Ο Ζακ Ελλύλ το 1948 για το «θέαμα» | Είπατε θέαμα; - 5

Σημ. H.S.— Στη συνέχεια της μίνι-σειράς μας «Είπατε “θέαμα”;» παρουσιάζουμε, σε δική μου μετάφραση, ορισμένα καίρια αποσπάσματα από το κεφάλαιο «Η Επικοινωνία», από το βιβλίο του γνωστού κι αγαπημένου μας Ζακ Ελλύλ, Présence au Monde Moderne. Problèmes de la civilisation post-chrétien [Παρουσία στον Σύγχρονο Κόσμο. Προβλήματα του Μεταχριστιανικού Πολιτισμού], δώρο-έκπληξη ενός καλού φίλου.

Να σημειώσουμε ότι αυτό το βιβλίο κυκλοφόρησε πριν από 72 χρόνια, το πολύ μακρινό πια 1948, δηλαδή 8 χρόνια πριν από το παρόμοιου προβληματισμού βιβλίο του Γκύντερ Άντερς, Η Απαρχαίωση του Ανθρώπου (1956) και 19 χρόνια πριν από το Η Κοινωνία του Θεάματος (1967), του Γκυ Ντεμπόρ. Οι επιμέρους τίτλοι είναι δικοί μου. Θα ακολουθήσει σχετικά σύντομα ένα δεύτερο μέρος από το ίδιο βιβλίο, όπου ο Ελλύλ εξετάζει τη θέση των διανοούμενων σε αυτές τις συνθήκες. 

Ο άνθρωπος δεν συλλαμβάνει σήμερα παρά φαινομενικότητες

«(…) Στο πεδίο της πνευματικής ζωής, το κεφαλαιώδες γεγονός του καιρού μας είναι ένα είδος άρνησης, ασυνείδητης αλλά γενικευμένης, να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει. Αρνούμαστε να δούμε τον εαυτό μας μέσα στην πραγματική κατάσταση, στην οποία τον θέτει ο κόσμος. Αρνούμαστε να δούμε τι είναι αυτό που συγκροτεί πραγματικά τον κόσμο μας. Αυτό ισχύει κατά κύριο λόγο για τους διανοούμενους, όμως ισχύει επίσης για όλους τους σημερινούς ανθρώπους και για τον ίδιο τον πολιτισμό μας. Έχει κανείς την εντύπωση ότι έχει τεθεί σε λειτουργία μια τεράστια μηχανή, για να παρεμποδίζει τον σημερινό άνθρωπο να αποκτήσει συνείδηση και για να τον ωθεί σε μια ασυνείδητη άρνηση, ή σε μια φυγή προς το εξωπραγματικό.

Το δραματικό χαρακτηριστικό της εποχής μας σε αυτό τον τομέα είναι ότι ο άνθρωπος δεν συλλαμβάνει τίποτε άλλο παρά φαινομενικότητες (apparences), πιστεύει στις φαινομενικότητες, ζει μέσα στο φαινομενικό και πεθαίνει για το φαίνεσθαι. Έτσι, η πραγματικότητα εξαφανίζεται —τόσο η πραγματικότητα του ίδιου του ανθρώπου, όσο και η πραγματικότητα των γεγονότων που τον περιβάλλουν.

     Σημειώστε βέβαια ότι εδώ δεν ασχολούμαι με το φιλοσοφικό πρόβλημα περί φαινομενικότητας και πραγματικότητας, δηλαδή δεν με ενδιαφέρει να μάθουμε αν π.χ. η ύλη είναι πραγματική, αν όλα είναι μια ψευδαίσθηση, αν ο άνθρωπος μπορεί να συλλάβει την πραγματικότητα, κ.λπ.

Ο άνθρωπος του 20ού αιώνα αμφιταλαντεύεται ασταμάτητα ανάμεσα στο φαινόμενο και στον εξηγητικό μύθο, δηλαδή ανάμεσα σε δυο ακραίες και αντιτιθέμενες φαινομενικότητες —και μπορούμε να πούμε, πως είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο σε όλη του την ιστορία. Κινείται αέναα μέσα στο φαινομενικό, δηλαδή στην εξωτερική παρουσίαση του γεγονότος.

