Η Οικονομία ως ταχυδακτυλουργία

Λεόν Βαλράς (1834-1910)

Ένα από τα καλά της κρίσης είναι ότι έβγαλε την Οικονομία από τα παρασκήνια στο προσκήνιο, προκειμένου να αναλάβει με τη «λογική των αριθμών» τον προσεταιρισμό των μαζών, που στη συντριπτική πλειοψηφία τους έχουν πάψει να εμπιστεύονται τις κλασικές ιδεολογίες. 

 

Έτσι, αποκαλύφθηκε σε αναρίθμητες ευκαιρίες το γεγονός ότι η περίφημη αυτή «επιστήμη» δεν είναι στην πραγματικότητα παρά μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία, μια ταχυδακτυλουργία. 

Αυτό είναι πλέον εντελώς προφανές λ.χ. από τη αυξανόμενη συχνότητα με την οποία τα οικονομικά ιερατεία και τα φερέφωνά τους χρησιμοποιούν τη λέξη «στρεβλώσεις» για να πείσουν πως, όχι, δεν αρμενίζουν στραβά, παρά είναι στραβός ο γιαλός: Ο ανταγωνισμός δεν ρίχνει τις τιμές; Φταίνε, λέει, στρεβλώσεις της αγοράς. Η αγορά δεν οδηγεί σε βέλτιστη κατανομή του πλούτου; Φταίνε στρεβλώσεις στην ολοκλήρωση του μοντέλου της ελεύθερης οικονομίας … και πάει λέγοντας.

Η αλήθεια είναι ότι στρεβλώσεις υπάρχουν∙ μόνο που πρόκειται για στρεβλώσεις των ίδιων των εννοιών πάνω στις οποίες η Οικονομία θεμελίωσε το λόγο της, προκειμένου να παρουσιαστεί ηγεμονικά σαν «επιστήμη» και μάλιστα σαν η κατεξοχήν «επιστήμη της υλικής βάσης των ανθρώπινων κοινωνιών». Αρκεί να συμβουλευτεί κανείς τους κλασικούς «πατέρες» της για να το αντιληφθεί. 

Για παράδειγμα, τον  Leon Walras (1834-1910), ο οποίος έγραφε στο βιβλίο του Στοιχεία Καθαρής Οικονομίας (1874), κεφάλαιο 5 με τίτλο Περί του κοινωνικού πλούτου:

«Ονομάζω κοινωνικό πλούτο το σύνολο των υλικών ή άϋλων πραγμάτων (δεν έχει εν προκειμένω καμιά σημασία αν κάτι είναι υλικό ή άϋλο), τα οποία είναι σε σπάνη, δηλαδή των πραγμάτων που από τη μια μεριά μάς είναι χρήσιμα και από την άλλη υπάρχουν σε περιορισμένη ποσότητα. 

Αυτός ο ορισμός είναι πολύ σημαντικός. Ας εξηγήσω εδώ τους όρους του. 

Ορίζω ως χρήσιμο ένα πράγμα από τη στιγμή που μπορεί να χρησιμεύσει με οποιονδήποτε τρόπο, δηλαδή από τη στιγμή που ανταποκρίνεται σε κάποια ανάγκη, όποια κι αν είναι αυτή, και την ικανοποιεί. Επομένως, δεν μας ενδιαφέρουν καθόλου οι διάφορες αποχρώσεις του όρου χρησιμότητα, τις οποίες συναντάμε στην καθημερινή γλώσσα και βάσει των οποίων ως χρήσιμο ορίζεται συνήθως κάτι το ευχάριστο ανάμεσα στο αναγκαίο και το περιττό. Αναγκαίο, χρήσιμο, ευχάριστο και περιττό, όλα αυτά για εμάς [τους οικονομολόγους] παραπέμπουν απλώς στο περισσότερο ή λιγότερο χρήσιμο και τίποτε παραπάνω.  

Επίσης, [εμείς οι οικονομολόγοι] δεν έχουμε κανένα λόγο να παίρνουμε υπόψη μας το κατά πόσον είναι ηθική ή ανήθικη η ανάγκη στην οποία ανταποκρίνεται και την οποία ικανοποιεί το χρήσιμο πράγμα. Το ότι μια ουσία την αναζητάει ένα γιατρός για να θεραπεύσει τον ασθενή του, ή ένας δολοφόνος για να δηλητηριάσει την οικογένειά του, αυτό μπορεί να είναι σημαντικό από διάφορες άλλες απόψεις, αλλά για εμάς είναι εντελώς αδιάφορο. Για εμάς, αυτή η ουσία είναι χρήσιμη και στις δυο περιπτώσεις, ίσως μάλιστα περισσότερο στη δεύτερη παρά στην πρώτη.»

Είναι πραγματικά καταπληκτικό το γεγονός ότι, προκειμένου να μιλήσει για τον κοινωνικό πλούτο, ο σοφός αυτός οικονομολόγος κατέφυγε ευθύς αμέσως σε μια καθαρώς ιδιωτική αντίληψη της έννοιας της χρησιμότητας. Χρήσιμο και αναγκαίο, λέει, είναι ό,τι επιθυμεί ο καθένας, όπως κι αν το επιθυμεί και για όποιο σκοπό κι αν το επιθυμεί.

