαλμένο αυτό συμπέρασμα ισχύει αναγκαστικά για κάθε φιλοσοφία που αποκλείει τις αξίες από το θεμελιώδες υπόστρωμα κάθε ανθρώπινης εμπειρίας. (...)

 

Δεδομένου ότι η αξία ενυπάρχει στο ακέραιο σε κάθε ανθρώπινη εμπειρία, μια θεωρία που καταργεί την αξία ως πρωταρχικό συστατικό, μοιραία την μπάζει και πάλι από την πίσω πόρτα με το να καθιστά τις αισθήσεις ή τις παρορμήσεις, καθαυτές, έδρα της αξίας − ενώ στην πραγματικότητα η αξία γεννιέται από την πρωτογενή ανάγκη του ανθρώπου να κάνει διάκριση μεταξύ των διαδικασιών που διατηρούν και των διαδικασιών που καταστρέφουν τη ζωή, και να κατανείμει ανάλογα τα ενδιαφέροντα και την ενέργειά του. Εδώ βρίσκεται η κύρια λειτουργία του λόγου: να αναφέρει και να επιμερίζει τα δεδομένα της εμπειρίας σ’ ένα κατανοητό και βιώσιμο σύνολο.

Ο λόγος συνδέει μεταξύ τους συμβάντα, που ο Χιούμ, αναλύοντάς τα, τα χωρίζει και τα απομονώνει. (...) Το να συλλαμβάνουμε τη ζωή στο επίπεδο του Id, σημαίνει να ξεχνάμε πως το Idείναι οργανικά δεμένο με το Εγώ και το Υπερεγώ, και πως όταν πάψει η αλληλεπίδραση ανάμεσα σ’ αυτά τα μέρη της προσωπικότητας, μοιραία ακολουθεί ένας βαθύς αποπροσανατολισμός όλης της προσωπικότητα, η οποία τείνει προς την καταστροφική επιθετικότητα, ή προς την αυτοκτονία.(...)

Η αποστολή του Χιούμ ήταν απλώς να οδηγήσει τον τρέχοντα ατομισμό στο λογικό του συμπέρασμα. Ο κόσμος έγινε μια ασύνδετη ροή αισθήσεων και ο εαυτός ένα μάγμα παρορμήσεων (...)»

Λιούις Μάμφορντ, Χιούμ: Μηδενιστικός ατομισμός (1944),

από την ανθολογία κειμένων του με τίτλο Η προσωπικότητα στην ιστορία,

μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, εκδ. ΥΨΙΛΟΝ (1988)