Η απαρχαίωση της πραγματικότητας (1960) | Είπατε θέαμα; - 4

20ός αιώνας

 

 

«(…) Ποιες είναι οι συνέπειες του γεγονότος, ότι η εικόνα έχει γίνει η κύρια κατηγορία της ζωής μας;

1. Στερούμαστε την εμπειρία και τη δυνατότητα να σχηματίσουμε γνώμη. 

Επειδή δεν μπορούμε να γνωρίσουμε άμεσα και χειροπιαστά τον πλατύ ορίζοντα του κόσμου, αλλά τον γνωρίζουμε μόνο μέσω εικόνων, γι’ αυτό και ο πραγματικά και άμεσα παρών ‘‘κόσμος μας’’, αυτός που είναι σημαντικός για εμάς —αφού μόνο κάτι το ‘‘πραγματικό’’ μπορεί να μας αφορά και μόνο από κάτι το ‘‘πραγματικό’’ μπορεί να  εξαρτόμαστε—, έρχεται σ’ εμάς με τη μορφή φαινομενικών οντοτήτων και φαντασμάτων, δηλαδή με μια γλυκανάλατη ή ακόμα και με μια εντελώς εξωπραγματική εκδοχή του: δεν έρχεται σε εμάς σαν κόσμος αλλά σαν αντικείμενο προς κατανάλωση. 

Οποιοσδήποτε έχει καταναλώσει κατ’ οίκον μια φρεσκοσερβιρισμένη πυρηνική έκρηξη σαν εικόνα (δηλαδή με τη μορφή κινηματογραφικής ταινίας, ή καρτ-ποστάλ), όποτε θ’ ακούει κάποιον να μιλάει για το ζήτημα των πυρηνικών θα το συνδέει συνειρμικά με αυτή την εικονική μινιατούρα και δεν θα είναι σε θέση ούτε να το κατανοήσει, ούτε και να πάρει θέση. 

Οι εικόνες που του έχουν σερβίρει, και ιδιαίτερα όσες του σέρβιραν σε ρέουσα κατάσταση —πράγμα που διευκολύνει να τις καταπιεί κανείς αμάσητες—, καθιστά αδύνατη τη συζήτηση, διότι την κάνει ολότελα επιφανειακή. Τις περισσότερες φορές, ακόμα και η επιθυμητή θέση [κατά των πυρηνικών] σερβίρεται φιλικά στο κοινό μαζί με μια εικόνα· λίγα πράγματα είναι περισσότερο χαρακτηριστικά από τη σημερινή φιλελεύθερη ενθάρρυνση να πέφτουν χειροκροτήματα. 

Στο τέλος, παύει να υφίσταται εξωτερικός κόσμος αφού δεν είναι πια τίποτε περισσότερο από μια ευκαιρία να τον βιντεοσκοπήσουν και να τον βγάλουν στην τηλεόραση.

2. Στερούμαστε την ικανότητα να διακρίνουμε το πραγματικό από το φαινομενικό.

 

 Όταν το φαινομενικό παρουσιάζεται με ρεαλιστικό τρόπο, όπως συχνά συμβαίνει στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση, τότε, αντιστρόφως, το πραγματικό αποκτάει την υφή φαινομενικού, μιας απλής αναπαράστασης, διότι ακούει τον εαυτό του σαν μια αναμετάδοση και τον βλέπει σαν φαινομενικότητα. 

Όταν το προσκήνιο καταλαμβάνεται από το φαίνεσθαι του κόσμου, τότε ο κόσμος μετασχηματίζεται σε μια σκηνή και επομένως σε ένα απλό spectaculum [θέαμα], που δεν χρειάζεται να το παίρνει κανείς στα σοβαρά. 

Η συσσώρευση εικόνων στις ζωές μας είναι ένα ψευδαισθητικό τέχνασμα, διότι μας δίνει —κι έχει σκοπό να μας δίνει— την ψευδαίσθηση ότι βλέπουμε την πραγματικότητα. 