Αυτό το ολίσθημα  γίνεται εντελώς ξεκάθαρο με το γεγονός ότι, στο αμέσως επόμενο βήμα του συλλογισμού του, ο Βαλράς σπεύδει να απογυμνώσει την έννοια του χρήσιμου και του αναγκαίου από κάθε ηθική διάσταση. Βέβαια, το ότι πρόκειται για ταχυδακτυλουργία (πολύ δε περισσότερο ο σκοπός της) είναι πολύ δύσκολο να γίνει αντιληπτό από το σύγχρονο αναγνώστη, που έχει πλέον εθιστεί στην ιδέα ότι η ηθική διάσταση αφορά αποκλειστικά στην ιδιωτική σφαίρα και δεν αφορά, ίσως, παρά κάποιους παρωχημένους φανατικούς. 

Οπότε, ας το ξεκαθαρίσουμε μια και καλή.

Η απογύμνωση των εννοιών της χρησιμότητας και του αναγκαίου από την ηθική διάσταση είναι στην πραγματικότητα απογύμνωσή τους από την κοινωνική διάσταση και μάλιστα απογύμνωσή τους από την πεμπτουσία του κοινωνικού, δηλαδή τη σφαίρα της απόφασης σχετικά με το δίκαιο ή το άδικο, το ανθρώπινο ή το απάνθρωπο, γύρω από την οποία υφαίνεται η συλλογική θέσμιση ως θέσμιση πολιτική.  Διότι το νόημα της έννοιας «ηθική», σε τούτην τη σφαίρα αναφέρεται και από αυτήν οριοθετείται.     

Με αυτό δεδομένο, μπορούμε τώρα να αντιληφθούμε την ταχυδακτυλουργία πάνω στην οποία στήριξε τον περί «κοινωνικού πλούτου» λόγο του ο Βαλράς, μια ταχυδακτυλουργία που −ας το υπενθυμίσουμε− υπέστη, προς δόξαν της οικονομικής «επιστήμης», και η έννοια της αξίας. Πίσω από τη νοηματική απογύμνωση που περιγράψαμε, κρύβεται το πραγματικό αντικείμενο της μέριμνας της «επιστήμης» του, το οποίο δεν είναι ο κοινωνικός αλλά ο ιδιωτικός πλούτος −για την ακρίβεια, η υπαγωγή του κοινωνικού στο χρήμα.  

Υ.Γ. Δείτε οπωσδήποτε εδώ, για μια καλή εικόνα του όρου Οικονομία στο διάβα των αιώνων. Με την ευκαιρία, για να προλάβω την ένσταση εκ μέρους των οπαδών του  οικονομικού νεοφιλελευθερισμού, ότι το δικό τους δόγμα ιδρύθηκε σε κριτική απόσταση από τον νεοκλασικισμό του Βαλράς, να επισημάνω ότι η απόσταση αυτή προσδιορίζει το πολύ-πολύ μια τεχνική απόκλιση, αλλά πάνω στη βάση μιας πλήρους συμφωνίας με τις νοηματικές του ταχυδακτυλουργίες.

Γκανγκστερισμός και Κανονικότητα | Κρίση 13

Ευγένιος Ενρικέζ

«Ο πραγματικός κίνδυνος για όλες τις φιλελεύθερες δημοκρατίες είναι μήπως η καπιταλιστική αναρχία απολήξει σ’ ένα κατακερματισμό του κοινωνικού, από τον οποίο θα επιβίωναν πια μόνο κοινωνικοπολιτικές οργανώσεις, αλληλοσυγκρουόμενοι θεσμοί, που θα κατέληγαν να ορίζουν και να τηρούν τους δικούς τους κανόνες του παιχνιδιού, αν όχι και το δικό τους δίκαιο. Η φιλελεύθερη δημοκρατία μπορεί να γεννήσει μια πληθώρα ανταγωνιστικών συμμοριών, που ρυθμίζουν τα προβλήματά τους με το αίμα και όχι με την ευγενή άμιλλα. Τότε το κράτος, αν δεν θέλει να υποκύψει ή να βρεθεί αιχμάλωτο μιας από αυτές τις συμμορίες, οφείλει ν’ αποκτήσει τα μέσα για να αναλάβει και πάλι τον έλεγχο μιας κατάστασης που το ξεπερνά. Θα ενισχύσει, όχι μόνο τον κυβερνητικό μηχανισμό του, αλλά και τον αστυνομικό και το στρατιωτικό του μηχανισμό.