Η αίσθηση spectaculum [θεάματος], την οποία παράγει η πραγματικότητα άπαξ και τη βλέπει κανείς στην τηλεόραση, παράγει επίσης μια μόλυνση της ίδιας της πραγματικότητας: το γεγονός ότι ο Κέννεντι και ο Νίξον δέχτηκαν τις φροντίδες των μακιγιέρ πριν από την τελευταία τηλεοπτική τους εμφάνιση, αποδεικνύει ότι όχι μόνο το κοινό τους περίμενε σαν ένα σόου, αλλά και πως κι οι ίδιοι θεωρούσαν τον εαυτό τους ηθοποιό.

3. Φανταζόμαστε τον κόσμο σύμφωνα με τις εικόνες του κόσμου: ανεστραμμένη μίμηση.

Δεδομένου ότι κάθε εικόνα δρα, δυνητικά τουλάχιστον, σαν πρότυπο, διαμορφώνουμε τον κόσμο με βάση την εικόνα των εικόνων: σήμερα, ο κάθε Τζόνι φιλάει σαν τον Κλαρκ Γκέιμπλ. Έτσι, η πραγματικότητα γίνεται η εικόνα των εικόνων (όχι η εικόνα των ιδεών, όπως π.χ. ήταν στον Πλάτωνα).

4. Γινόμαστε ‘‘παθητικοί’’.

Καθώς μας εφοδιάζουν ασταμάτητα, καταντάμε καταναλωτές δίχως σταματημό. (…) Καθώς ακούμε και βλέπουμε αδιάκοπα, είναι σαν να τρέχουμε σ’ ένα αυτοκινητόδρομο. Αυτό βέβαια συνέβαινε πάντοτε στους θεατές ενός θεατρικού έργου, ή στους ακροατές μιας συναυλίας, όμως σήμερα αυτή η κατάσταση έχει γίνει κάτι σαν αναπόφευκτο πεπρωμένο καθώς τα θεάματα παίζουν αδιάκοπα και με αυτό τον τρόπο χειραγωγούν την έλλειψη αυτονομίας μας.

Για να το πω λίγο διαφορετικά: η σχέση μας με τον κόσμο έχει γίνει μονόπλευρη. Έχουμε εθιστεί σε ένα τρόπο ύπαρξης, στον οποίο στερούμαστε το μισό από την ύπαρξή μας ως πρόσωπα. Όποιος μόνο ακούει χωρίς να μιλάει, και κυρίως χωρίς να είναι ικανός να μιλήσει, δεν γίνεται μόνο ‘‘παθητικός’’ αλλά και δούλος και ανελεύθερος.

5. Δεν έχουμε ούτε την ελευθερία της επίγνωσης ότι είμαστε ανελεύθεροι.

Αυτή η απώλεια ελευθερίας γίνεται με τόσο φυσικό τρόπο, ώστε δεν έχουμε πια ούτε την ελευθερία της επίγνωσης ότι είμαστε ανελεύθεροι. Διότι η ‘‘δουλεία’’ μάς έρχεται πακεταρισμένη στο σπίτι και μας σερβίρεται σαν ψυχαγωγικό αγαθό. (…)

6. Έχουμε βουλιάξει στην ιδεολογία.

Οι σημερινές εικόνες είναι οι ιδεολογίες του παρόντος: οι εικονικές αναπαραστάσεις μάς μεταδίδουν μια εικόνα του κόσμου —ή μάλλον: ο ωκεανός των επιμέρους ατομικών εικόνων μάς εμποδίζει να σχηματίσουμε μια εικόνα του κόσμου και να συνειδητοποιήσουμε την απουσία μιας εικόνας του κόσμου. (…) Μας πλημμυρίζουν με άφθονα δέντρα ώστε να χάνουμε το δάσος.

Η σημερινή άγνοια παράγεται με τον πολλαπλασιασμό αυτών που μοιάζουν με υλικά γνώσης. 