Σταδιακά, το φιλελεύθερο κράτος θα παραχωρήσει τη θέση του σε ένα κράτος πιο ευθέως αυταρχικό. Η υπόθεση που λέει, πως είναι δυνατό να οικοδομήσουμε ένα συνεκτικό εθνικό κράτος που θα ενοποιείται παραδόξως πάνω στη γενίκευση της εσωτερικής διαμάχης, ισχύει μόνο όταν όλοι αποδέχονται τους κανόνες του παιχνιδιού, όσο άδικοι κι αν είναι, δηλαδή όταν συναινούν να ζουν σε ένα κράτος Δικαίου, στο οποίο τους κανόνες μπορεί ν’ αλλάξει η διαμάχη και όχι η μάχη. Όταν όμως το σύνθημα γίνεται ρητά για όλους ο πόλεμος, ο δόλος και ο άμετρος ανταγωνισμός, τότε το φιλελεύθερο κράτος βλέπει να τερματίζεται η ιστορία του.

Υπάρχει όμως κι ένας άλλος δρόμος για την εξαφάνιση του φιλελεύθερου κράτους. Είναι ο δρόμος της σταδιακής διάλυσής του, απόρροια της ίδιας του της δυναμικής. Το όνειρο του φιλελεύθερου κράτους − να διαιτητεύει σε μια καινοτόμο κοινωνία πολιτών σε ακατάπαυστη κίνηση και αναβρασμό − δεν προχωρεί χωρίς την προσπάθεια να μετασχηματίσει τις ανθρώπινες σχέσεις σε σχέσεις εμπορευματικές.

«Όλα αγοράζονται, όλα πουλιούνται»: αυτό είναι το αξίωμα του Βαλράς, το κεντρικό αξίωμα της καπιταλιστικής κοινωνίας. Όταν όμως το πρώτιστο θέμα καθενός γίνεται το ν’ αποκτήσει (όχι να παραγάγει) πλούτο, τότε ο τρόπος για ν’ αποκτήσει χρήματα μικρή σημασία έχει. Αυτό που μετράει είναι μόνο το αποτέλεσμα. Η κερδοσκοπία με τα νομίσματα και τα ακίνητα, οι κάθε τάξης ληστείες, ο τζόγος (καζίνο, κουλοχέρηδες, αλλά και τυχερά παιχνίδια θεσμισμένα από το κράτος: λαχεία, προπό, λότο), η χρηματική απάτη, όλα αυτά γίνονται τα κανονικά μέσα πλουτισμού. Όλες οι μέθοδοι είναι καλές προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο στόχος. Μικρή και μεγάλη παραβατικότητα απλώς πολλαπλασιάζονται και ακμάζουν. (…)

Είτε πρόκειται για τεράστιες μίζες ώστε να πουλήσουμε τα αεροπλάνα της Λόκχιντ, ή για προσφορά ενός κολγκέρλ για μια νύχτα προκειμένου να καλοπιάσουμε έναν επαρχιώτη πελάτη, η βασική αρχή είναι η ίδια: Αφού όλοι οι άνθρωποι μπορούν να πιαστούν στην παγίδα των επιθυμιών τους, το μόνο πρόβλημα είναι να βρούμε τη ρωγμή στην πανοπλία και να καλύψουμε τις ελλείψεις, που πάντα αισθάνονται με οδύνη.

Επομένως ο γκανγκστερισμός, η ληστεία και η διαφθορά αποτελούν τρόπους δυνητικής διάλυσης του φιλελεύθερου κράτους. Όταν συνδυάζονται με τον αναβρασμό και τους αγώνες των κοινωνικών ομάδων, τότε το φιλελεύθερο κράτος αυτοκτονεί».

Ευγένιος Ενρικέζ, Από την ορδή στο κράτος (1983),

μετάφραση Βασίλης Τομανάς, εκδ, ΝΗΣΙΔΕΣ (2005).

Σημ. HS. Όσοι πόνταραν στην «απελευθέρωση των επιθυμιών» για μια ελεύθερη κοινωνία, αν δεν ήταν στυγνοί έμποροι και κεφαλαιοκράτες, έχουν πάει στον κουβά … για να το πούμε με την αρμόζουσα γλώσσα. Ο Ενρικέζ κλείνει το βιβλίο του παραθέτοντας ένα πολύ γνωστό και δυνατό ποίημα του Καβάφη, το «Περιμένοντας τους βάρβαρους». Μέσω του Καστοριάδη, αναφέρει και τον Αριστοτέλη. Πολύ πιθανόν να γνώριζε, πως την ίδια διάγνωση είχε κάνει πολλές χιλιάδες χρόνια νωρίτερα και ο Σταγειρίτης, περιγράφοντας τους ιδιαίτερους δρόμους παρακμής των πολιτευμάτων. Έτσι κι αλλιώς, ποτέ δεν χάνει κανείς όταν προστρέχει στους κλασικούς.

 

Οι ΝΗΣΙΔΕΣ έχουν βγάλει ένα ακόμα βιβλίο του Ενρικέζ με τίτλο Το σκοτεινό πρόσωπο των σύγχρονων δημοκρατιών, που έγραψε μαζί με την Κλοντίν Αρός. Για τον Λεόν Βαλράς ετοιμάζουμε ειδική ανάρτηση.