Όσο λιγότερο αποφασίζουμε για πράγματα που μας αφορούν αληθινά, τόσο περισσότερο ‘‘μπερδευόμαστε’’ με πράγματα που στην πραγματικότητα δεν μας αφορούν.  (…) »

Γκύντερ Άντερς, Η απαρχαίωση της πραγματικότητας (1960),

κεφ. 15 του Die Antiquiertheit des Menschen, τόμος ΙΙ

Ερμηνεία και Αλλαγή του κόσμου | Μανιφέστα 44

Δεν αρκεί να αλλάξουμε τον κόσμο. Αυτό πασχίζαμε ανέκαθεν. Μα ο κόσμος αλλάζει και χωρίς εμάς. Πρέπει λοιπόν, επίσης, να ερμηνεύουμε τον κόσμο. Ακριβώς για να τον αλλάξουμε. Ώστε ο κόσμος να μην αλλάζει χωρίς εμάς. Και για να μην οδηγηθούμε στο τέλος σε ένα κόσμο χωρίς εμάς.

Γκύντερ Άντερς, Η Απαρχαίωση του Ανθρώπου, τ. 2  

- Η ψυχή στην εποχή της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης 

 

Σημ. HS. Παλιός γνωστός μας, εδώ, ο Άντερς. Ας θυμίσω μόνο μια αρκετά παλιότερη ανάρτησή μας από τον πρώτο τόμο της Απαρχαίωσης: Ο κόσμος σαν φάντασμα και σαν matrix...

 

Το όπιο είναι η θρησκεία του λαού!

«Έχουν περάσει πια οι εποχές όπου μπορούσε κανείς να πει πως η θρησκεία είναι το όπιο του λαού. Σήμερα αντιθέτως, το όπιο (και με αυτό εννοώ κάθε είδους ναρκωτικές ουσίες) έχει γίνει η θρησκεία του λαού. Παρά το γεγονός ότι οι καταναλωτές τους αφήνουν πίσω τους, προς στιγμήν τουλάχιστον, τη δυστυχία της έλλειψης νοήματος, αυτό που αναζητούν και βιώνουν στις εκστάσεις τους δεν είναι ‘‘νόημα’’. Όταν επιστρέφουν απ’ το ‘‘τριπάκι’’ τους, κανείς τους δεν είπε ποτέ ότι βίωσε εκειπέρα μια απουσία της έλλειψης νοήματος, ή, θετικά μιλώντας, κάποιο ‘‘νόημα’’. Απεναντίας, όλοι και όλες λένε μόνο πόσο ‘‘όμορφο’’ ήταν αυτό που βίωσαν. Κι αυτό το τριπάκι είναι προφανώς κάτι το απόλυτο, δηλαδή κάτι που δεν έχει καμιά σχέση ούτε με το νόημα, ούτε με την έλλειψη νοήματος. Δεν υπάρχει αμφιβολία: αυτή η κατάσταση που αντιπαρατίθεται στο ανυπόφορο κενό νοήματος, δεν λέγεται πρόσκτηση νοήματος αλλά ευτυχία, ή για να είμαστε ακριβέστεροι τεχνητή ευτυχία. (…)

Ζούμε σε μια ευδαιμονιστική, ή πιο σωστά ηδονιστική εποχή. Αυτό δεν είναι απλώς παράξενο, είναι σκανδαλώδες δεδομένου ότι καθημερινά αυξάνονται οι πιθανότητες μιας παγκόσμιας καταστροφής και δεδομένου ότι αυτό είναι κάτι που το γνωρίζει καλά ο καθένας μας.  Ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι προτιμούν να σκοτώνουν την ώρα τους ψάχνοντας την ‘‘ευφορία’’, αντί να βρίσκονται σε κατάσταση σοκ μπροστά σε αυτή την ολέθρια πιθανότητα, δεν είναι ότι δεν καταλαβαίνουν καλά τον κίνδυνο αλλά μάλλον επειδή τον καταλαβαίνουν.

Έτσι, την ευτυχία που οι πατεράδες και οι παππούδες μας, αλλά κι εμείς οι ίδιοι, υποσχεθήκαμε ότι θα έρθει με το μετασχηματισμό της απάνθρωπης κοινωνίας μας σε μια κοινωνία ανθρώπινη, σήμερα την παρέχουν τα χάπια κι οι ουσίες που ‘‘σε ανεβάζουν’’. Κι αυτό το ‘‘φτιάξιμο’’ δεν το ψάχνουν με δική τους πρωτοβουλία, αλλά συχνά τους το επιτρέπουν και μάλιστα τους εξωθούν να το αναζητούν, διότι το πολιτικό κατεστημένο δεν περιφρονεί καθόλου, ούτε κι αποστρέφεται αυτά τα αποπολιτικοποιημένα κι αποθαρρυμένα ‘‘όμορφα παιδιά’’. Απεναντίας, τα αντιπαθεί πολύ λιγότερο απ’ όσο αντιπαθούσε τους πολιτικούς αντιπάλους του.

Το όπιο έγινε η θρησκεία του λαού και μάλιστα το κατεστημένο το προωθεί ακριβώς γι’ αυτό το σκοπό. Τον πιλότο που βομβάρδισε τη Χιροσίμα τον είχαν χαπακώσει, για να μη σκέφτεται (να μη σκέφτεται «αρρωστημένα», όπως είπαν) τις ηθικές και πολιτικές συνέπειες των βομβαρδισμών στους οποίους συμμετείχε. Τον είχαν ‘‘φτιάξει’’ για να τον αποπολιτικοποιήσουν και να του διαλύσουν το ηθικό. (…)

Όπως και να ‘χει, είναι σίγουρο πως τα ναρκωτικά προωθήθηκαν για να σκεπαστεί η έλλειψη νοήματος και χρησιμοποιήθηκαν ως μέσα για να καταλαγιάζουν κάθε διάθεση αμφισβήτησης και να εξασφαλίζουν την άνευ όρων υπακοή, δηλαδή ως μέσα ενσωμάτωσης. (…)

Από κοντά και τα μπλιμπλίκια…

«Τι κάνει όλους τους ανθρώπους γύρω μας να παίζουν ακατάσχετα με μηχανήματα; Τι ψάχνουν, τι τους ικανοποιεί σ’ αυτό και δεν μπορούν να ξεκολλήσουν; Ασφαλώς, μια πολύ σωστή απάντηση θα ήταν η εξής: το κάνουν επειδή, όπως κι εκατομμύρια άλλοι κάτοικοι των μεγαλουπόλεων, έχουν ανάγκη από υποκατάστατα κι επειδή αυτά τα μηχανήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν υποκατάστατα για το κορίτσι ή το φίλο που δεν έχουν. Ωστόσο, αυτή η απάντηση δεν μπορεί να ικανοποιήσει όποιον τους βλέπει, άναυδος, με τα ίδια του τα μάτια καθώς παίζουν. Η ένταση του πάθους τους, το βάθος της απορρόφησής τους και η πλήρης αδυναμία τους να διακόψουν το παιχνίδι τους, όλα αυτά μαρτυρούν πως δεν πρόκειται για απλή υποκατάσταση.

Πράγματι, το πρώτο που βλέπει κανείς είναι, ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι έχουν πάψει να ενδιαφέρονται για πραγματικά κορίτσια, ή φίλους με σάρκα και οστά. Προτιμούν τα μηχανήματα από τους ζωντανούς ανθρώπους. Η υπόθεση λοιπόν ότι έχουν τα μηχανήματα σαν υποκατάστατα, δεν είναι μόνο ανεπαρκής, είναι και αφελής. Όχι μόνο υποθέτει κάτι που δεν αντιστοιχεί στα πραγματικά δεδομένα, αλλά παρερμηνεύει τα πραγματικά δεδομένα θεωρώντας πως οι ανθρώπινες σχέσεις εξακολουθούν να είναι κατά πρώτο λόγο σχέσεις μεταξύ προσώπων. Σήμερα όμως, τις περισσότερες φορές ισχύει το εντελώς αντίθετο: ο καθημερινός κόσμος που έχουμε μπροστά μας είναι πρώτα-πρώτα ένας κόσμος πραγμάτων και μηχανημάτων, στον οποίον υπάρχουν επίσης και άλλοι άνθρωποι ─δεν είναι ένας κόσμος προσώπων όπου υπάρχουν, επίσης, πράγματα και μηχανήματα.

Αν ποτέ η ψυχολογία πάρει είδηση αυτή την αντιστροφή, τότε θα πρέπει να ερευνήσει κατά πόσο η ψυχική αλλά και η συναισθηματική (κυρίως αυτή) ζωή μας έχει προσαρμοστεί σε αυτήν, ή αν βρισκόμαστε ένα βήμα πριν από την πλήρη προσαρμογή μας σε αυτήν. Δηλαδή εάν και κατά πόσο ένα μεγάλο μέρος από τη συναισθηματική μας ενέργεια εξακολουθεί να μην επενδύεται στα μηχανήματά μας. (…)

Πάντως ότι δεν πρόκειται για υποκατάστατα, το βλέπει κανείς στα πρόσωπα και στις εκφράσεις αυτών που παίζουν κολλημένοι στα μηχανήματα. Σ’ αυτά τα πρόσωπα δεν βλέπεις μόνο ν’ αντανακλώνται συγκινήσεις όπως αυτές ενός παίκτη στο καζίνο του Μόντε Κάρλο ή οποιουδήποτε τυχερού παιχνιδιού. Βλέπεις και κάτι άλλο: οργή κι εκδίκηση.

Αλλά γιατί; Γιατί αυτοί οι άνθρωποι είναι οργισμένοι; Με ποιον είναι θυμωμένοι; Ποιον θέλουν να εκδικηθούν; Είναι οργισμένοι με τα μηχανήματα κι αυτά θέλουν να εκδικηθούν! Αλλά ποια μηχανήματα;

Το τραύμα της βιομηχανικής εποχής

Όχι, δεν είναι οργισμένοι με τα μηχανήματα με τα οποία παίζουν κολλημένοι, ούτε αυτά θέλουν να εκδικηθούν. Αυτά τα μηχανήματα δεν του έχουν κάνει τίποτα και θα μπορούσε κανείς να τα πει και σχεδόν αθώα. Σχεδόν και μόνο σχεδόν, διότι είναι συνένοχα μ’ εκείνον που τους εξοργίζει και γυρεύουν να εκδικηθούν. Κι είναι συνένοχα, διότι ο μόνος λόγος ύπαρξής τους είναι να στρέφουν την οργή των ανθρώπων μακριά από τους πραγματικά υπεύθυνους. Είναι μηχανήματα αποπροσανατολισμού και εξουδετέρωσης των αντιδράσεων. (…)

Ποιοι είναι όμως οι πραγματικά υπεύθυνοι; Είναι οι μηχανές με τις οποίες οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να περνούν τη ζωή τους και να τις υπηρετούν απ’ το πρωΐ ως το βράδι. Προς αυτές κατευθύνεται στην πραγματικότητα η οργή των ανθρώπων κι από αυτές ζητούν εκδίκηση. (…)

Τι εννοώ; Ότι οι εργάτες κι οι εργαζόμενοι βαστάνε την οργή τους προς τις μηχανές και τα μηχανήματα με τα οποία δουλεύουν 8 και 10 ώρες τη μέρα, και την αφήνουν να βγαίνει στα μηχανήματα με τα οποία παίζουν κολλημένοι όταν αφήσουν πίσω τους τούς τόπους δουλειάς.

Βέβαια, οι ίδιοι δεν το καταλαβαίνουν κι είναι σημαντικό για την απρόσκοπτη λειτουργία του συστήματος να μην το συνειδητοποιούν. Αυτό το πετυχαίνει η ‘‘ψυχοτεχολογία’’ με τη χειραγώγηση των ψυχών μας. Τι κάνει; Ποινικοποιεί την ιδέα ενός ξεσπάσματος εναντίον των μηχανών, ή ακριβέστερα μετατρέπει σε ταμπού ακόμα και την απλή σκέψη ότι είναι δυνατό κάποιος να αισθάνεται άσχημα με την τεχνολογία γενικά. Κι αυτό το ταμπού διαπερνάει όλες τις τάξεις και όλα τα συστήματα. (…)

Αυτό το ταμπού δεν απαγορεύει μόνο στη σκέψη να αναγνωρίσει την πραγματικότητα, αλλά και στα ίδια τα αισθήματα να τη νιώσουν όπως είναι. Σε αυτή την κατάσταση είμαστε σήμερα σε Δύση και Ανατολή. (…)»

Γκύντερ Άντερς,  Η απαρχαίωση του ανθρώπου, τ. Β’

«Για την καταστροφή της ζωής στην εποχή της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης» 
(κείμενα 1951-1975)